Konu: Uzletin Amacı ve Şartları

Kuddûsî’ye göre insanlar üç amaçla uzleti tercih ederler; birinci grup; insanların
kötülüklerinden dolayı insanlardan uzaklaşmışlardır, ikinci grup ise; insanları kendi
kötülüklerinden korumak için insanlardan uzaklaşmışlardır. Tabiî ki ikinci grup birinci grup
insandan daha üstündür. Üçüncü grup insanlar ise; Allah ile beraber olmayı O’nunla
bütünleşmeyi tercih ettiklerinden dolayı uzlet ile yaşarlar. İşte bu grup insan topluluk içinde
uzleti gerçekleştirdikleri için, bunlar Allah’ın erleridirler. Ama en yüce uzlet, uzlet içinde
uzlet yaşamaktır. Bu da sûfînin hâlvete girmesidir.775 Sûfî Allah’a kavuşmak için kalbini
tamamen varlıktan arındırdıktan sonra, Allah’la bütünleşmeyi, iç dünyasında Mutlak
Yaratıcı’nın birliğini bilmektir. Yoksa arzularına uyarak bu asil hedefini kaybedebilir.

Tefekkürle olur hâsıl gönülde ma’rifet nûru
Bilûr ol nûr ile ârif heman Cebbârı uzletde

Be- küllü fitnenin başı avâm-ı mâsa hultatdır
Bulur sâlik gönül emrazına tımârı uzletde

Zemâne hâlkının yok ekserinde zikr-i Hakk şagli
Birâder it hemân sen rûz u şeb ezkârı uzletde

Nasihat eylese düşmân olup hem mevtîn isterler
Karışma onlara it zikr ü istiğfârı uzletde

İden nâs ile istînâs olur müflis dimişler bil
Geçüb bu kâr-ı beden bulagör hoş kârı uzletde

Hırâ dağında Hz. peygamber(s) ederdi uzlet ahyânen
Gelip Cibril ona bildirdi pes esrârı uzletde

Ferâgat eyle Kuddûsî hâlâ’ik ile sohbetten
Özine ihtiyâr it sohbet-i Settâr’ı uzletde776

Kuddûsî’nin tasavvufî insan tiplemesinde “Hüdâ ehli/aşk insanı uzlet esnasında
Hakk ile alış-veriş içindedir. O bütün herkesle ilişkisini kesip Hakk ile tenhada yalnız bir
şekilde777 zikir ve tefekkür ile bir iletişim bir alış-veriş yapmaktadır. Tanrı ile baş başa kalan
kul gönlü tüm ağyârdan temizledikten sonra huzurlu bir gönül ile zihni, Allah düşüncesi
üzerinde yoğunlaştırmaya yardımcı olan bir fenomendir.778 Duyu organlarının dış

dünya/ağyâr ile ilişkisini kesip, gönül duygularının kapısını açmak uzletin gereklerindendir.
Kuddûsî’ye göre uzlet, ruhî donanım ameliyesinin aynısıdır. Uzletle, sûfî kendi
benliğini eriterek Hakk’ın zatından aydınlanmaktadır. O tefekkürle ma’rifet nurunu gönlünde
canlandırarak, Hakk’ın benliğiyle gelişip olgunlaşır.779 Uzlet kulun bütün varlıkla ilişkisini
kesmesi değil, bozulmuş olan gönüllerin bulaşıcı kötülüklerinden uzak, yaratıcıyla beraber
kendi mahiyetini keşf etmeye çalışmaktır. Bunaltıcı ağyâr söz ve fiillerden kendini Hakk’ın
engin merhamet ve şefkatine teslim ederek sûfînin kendisini yeniden hazırlamaya terk
etmesidir.
Kuddûsî için zikir meclisleri uzlet yerleridir. Çünkü sûfî gece gündüz O’nunla
beraberdir. O meclisler de sürekli Hakk vaat ettiği için, sûfî uzleti yerine getirmiştir. Sûfî
yığınlar içinde rabbi ile yalnızlığı arar. Hakka meclislerinde bu yalnızlık söz konusu değildir.
O sürekli kendini anlayabilecek, sırrını paylaşabilecek bir dostun arayışı içindedir.
Kuddûsî’nin şiirlerinde kendisi insan kitlesi içinde yaşamasına rağmen, bir yalnızlık içinde
yaşamaktadır.
Sûfî, eğer kendisine Allah’ın ruiyetini hatırlatacak konuşmasıyla kişiyi yaratıcısına
yaklaştıracak birini bulamadığı zaman780 kalabalıklar içinde de olsa kendini onlardan “yalnız”
fakat Allah’la beraber hissedecektir. Allah’tan uzak yaşayan bu tip insanlar Kuddûsî’ye göre
Allah’ı anmaktan/ zikretmekten uzak oldukları için bunlar sûfîyi onlara karşı yalnızlık içine
düşürmektedirler. İşte sûfî hakkâ karşı gafil olmamak için, O’nu sürekli hatırda tutmak için,
kendisini Yaratıcısından uzak tutmaya sebep olan her şeyden uzaklaşarak, Rabb’ı ile beraber
olması için onu devamlı hatırlamalıdır.
Kuddûsî’nin düşüncesinde uzlet, bir hazırlık aşaması olup, psikolojik olarak
mükemmelliğe ulaştıktan sonra, insanların içine karışarak onlar için faydalı şeyler yapma
sürecidir. Kuddûsî’ye göre, uzletle fikrî ve ruhsal olarak tam olgunlaşmış olan sûfî, kendini
bulma/bilme sürecinde insanlara faydalı olacağı yere zararı dokunur. Onun için uzlet kişiyi
Allah’tan uzaklaştıracak her türlü eylem ve sözden uzak durarak, Allah ile yapılan en tatlı
sohbettir. O sohbet ve diyalog sûfîyi Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanmaya götürür.

774 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr., 224b.
775 Kuddûsî, Dîvân, s.113.
776 Kuddûsî, Dîvân, s.181.
777 Asım Efendi, Kâmûs Tercümesi, Matça-i Osmaniye, İstanbul, 1304–1305, III, 805.

778 Necmüddîn-î Kübrâ, Tasavvufî Hayatı: Usûlü Aşere Risâle ile’l-Hâim, Fevâihu’l-Cemâl, çev. Mustafa Kara,
Dergah Yay., İstanbul, 1980, s.76.

779 Schimmel, Cavidname, s.96.
780 Mekkî, age, II, 131.

Kötü ahlâkın kaynağı olan ve insanı sürekli çirkin yönlere çekerek devamlı mâsîva
peşinde koşturan nefs köpeğidir. O dünyalık için sağa sola saldırmaktan/havlamaktan başka
işi yoktur. Nefsini ve Rabb’ini tanımayan kişi de nefs itine uyarak köpek gibi âşık ve âriflere
saldırır. Bu saldırgan nefis köpeğini kontrol etmek için, bir mürşide/kâmil insana ihtiyaç
vardır. Eğer bu köpek tam olarak eğitilirse kişi insan-ı kâmil sıfatını kazanır.
Nefs aynı zamanda insana zarar veren, gönül içinde ejderhâlar yutan evran, yılan
gibidir. Bu yılan, sakınmayanları yutar. Sûfîlere kulak vermeyenlerin gönülleri dardır ve
nefisleri de yılan doludur. Aynı zaman da madde/mâsîva yedi başlı ejderhaya benzetilir.
Kendine el uzatanın elini sokar. Dünyayı seven insanlarda yılan gibi dünya için birbirlerini
sokarlar. Onlar mal için birbirlerini aldatan birbirleriyle mücadele ve çatışma içinde olan
kişilerdir.
Bazı insanlar da maymun iştahlıdır. Dünyaya karşı gözleri doymaz, devamlı

dünyayı isterler. Aynı zamanda maymun yüzlüdürler. Yâni münafık, ikiyüzlü insanlardır.
Hakk’tan uzak aşktan da bi haberdirler.

Ehli dünya denmez ana kim helal malı ola
Etmeye hakka muhabbet hem ona ihsanı bol768

Fakat Kuddûsî tüm bunlara karşılık, helâl yoldan mal kazanan kişilerin ehl-i dünya
olarak nitelendirmenin doğru olmayacağını söyler. Eğer bunların gönül dünyasında mâsîvaya
bağlılık yoksa bu kişiler dünya için çalışan değil, Allah için olan kimselerdir.
Kuddûsî’ye göre ilk dönem sûfîleri için uzlet, hâlkın içine karışmadan yaşamak
mümkün görünüyorsa da, günümüzde ise, sûfînin güvende olması için ancak makâm arzusunu
terk etmesi, kendi benliğini yok etmesi, kendi nefsini öne çıkaracak eylemlerden uzak
durması ve hatta (Kuddûsî burada Melâmî düşüncesini öne çıkararak) sûfînin kendisini hâlkın
gözünden düşürecek bazı mubah işleri yapması gerekmektedir. 769

Atâullah İskenderî (ö.1309) gibi bazı sûfîler, uzleti, kalbin ilacı olarak
görmüşlerdir. Onlar uzlet kadar sûfînin gönül dünyasını aşk, tefekkür ve zikirle aydınlatan
başka bir eylemin olmadığı görüşündedirler. Sûfîlere, kişinin tefekkür dünyasına yâni kendini
bulmak için derin düşüncelere dalması için, Tanrısıyla baş başa kalıp feyizlenmesi ancak uzlet
sayesinde gerçekleşir.770 Bu da bize uzletin yalnızlık gibi bir kavramla açıklamanın ne kadar
yanlış olduğunu göstermektedir.
Kuddûsî, tasavvuf anlayışında uzletin, insanı kendi yaratıcısına teslimiyeti
konusunun da birçok faydası olduğunu söylemektedir. Uzlet, sûfînin Tanrı’ya vuslattaki arzu
ve gayretini sürekli kılar. Hâlkla birlikte olduğu zaman bu istek ve arzu dağılır. Çünkü İsa(s)
da, ağyârla meşgul olan insanlarla oturmayı “ölülerle karşılıklı oturmayınız ki kalpleriniz
ölmesin” sözleriyle mâsîvayı arzulayan kimseleri kastetmektedir.771

Hudâ ehli Hudâsı ile eder pâzâr-ı uzlette
Huzûr-i kalb ile diden sürer ağyârı uzlette

Tefekkürle olur hâsıl gönülden ma’rifet nûru
Bilür ol nûr ile ârif hem Cebbâr-ı zlette

Bi küllî fitnenin başı avâm-ı nâsa hultattır.
Bulur sâlik gönül amrâzına timârı uzlette

Hirâ dağında Hz. peygamber ederdi uzlet ahyânen
Gelûp Cibril ana bildirdi pes esrâr-ı uzlette.

772

Kuddûsî’nin anlayışında, Hakk ile halk arasındaki en samimi, en içtenlikli alışveriş

uzlette yapılan alışverıştir. Bu pazar kurulduğunda, kul, benliğinin bütün alıcılarını Hakk’a
yöneltmiştir. Kendi kişiliğini oluşturacak olan ana kumanda merkezi konumundaki kalb,
Hakk’ın dışındaki bütün ağyâra tamamen kapalı bir hale gelir. Kul uzlet esnasında Rabbi ile
baş başa kalarak ve en derûnî düşüncelere dalarak, O’nun o eşsiz kudretini idrak eder. Bu
düşünceler sonucunda, O’nu bilmek, tanımak bilgisine ulaşır; ana kumanda merkezi kalb bu
bilgiyle aydınlanır. Sûfî, uzletle fitnelerin nedeni olan ağyârdan bütünüyle soyutlanır. Kalbe
gelebilecek bütün hastalıklar uzletle tedaviye alınır ve tüm hastalıklar kalbin aydınlanmasıyla
yok edilir. Artık uzlet, sûfî için İlâhî sırların açıldığı ân’lardır.
Sosyolojik olarak hâlktan uzak yaşamanın mümkün olmadığını belirten Kuddûsî,
sûfînin insanların Allah’ı anmaktan engelleyici sözlerinden uzlet/uzak durması gerektiğini
vurgular. Önemli olan kalbin Allah dışındaki şeylerden/nesnelerden irtibatını kesmektir. Fakat
sûfî için önemli olan gerçek şudur ki, onlar mâsîvadan ne zaman uzak durup, Tanrı ile baş

başa kalmışlarsa gerçek mutluluk ve huzuru o zaman yakalamışlardır. Onlar için en güvenilir
ve tercih edileni Allah ile beraber olmaktır.773

Kuddûsî’nin tasavvufî felsefesinde, önemli olan kalbin Allah dışındaki her şeyden
uzak durmasıdır. Yoksa öyle insanlar vardır ki, uzlet adına insanlardan uzak yaşarken, ne
yazık ki kalbi dünyası bu ayrılığın dışındadır. Onun için burada önemli olan sûfînin iç
dünyasında Rabb’i ile bütünlük sağlamasıdır.774




768 Kuddûsî, Dîvân, s.105.
769 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr., 224a.
770 Bk. Atâullah İskenderî, Ebu’l-Abbas Tacûddin Ahmed b. Muhammed b. Abdülkerim b. Alâullah (1309), el-
Hikemü’l-Atâiyye, Kahire (Bulak), 1868.
771 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr., 224a
772 Aynı eser, vr. 225b.

773 Kuddûsî, Dîvân, s.105.

Kuddûsî, içinde yaşadığı toplumun ahlâkî durumunun portresini çizerken, bizi çok
olumsuz tabloyla karşı karşıya bırakmaktadır. Dönem her yönüyle bir ahlâkî çöküntü
içindedir. Fitnenin çoğaldığı, insanların birbirlerine karşı güvensiz ve merhametsiz olduğu,
insanların ahlâken çöktüğünü, insanlar sadece bütün gayretlerini dünya ve maddeye
harcadığını, ilminde artık şan şöhret için yapıldığını, insanların ilmi para hırsıyla kazanmaya
çalıştığı, ölümü unuttuklarını, iyilik için insanların hiçbir harekette bulunmadıklarını, fakat
şerr için hesapsızca para harcadıklarını, insanların birbirine karşı çok acımasız olduğunu,
insanların hayırlı işlerden ziyade kötü işlere eğilim gösterdiğini, içki, sigara, esrar ve afyon
gibi zararlı maddelerin çok tüketildiği; gençlerin kadınlara benzediği bütün bu sosyal ve
ahlâkî marazanın bütün ülkede baş gösterdiğini belirtir. Bütün bu olumsuz, acı manzaraya
karşın sûfînin, maddî olarak değil, manevî uzleti tercih etmesi gerektiğini söyler.

Nâs ile ünsiyet eden çünki olur Hakk’tan cüdâ
Hakk ile ünsiyet içündür bizim uzletimiz755

Kuddûsî için uzlette amaç, Hakk ile ünsiyet kurmaktır. Yoksa gaye insanlardan
uzaklaşmak değildir. İnsanlarla yapılan ünsiyet/yakınlık, âşık sûfîyi Allah’tan uzaklaştırır.
İnsanlarla sürekli kaynaşan kişinin kalp dünyasında huzur varlığı söz konusu değildir. Kalpte
huzurun devamlılığı için hâlvet ve vahdet gereklidir. Âşıkın oltasına takılan sûfî mâsîvadan
(Allah’tan başka her şeyden) ilişkisini kesip, Allah ile ülfet (ilişki) içerisine giren kişidir.
Bundan dolayı Kuddûsî için uzlet, kalbe fayda veren en önemli ritüeldir.756

Uzlette vahdet vahdette vuslat olmamak olmaz.
Hultatda şöhret, şöhrette afet olmamak olmaz.757

Kuddûsî’ye göre, uzlet, vahdete ulaşmak içindir. Vahdet de, Ma’şûka vuslat
amacıyla yerine getirilir. Sûfî, fenâdan sonra bekâ ile insanların içine karıştı mı bundan
kendine bir pay çıkarması lazımdır.

Esrarı çoktur nâstan firarın eyle istihfâ
Ülfette kesret kesrette rahmet olmamak olmaz

Zâkir huzûru tenhâda bulur zikr u fikrinden
Hâlvette rikkat rikkatte savfet olmamak olmaz758

Kuddûsî, uzletle insanlardan uzak durmanın birçok sırrı ve uzletle Allah ile
kaynaşmanın birçok hikmeti vardır. Onun için sûfî bu kaynaşmayı mükerrer hâle getirmeli, bu
ülfetin sürekliliği Allah’ın esirgemesini kazanmak demektir. İnsanlarla oluşturulan yakınlık
eğer Allah için değilse, sûfîyi Tanrı’dan uzaklaştırır. Bu da onun için en büyük
sorumsuzluktur. Bundan da gam ve keder oluşur. Sûfî en büyük huzuru Allah ile yakın
ilişkiye girdiği zaman tadar. O bu yakınlaşmada Allah’ı ve varlığı düşünerek Mâ’şukunu
anarak onunla hemhâl olur, manen vuslata kavuşur.
Sûfî, hâlvet ile yalnızlığını Allah ile paylaşırsa içinde merhamet tohumları
filizlenir. Bu temasla Allah’dan mürîde İlâhî rahmet akar. Sûfî de İlâhî bir merhamet ve
incelik oluşarak, onu her türlü ağyârdan tertemiz hâle getirir. Eğer sûfî bunun zıddına, insanı
Tanrı’sından uzaklaştıran sohbetlerde bulunursa, o zaman gafiller gibi yâni, Allah’ı unutan
insanlar gibi her türü dedikodunun içinde kendini bulur, diğerlerinden farksız bir kişilik
kazanır.

Ehl-i dünyadan ırâğ ol çok da etme iltifat
Hâcetin miktarı söylemiş eyleme hiç ihtilât

Ehl-i zikre et mehabbet çün celis Hakk anın
Münkirin incinme kardeş ettiğine anhirât759

Kuddûsî’ye göre, uzlette asıl gaye, nefsi yok bilmek, nefsin arzusunu eğitmek
iken, buna karşılık diğer insanlara ve tüm varlığa karşı da, son derece tevâzu ve hoşgörülü
olmak gerekir.
Kuddûsî, sûfînin, maddeyi amaç edinen kişilerden uzak durmasını, onun dünya
hakkındaki sohbetine katılmamasını istemektedir. Allah’ı inkâr eden, insanlardan uzak
durmayı, onlarla aynı yerde bulunmamayı sûfîlere tavsiye eder. Aynı zamanda Kuddûsî ateist
ile materyalist inananı bir görmektedir.
Ayrıca Kuddûsî, âşık sûfîlerin, cahil sûfîlerden uzak durmalarını onlarla arkadaşlık
kurmamalarını da ister. Fakat bunun yanında kâmil /olgun kişilere de çocuk gibi
yapışmamalarını tavsiye eder.




755 Kuddûsî, Dîvân, s.68.
756 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 224b
757 Aynı eser, s.70.

758 Kuddûsî, Dîvân, s. 70.

Uzletin Amacı ve Şartları

Kuddûsî’nin anlayışında, uzlet, tenhaya, yalnızlığa çekilmek demek değildir.
Uzletin en önemli şartı kişiyi Allah’ı unutturacak durumlardan kaçınmaktır. İrfan sahibi
kişilerin sohbetlerinde bulunmak, onlarla bir arada bulunmaktır. Çünkü onların
meclislerinde/oturmalarında yanlış şeyler konuşulmaz, yanlış kişilerle oturulmaz. Bunlar
yerine getirildiği zaman uzlet amacına ulaşmış olur ve Hakk’a vuslatın engel perdeleri
aralanmış olur. 747

Uzlet eyle vahdet eyle kaç kamu’dan Hakk’a gel
Çünkü hultat oldu ehlu’l-lâha yetmiş kat hicâb

Uzlet, Allah ile Allah ehlinin pazar ettiği yerdir, zamandır. Orada iki dost arasında
yapılan alışveriş ve âşık ile Mâ’şukun arasında sevgi akışı gerçekleşir.

Hudâ ehli hüdâsıyla ider bâzârı uzletde
Huzûr-ı kalb ile dilden sürer ağyârı uzlette748

Kuddûsî’ye göre, uzletin önemli özelliklerinden birisi de, Allah’ın yarattıklarını,
yâni, eşyâyı tefekkür etmektir. Eğer Rabb’ın sonsuz nuru üzerinde sâlik düşünürse, kalbine
ma’rifetin nuru saçılır. Ve ârif bu nurla uzlette Rabbini tanır. Uzlet bir hazırlık aşamasıdır.
Ruhun ve bedenin her türlü kirden arındığı bir aşamadır, bir makâkamdır. Bu aşamada Hz.
peygamber(s.)’e yapılan manevî operasyon gibi bir işleme tabi tutulmak için hazırlama
safhasıdır. Uzlet, sûfînin, Allah’ın: “Biz, kalbini açıp ferahlatmadık mı, ve üzerinden yükü

kaldırmadık mı, o belini büken (yükü)”749

emri gereği, saflama, temizleme gibi hamlık
evresinden geçip kemâl özelliğini kazandığı andır.
Bu hazırlık her düşüncede , her dinde varolan bir hazırlık sürecidir. Örneğin,
Zerdüşt’te uzunca bir süre uzlette kaldıktan sonra bir aydınlama deneyimi yaşamış, Budist
inanışa göre boşluk deneyimini geçirmiştir. Bu uzlet aşamasında Zerdüşt, mutlak değerlerin,
görüşlerin, teorilerin içinin boş olduğunu anlamış ve bunların insana ait belli duygusal
eğilimlerin veya güdülerin tatmini ve sahip olma hırsını perdeleyen birer kılıf olduğunu;
değerlerin bunun için yok edildiğini, sözgelişi şehvetin nasıl kılıf değiştirip merhamet adını
aldığını kavramıştır. Ve sonunda, kendine özgü tabiatı gereğince yolunu bulan bir kişi olarak,
kendi değerlerinin yaratıcısı üstün insan doğmuştur.750

Kuddûsî nasihat dinlemeyen insanların tavrına karşı kendini uzlete verdiğini ve
uzletteki tefekkür atmosferiyle huzur bulduğunu söylemektedir.

Niceler nâsdan kaçub uzlet idenler zikr içün
Niceler hâlk içre kîl’u kâl ile eyler ferah751

Asıl uzlet hâlktan uzaklaşarak koparak yapılan uzlet değil, kalbi Hakk ile bedeni
hâlk ile beraber yapılan uzlettir. Kuddûsî’nin uzlet anlayışı, insanlardan kalbî bir kopuştan
dolayı yerine getirilen bir yalnızlıktır. Ona göre, sûfînin vuslatında gönül ağy3ardan
temizlenip, tüm masîvadan yalnızlaştırma durumuna getirilmedikçe, Yaratıcıyla hemhâl
olmak imkansızdır.

Bu hâlktan uzlet et Hakk’ı bulasın
Ki hultat ile yol âsân olunmaz752

Kuddûsî, uzlet konusunda, her ne kadar ömrünün son anlarında, kendi sosyal
çevreden gelen sözlü baskılardan dolayı uzleti, hem maddî, hem de mânevî olarak yaşamışsa
da, onun salık verdiği uzlet mânevî uzlettir. O dünyaya meyledenlerden, gafillerden, bid’at
ehlinden ve hilebaz denilen dört sınıf insanlardan hem maddî, hem de mânevî uzleti tercih
etmektedir. Sûfî bu insanlardan uzak durduğu vakit, Allah’a vuslatı erken gerçekleşir.

Dört neferden uzlet eylersen bulursun tez murâd
Ehl-i dünyâ ehl-i gaflet ehl-i bid’at hile bâz753

Uzlet ettik gönlümüzde yok ise de hiç huzûr
Ettiler hep ihtifâ ebrârımız ebdâlimiz754

747 Kuddûsî, Dîvân, s.160.
748 Kuddûsî, Dîvân, s.190.
749 İnşirâh, 94/1-3.

750 Nietzsche, Zerdüşt Böyle Buyurdu, s. 27.
751 Aynı eser, s.218.

752 A.e, s.60.
753 Ae, s.65.
754 Kuddûsî, Dîvân, s.67.