Konu: Sâlikin Kemalâta Ulaşmasında Uzletin Tesiri

Sûfînin uzletine baktığımız zaman, onlar ibâdetleri esnasında hiç de yalnız
değillerdir. İhlâs üzere yapılan ibâdet yaratıcının karşısında olduğunu düşünerek, O’nu
görüyormuş gibi, ya da O’nu gördüğünü düşünerek ibâdetin yapılması hâli olduğundan ve
sûfî için zikrin kuşatıcılığını düşündüğümüzde, her hâlükarda sûfî için yalnızlık yoktur. Onlar
farklı bir boyutta yaşarken orada madde ve mana âlemine farklı bir bakış açısı ile bakarlar.
Tepenin ardında olanı görmek gönül ile hissetmek ve zihinleri okumak onların işidir. Onlar
çoğu kez insanları anlamaz, insanlar ise onların bu hâllerini kavrayamamaktadır. Yukarıda da
belirttiğimiz gibi, sûfîlerin yalnızlığı tefekkür içindir. Tefekkür yaratıcının büyüklüğünü ve
evrenin bir anlam üzere yaratıldığını düşünüp bilebilmek hâlidir. Tefekkür süresince geçici
“yalnız” kalma ihtiyacı en anlamlı yalnızlıktır. Gerçek bir zihin berraklığı köklü ve derinden
bir asli oluşum duygusunun yaşanmasını sağlar.
Sûfîlerin, normal ibâdetleri sırasında yaşadıkları içe dönüş hâlleri diğerlerin
adlandırılmasıyla “yalnızlık” sülûkta elde edilen derecelerle ilgilidir. Sûfî, aşk ve cezbenin
çekim gücü ile kendinden geçerek, ruhunu inşa eder. Onun ruhuna İlâhî dinginlik ve zenginlik
kazandıran anlar bu anlardır. İnsan bu hâlde devam ettikçe, ma’rifetle aydınlanır ve zamanlar
bütünlük hissi yaşamaya başlar. Bu bütünlük ilkeleri doğrultusunda yaşamını yeniden
düzenleyen insan bu ilkeler ışığında konuşmaya ve yaşamaya başlamasıyla birlikte yepyeni
bir hayata girmiştir. İşte bu kişisel bütünlük; yalnızlıktan kurtulmayı sağlamasının yanında,
insana iç huzuru yaşayacak aydınlığı verir.
Bu aydınlanma bir yerde insanın kendini tanıma sistemidir. Bu sistem insanları
farklı kişilik tiplerinde kategorize ederek toplumsal mühendislik yaparak değil, insanın kendi
kendisinin mühendisi olmasını, insanın benliğini yıkıp özüne ulaşmasını sağlamaktır. Yâni,
“kendini bilen Rabbini bilir” ilkesini gerçekleştirmektir.712

Sûfîler, diğer insanların kendi iç dünyalarında oluşturdukları ve kendi icatları olan
yalnızlığın aksine onlar “yalnızlığı” oluşturacak duyguyu ışık hâline getirerek kendilerini
aydınlatan kişilerdir. Onlar hayatın içinde hayata karşı değil, hayata anlam kazandıran
kişilerdir. Sonuçta şunu söyleyebiliriz; insanlar herhâlde “yalnız olmadığını” unutunca ya da
yaratıcının hakimiyyetini unutunca “yalnızlık” hastalığına yakalanır. Burada da yine sûfîlerin
“unutmamak için devamlı hatırda tutmak” anlamına gelen zikir ritüeli devreye girmektedir.
Batılı psikologlara göre de, yalnız yaşayanlar, kendilerini gerçekleştirmek ve
iletişim konusunda, aynı yaştaki birlikte yaşayan nüfusa kıyasla belirgin şekilde daha çok;
düzenli bir hayat yaşamaktadırlar.713

Nietzche, kendi felsefesine göre insanı kategorize ederken, “temiz” insan diye
nitelendirdiği “yaratıcı insan” tipini şu şekilde tanımlar: o, insanlara bulaşmaz, yalnızlığını
sever ve korur. Bu yalnızlık sevgisi bir kapris değildir. O, kendisi gibi bir insan
bulamadığından yalnız kalır.714

Bu durumda bize bu tür insanların kendileriyle baş başa kaldıklarında kendilerini
bulma ve gerçekleştirme konusunda adım attıklarını göstermektedir. “Yalnızlık” aynı zamanda
insana, en büyük erdem olan asaleti kazandırır.715 Yine ünlü psikolog Eric Fromm da, yalnız
kalabilmeyi bir yetenek olarak görerek, sevebilme yeteneği, gücünü yalnızlıktan alır
görüşündedir.716 İnsanın en derin ihtiyacı yalnızlığın üstesinden gelmek, yalnızlık
hapishanesinden dışarı çıkmaktır. İnsanoğlu tüm zamanlarda ve mekânlarda tek ve aynı
soruya cevap aradı; yalnızlığı nasıl yenebilirim, birliğe nasıl ulaşabilirim, kendi kişisel
yaşamımı aşıp birliği nasıl bulabilirim?717

Yine psikologlar “yalnız olma” sözcüğünün anlamının katı çizilmiş belirli çizgileri
olmadığını söylemektedirler; yâni yalnızlık ölçülebilir bir değer değildir, görecelidir. Aslında
yalnız olan (ve hiçbir zaman yalnız olmayan) anne karnında ki ceninde718 insanın diğer
insanlarla birlikte becerisini öğrenme zorunluluğu yoktur. Bu beceri insana doğuştan verilir.
Ama “yalnız” yaşayarak kendini gerçekleştirme becerisi doğuştan var olan bir kabiliyet
değildir. İnsanın bunu öğrenmesi gerekmektedir. Mevlana’nın en büyük değer diye
nitelendirdiği “yalnızlık” için … düşünür Nietzsche: “hikmet bir dişidir ve yalnız savaşçıyı
sever” şeklinde nitelendirmiştir.719 Yine Nietzsche, büyük kalabalıklar ahlâkî yönde
çöküntüye uğradığı zaman, insan bu yığınlardan yalnızlaşırken ulvî duyguları kazanabildiğini
söyler.720




706 Yahyaoğlu, age., s.29.
707 Îsrâ, 17/70.
708 Tîn,95/4.
709 Mü’minûn, 23/115.
710 Secde, 32/19.
711 Îsrâ, 17/83-84.
712 Yahyaoğlu, age, s.133.
713 Katharina Zimmer, Yalnız Yaşama Sanatı, (Çev. Bilgehan Karataş), Gendaş Kültür, İstanbul, 2005, s.16.

Kuddûsî’nin düşüncesinde sûfînin yalnızlığı, verimli suskunluğu zenginleştirir,
ona katkıda bulunur. Yalnızlıkta, dil de suskunluğa girer. Suskunluk, yalnızlığın getirdiği
zorunlu bir hâldir. Sûfînin/abdalın süsü, susmak, açlık ve yoksulluktur.698

Sahabe vakti gibi oldı bizim vaktimiz zîrâ
Cihâddur efdalü’l-a’mâl ki bin yıl inzivâdan yeğ

.699

Ayrıca her sûfî gibi Kuddûsî’de, nefs murakabesine dalmayı. “içsel aydınlatmayı”
benliği bulmanın vazgeçilmez şartı sayar. Ona göre, arınmış bir iç âlem yâni gönül dünyası,
mutlaka dışa yansımalıdır. Dini hayatın en ideal şeklini yaşayan Hz. peygamber (s)’in sünneti
bunu emr eder. Zira, Hz. peygamber (s) mi’râc ile şereflendirilmesine rağmen dünyaya sırt
çevirmemiştir. Çünkü sûfî için en değerli vazife, nefse karşı mücadeledir. Nefse karşı cihad ve
bekâ sıfatını kazanıp insanlar için çalışmak Kuddûsî için bin yıllık inzivâ hayatı yaşamaktan
daha iyidir.
Aynı zamanda Kuddûsî, Hz. peygamber (s)’in, “Kim çarşıya veya pazara
girdiğinde, ‘Lâ ilâhe illâllâhü……’derse, Allah, ona binlerce sevab yazar, onun binlerce
günâhini siler, onu binlerce derece yükseltir ve onun için cennette bir ev inşâ eder.”700
hadisini yorumlarken, hâlk içinde uzletin daha faydalı olduğunu vurgular. Zira sûfî, hem gizli,
hem âşikâr; hem uzak, hem yakın; hem Arş’ta, hem Ferş’tedir.701 Aslında Kuddûsî, sûfîlerin
bir çoğunda olduğu gibi, insanların gayr-i İlâhî davranışlarından dolayı onlaradan ruhen ve
bedenen uzaklaşmayı arzular, fakat İlâhî emir gereği fenâya kavuşan sûfî bekâ ile halka
dönerek, onları İlâhî güzelliklere davet etmek zorundadır.
Uzlet, onu tercih edeni “İlâhî birlik”in sırlarına vakıf kılar. Böylece sûfînin önünde
ahadiyyet sıfatının/ Allah’ın mutlak birliğinin makâmı sırları açılır.702

Uzlet, muhakkikin ya da mürîdin tam beşerî niteliklerinden soyutlanarak
yücelmesi demektir. Uzletin en yüksek basamağı mutlak hâlvet makâmıdır. Bu makâm
“yalnızlık içinde yalnızlık” demektir. Böyle bir uzletin meyvesi genel uzletten daha güzeldir,
daha verimlidir. Yalnızlaşan, yâni ayrılan anlamında mutezil kişi Allah hakkında kesin bir
inanç ve güven hissiyle dolmalıdır ki, Allah’tan başka hiçbir düşünce gönlünden
geçmemelidir. Eğer kişi kesin güvenden ve “Allah’ı görüyormuşçasına bilme
makâmından/aynel yakîn” mahrum ise, uzlet zamanını bir tür azık saymalıdır. Yalnızlığı
esnasında İlâhî yansımaların aynası olmak için beklemelidir. Sonra da belki ruhen güçlenir de
Allah’ı görüyormuşçasına inanma makâmına yaklaşır. Bu uzletin ön şartlarından biridir.
Neticede uzlet, sûfîye bütün varlık hakkında açık ve doğru bilgiler sağlar.
Kuddûsî’ye göre tefekkür, yâni, derin düşünme uzlet neticesinden kazanılır.
Tefekkürün elde edilmesi başka bir yerde aranmamalıdır; çünkü “Bir saat tefekkür insanların
ve cinlerin ibâdetinden daha hayırlıdır” sözünü gerçekleştiren uzlettir.703 Kuddûsî’nin
anlayışında, bu konuda sâlik için, en güvenilir ve en iyi olanı, dinî ve dünyevî ihtiyaçlar
dışında, Hakk ile baş başa kalmak için uzlet etmek ve zikre devam etmek gerekliliğidir.704

Yalnızlık, gölgelerin hakimiyetinde insan ruhunun derin düşünce ile başkalaşması
maddî ve mânevî egemenliği arasında ise bocalamasıdır. Konuya psikolojik perspektiften
baktığımızda ise durum daha da farklıdır.
Psikoloji, yalnızlık duygusuna, dinsel ihtiyaçlar ve inançlar gibi insanlığın genetik
kodlarına işlenebilir bir olgu gibi bakmaktadır. Yâni, insanın itilip kakıldığı dünyanın ağırlığı
ile sevginin, aşkın ve hoşgörünün hafifliği arasında yüreğini yakan ve serinlenen, kimi zaman
da, ne hissettiğinin anlamaktan aciz kaldığı duygunun adı yalnızlıktır.705
Fakat Amerika'da yapılan bir araştırmaya göre, “Tanrı’ya korkarak bakanlar ve
Tanrı’yı otorite olarak görenlerde yalnızlık hissinin arttığı, Tanrı’ya sevgi ile bakanlarda ise
yalnızlık hissinin yok olduğu saptanmıştır. Yine aynı araştırmada, büyük kalabalıkların içinde
yaşayan hemşireler ve üniversite öğrencileri hayattan elini eteğini çektiği düşünülen
yaşlılardan daha fazla yalnızlık çektiği görülmüştür.706 Bu da tasavvuftaki uzletin insan
kazandırdığı “yalnızlıkta olgunlaşma” anlayışını daha da anlamlı hâle getirmektedir.
Yalnızlık eğer insanda olumlu yönde belli bir değişim meydana getirmiyorsa, o
zaman zaten büyütmeyen, insanda değişme sebebi olmayan yalnızlık, bir hastalıktır. Acıların
büyüttüğü yalnızlık, ruhun aydınlanmasıyla küçülüp yok olmaya başlar. Bu aydınlanma da,
insanın kendine dönerek, kendini keşfederek ancak gerçekleştirilebilir.
Evrende en alçak ve en yüksek basamakları inip çıkan insan, rûh dalgalanmalarına
en fazla maruz kalan kişidir. Kalitesi ve gücüyle sınırları aşan bir enginliğe, kendini tanımak
için yol almaya devam eder. o ; “üstün bir izzete ve şerefe mazhar kılındığı”707 “ en güzel
biçimde uyarıldığı”708, “boş yere yaratılmadığı”709 ve “iç dünyasına İlâhî bir ruhun
üflendiği”710 ifâde edilmektedir. Ve özellikle sonunda, insanın öz unsuruna döneceği, “de ki,
herkes kendi asl-ı tabiatına göre hareket eder”711 belirtilmektedir.
Dıştan bakınca “yalınız “ görünen, fakat iç dünyalarında her anlarını “tek” yaratıcı
ile geçiren, elde ettikleri ruhsal gücün etkisiyle kendi seviyelerinde bir insan bulmakta çok
sıkıntı çekebilirler. Konuştukları, yaptıkları ve kazandıkları derûnîlik sayesinde
anlaşılamayabilir. Hakk, onlara rûhî âlemin penceresinden çok farklı bir rûh dünyası açmıştır.
Onlar bu perspektiften dışarıya ve içeriye bakarken, diğer insanlardan farklı olarak orijinal ve
insanların çoğunun yaşayamadığı duyguları yaşarlar. Sûfîler bu duyguların zenginliği içinde
Kuddûsî gibi, Üveys el Karanî gibi Allah ve Hz. peygamber(s) sevdasıyla hicret etmeye
gönüllü olmuşlardır. Etrafına saçtıkları yoğun hidâyete erdirici aydınlık, insan kitlelerinde
büyük bir sevgi seli oluştururken, aynı zamanda sığ zihinli kötülük çığırtkanlarının da hedefi
hâline gelmişlerdir.




696 Hucvîrî, age, s.158.
697 Bachelard, agm., s.147.
698 Kuddûsî, Hazînetü’l-Esrar, s.224a.
699 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 205.

700 Buhârî. Fedâilü’s-Sahâbe, 9; Daavât, 10; Ebû Davud, Edeb, 100.
701 Kuddûsî, Hazînetü’l-Esrar,vr. 254b.
702 İbnü’l-Arabî, Hilyetü’l-Ebdâl, s.509.
703 Kuddûsî, Hazînetü’l-Esrar, vr. 224b
704 Aynı eser, vr. 225a

705 Recai Yahyaoğlu, Yalnızlık Psikolojisi, Nesil Yayınları, İst. 2005, s.27.

Sâlikin Kemalâta Ulaşmasında Uzletin Tesiri

Kelime anlamıyla uzlet, “i’tizal” babında çekilmek, uzaklaşmak, ayrılmak
demektir686

Tasavvuf terminolojisinde uzlet; insanın hâlktan uzaklaşarak münzevi/yalnız
(hâlktan uzak Hakk ile birlikte) bir yaşam sürdürmektir.687 Bu ayrılıktan amaç insanlardan ve
mâsîvadan/ağyâr soyutlanarak ihlâslı/samimi bir şekilde Allah ile baş başa kalmaktır. Bu
yaşam kesinlikle “yalnızlık” değil Hakk’a vuslattır. Yâni şeb-i arûstur. Zaten sûfînin
hayatında “yalnızlık” denilen bir terimin olması mümkün değildir. Her “ân”ını Rabbi ile
yaşayan birinin böyle bir yalnızlık psikolojisi içine girmesi imkansızdır. Uzlet, ezoterik bir
yaklaşımla, iç dünyada Hakk ile yalnız kalarak aydınlanmaktır. Derin sükutun merdivenidir.
İnsanlardan uzaklaşan kişi birçok organını terbiye altına almış demektir. Konuşma aracı olan
dili, görme organı olan gözü, işitme organı olan kulağı, hepsinden önemlisi insanın sevk ve
idare merkezi olan kalbi terbiye etmek, eğitim sürecine sokmak demektir.
Sûfîler, uzlete farklı yorumlar getirmişlerdir. Bazı sûfîler, uzleti, insanlardan
mutlak bir şekilde bedenen ayrılmak olarak tanımlamışlardır.688 Bu maddî/bedensel ayrılış
zorunlu durumlarda, yâni, Hakk’ın dışındaki şeylerin konuşulduğu ortamlardan uzaklaşmak
olarak anlaşılmıştır.
Allah’ın insanlar için kitaplarında yazdığı işaretleri, kendi bedenleri üzerinde
gösterdiği âyetleri ve evrende diktiği işaretleri egzotik/bilişsel bir perspektiften değil de,
derûnî bir yaklaşımla bakan sûfîler ise, fikri, kalbi, rûhî ve tefekkürî olarak; “kötü insanlardan
veya kötü sıfat ve işlerden uzaklaşmak” şeklinde yorumlamışlardır. Ayrıca bu tanımların
yanında buna benzer birçok farklı yaklaşımda ortaya konulmuştur. Örneğin, uzlet ve bunun
yanında hâlvet ile birlikte sûfînin hâlkla beraber yaşamaktan yüz çevirmesi,689 kötü
ahlâklı/Allah’ın dostu olmayan kişilerle birlikte olmaktan kurtulmak olarak ta anlaşılmıştır.690

Tamamen kalbin yoğunlaşmasıyla gerçekleşen ve dış dünyadaki her şeyin kalpten
atılmasıyla son bulan, muhakkiklerin/derin kişilerin uzleti, övünülen bir uzlet olarak
bilinmiştir. Bunların gönlünde Allah’ın bilgisinden/mârifet başka bir şey yoktur. Onlar kendi
kalplerinde Tanrı’yı müşahede ederler.691

Ağyârdan yalnızlaşanların belli başlı amaçları vardır, birincisi diğer insanların
muhtemel kötülüklerinden arınmak, ikincisi kendisinin yıkıcı etkilerinden başkalarını
korumak ki, bu , birincisinden daha yüce bir hedef amaçlamaktadır. Zira bu seçim, dostluğu
tercih edip tam mâsîvaya sırt çevirmektir. İkinci amacın birinciden daha yüce olmasının
nedeni; birinci amaçta insanlara su-i zanda bulunmak, onları kötü saymak söz konusudur.
İkinci durumda ise, kişinin kendi nefsini muhasebe etmesi daha çok öne çıkmaktadır. Çünkü
insanın kendi nefsi hakkında kötü düşünmesi, başkaları hakkında kötü düşünmekten ya da
eleştirmekten daha iyidir.692

Uzleti ruhsal ve düşünce olarak uzaklaşmak olarak görenler ise, sûfî‘nin hâlka
karışırken, gönlü kesinlikle Hakk’tan ayırmamak ve nefsi kötü arzulardan uzaklaştırmak
şeklinde anlamışlardır.693 Diğer taraftan insanlarla beraber bulunmak, onlarla birlikte Allah’ı
anmak gibi ibâdetler yapmak, insanlar Allah’tan başka şeylerle meşgul olurken, onlardan
uzaklaşmaktır. Kalbî irtibatı sürekli olarak Allah ile gerçekleştirmektir.694 İlk dönem
mutasavvıfları da, uzleti kötü eylemlerden uzaklaşmak, yâni onu, vatandan ayrılma olarak
değil, kötü vasıflardan uzaklaşma, arınma şeklinde yorumlamışlardır. Bedenen hâlkla beraber
yaşadığı hâlde gönlü ile onlardan ayrı bulunmaktır.695 Hâlktan uzaklaşmak, ancak kalbi
hâlktan uzak bir şekilde ve sohbetlerinden inkıta hâlinde olursa, o kişi mahlukattan habersiz
hale gelir demektir.696

Uzlet ile sûfî, her tür gereksiz hayatı üzerinde atar, varlık ile yokluğun/non-etre
soyut birleşmesini duyar. Bu nedenle âşık şâir sûfîler de, karanlıklarda kendi ışıklarını daha
iyi görmüşlerdir. Uzlete çekilme de sûfîye, münzevî düşünceyi, oyalamayan düşünceyi,
yükselen, saf hâlde kendini yücelten düşünceyi getirir.697

Yalnızlığı tercih edenlerin en yücesi, Rabb’inin dostluğunu tercih ederek,
mâsîvadan dolayı içsel olarak inzivaya çekilenlerdir. Bu insanlar, Rabb’in dostluğunu
amaçlayarak yalnızlaşırlarsa, diğer insanlar tarafından bilinmezler. Onlara Hakk tarafından
verilen rûhî sır ve yeteneklerden kimsenin haberdar olması mümkün değildir.
Yalnız kalma isteğinin sûfînin kalbine yerleşmesi iki şekilde gerçekleşir; öncelikle
bir “yabancılaşma” gerçekleşecektir. Yabancılaşma yabani kalma hissi, kişinin kopmak
istediği hâl ve nesneye/mâsîvaya karşı bir tepki koymadır. Sonra varmak, sığınmak istediği
şeye doğru yanaşmak, ilişmek, ünsiyet oluşturmak basamağı gelir. İşte sâliki gönüllü ve
huzurlu bir şekilde yalnızlığa iten bu düşüncedir.





682 Sühreverdî, Avârif, s. 484.
683 İsfahani, Hilye, III, s. 293.
684 Tirmizi, Da’avat, 99.
685 El-İsfehani, Müfredat, s. 179.
686 İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, XI, 440, Âsım Efendi, Kâmûs Tercümesi, İstanbul, 1305, III, s.1434–1435.

687 Cürcânî, Kitâbü’t-Ta’rifât, Beyrut, 1988, s.150.
688 İbnü’l Arabî Hiyetü’l-Ebdâl Resail, s.510.
689 Necmü’ddîn Kübra, Usûlil Aşere (Tasavvufî Hayat İçinde) s.53.

690 Hucvîrî, Keşfü’l-Mahcûb, s. 158.
691 İbnü’l-Arabî, Hilyetü’l-Ebdal, s. 510.
692 Age, s.511.
693 Abdülmün’im el-Hıfnî, Mu’cemu Mustalahâtı’s-Sûfîyye, Beyrut, 1981, s.184.
694 Kuşeyrî, er-Risale, Beyrut, 1992, s.103.
695 Age, s.102.