Konu: Ölüm Kul ile Yaratıcı Arasındaki Perdeleri Kaldırmaktır

Manevî doğumla vücuda gelen çocuğa Kuddûsî, veled-i kalb/kalb çocuğu der.1599 Bu
çocuk, birinci doğumdaki bel evladı olmasına karşılık, bir yol evladıdır. Bel evladı cinsiyet,
tür gibi bedensel kaynaklı şeylere varis olurken, sulûk çocuğu ölümsüz, İlâhî değerlere vâris
olur. Yâni kalb çocuğu manevî vâristir, dünya serveti vârisi değildir. Bu durum Hz.
peygamber (s.)’in şu sözünde gerçek anlamını bulmaktadır: “Alimler nebilerin
vârisleridir.”1600 Onun için ikinci doğumlarını gerçekleştirmemiş olan insanlar, dünya
nimetlerine, ağyâra karşı büyük bir hırs içerisindedirler. Onlar, dünya ve cennet nimetlerini en
büyük bağış olarak görürler. Fakat dünya rahmini yırtıp gözlerini sonsuz ruh âleminin
yüceliklerine çevirip mânevî doğumlarını gerçekleştirenler, dünya ve içindekilerinin çok
basit, bayağı şeyler olduğunu idrâk ederler. Artık onların gözünde dünya nimetleri ana
rahmindeki pis kan haline gelir.
Fakat diğer taraftan Kuddûsî, ölümü, Allah’a kavuşmak olarak gördüğünden dolayı
onun bir an önce gelmesini bekler. Hatta Kuddûsî, Allah’a kavuşturacağı için, ölümü,
şekerden bile daha tatlı görmektedir. Kuddûsî, ölümü ayrılık değil, Resullerle buluşma olarak
kabul eder. O, ölümü, ruhun aslına dönmesi ve Rabb’ine kavuşması için geriye davet çağrısı
olarak görmüştür.1601

Kuddûsî, hem ruhun ölümsüzlüğüne, hem de Hakk’a kavuşmanın yolunun vuslattan
geçtiğine inanır. Onun için Mutlak varlıkta yok olmak, yâni asıl olan varlığa rücü etmenin adı
ölümdür. Ölüm, Kuddûsî için, üçüncü doğumdur. Çünkü sûfî perspektifte insan ilk defa
annesinden maddi doğumla dünyaya gelir. Sûfînin ikinci doğumu olan mânevî inkişaf ise,
semânın melekütuna yükselmesidir.1602 İnsanın kemale ulaşması için gerekli olan yakîn ikinci
doğumla gerçekleşir.1603sûfînin üçüncü doğumu olan ölüm de, onun Allah’a olan vuslatı ile
gerçekleşir.
Sûfîlere göre kişinin kemalini, tekamülünü oluşturan, yâni ölümden ölmeyi ifade eden
dört önemli olgunlaşma merhalesi vardır.1604 Bu merhaleleri başarı ile yerine getiren kişi,
“ölmeden önce ölmek” desturunu gerçekleştirip ölümsüzlüğü yakalamıştır. Bu ölüm
merhaleleri şunlardır. Birincisi, el-mevtü’l- ebyaz(beyaz ölüm)dür. Bunun temel şartı açlıktır.
Çünkü açlık Allah dostlarının aydınlığıdır. Sûfî açlıkla Allah’a ulaşmanın aydınlığını ve
hidâyetini yakalar.1605 İkincisi, el-mevtü’l- evsed (siyah ölüm)dür. Bu ölüme hazırlanış,
halktan gelen ezâya tahammül etmektir. Yâni, kesin ve mutlak bir direnme göstermektir. Aynı
zamanda nefsten/benlikten kaynaklanan cefa ve üzüntüye direnmektir. Burada gelen
baskıların rengi siyahtır.1606 Üçüncüsü, el-mevtu’l ahmer(kırmızı ölüm)dür. Bu ölüm şekli de
kişinin nefs/benlikten ve hevâdan gelen duygulara muhalefet etmesidir. Öyle bir muhalefet ki,
nefsi/benliği boğup katletmek gibi ortadan kaldırmaktır. Bu duruş, nefse ve onun bütün hedef
ve amaçlarına karşı kesin bir tavır almadır.1607 Dördüncüsü ise, el-mevtu’l- ahdâr (yeşil
ölüm)dür. Elbiseye yama üstüne yama vurmak gibi, nefsin her isteğini reddetmektir.1608

Örneğin, Hz. Ömer gibi bir zatın halife olmasına rağmen, elbisesinde onlarca yama olması
onun benliğin oluşturmadaki direncini ortaya koymaktadır. Halifeliğin nüfuzu onu
etkilememiş bilakis, mükemmelleşen benliği halifeliğin o çekici, şatafatlı cazibesini yok
etmiştir.

Mevti çok yâd et kalbin uyansın hubb-ı gafletden
Yol mahûf uzak sana erken uyanmak yaraşır

.1609

İşte Kuddûsî’nin de ölüm düşüncesinin temelinde varolan bu merhaleleri sûfî aşıp
benliğini oluşturursa, artık “ölüm” denilen olgu onun için korku, ızdırab, karamsarlık, yok
oluş, unutulmak değil, Yaratıcı ile ölümsüzlüğü yakalamaktır. O ölümle öyle bütünleşmiştir
ki, Hz. Peygamber (s)’in “ölümü ve öldükten sonra kemiklerin ve cesedin çürümesini
hatırlayın”1610 hadisini aşıp ölümsüzlüğü yakalamıştır. O, yakaladığı bu ölümsüzlükle
Kuddûsî’de olduğu gibi artık ölümden söz etmek istememektedir.
Sûfîlere göre, onların sürekli yürüyüşü ölümle de kesilmez. Çünkü ölüm, ölümsüzden
kaynaklanan zaman üstü egoyu değil, o egoya bineklik yapan bedeni yok etmektedir. Allah,
insanı aşk şarabından yaratmıştır, ölüm onu çürütse bile yine o aşık olan varlık insandır.



1565 İbnü’l-Arabi, Fusüs, s. 18.
1566 Tirmizi, Zühd, 4; İbn Mace, Zühd, 31.
1567 Kuddûsî, Dîvân, s. 104.
1568 Gazzali, İhyâ, IV, 434.
1569 Kuddûsî, Dîvân, s. 139.
1570 Kuddûsî, Dîvân, s. 189.
1571 Aynı eser, s. 197.
1572 Kuddûsî, Dîvân, s. 189.
1573 Ankebût, 29/57.
1574 Fecr,89/27-28.
1575 Gazâlî, İhyâ, IV, 434.

1576 Aynı yer.

1577 Kuddûsî, Nasâih-i Kuddûsî, vr. 201b.
1578 Aynı yer.

1579 Kuddûsî, Dîvân, s. 62.
1580 Kuddûsî, Dîvân, s. 71.
1581 Kuddûsî, Nâsaih-i Kuddûsî, vr. 201a.
1582 Kamile Khatoon, İkbal’ın Felsefe Sisteminde Tanrı İnsan ve Kainat, (çev. Celal Türer), Üniversite Kitabevi,
İstanbul 2003, s. 166.
1583 Buhârî, V, 2358, Tirmizî, IV, 567, İbn Mâce, II, 1378.

1584 Zygmunt Bauman, Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri, (çev. Nurgül Demirdöven), Ayrıntı

Yayınları, İstanbul 2000, s. 228.

1585 Mevlânâ, Mesnevî, III, 3368.
1586 Bakara, 2/156.
1587 Ankebût, 29/57.
1588 Kuddûsî, Nasâih-i Kuddûsî, vr. 201a.
1589 el-Mekkî, a.g.e., II, 101.
1590 Buhâri, Rikâk, 41; Müslim, Zikir, 14.
1591 Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s.134.
1592 Rifat Okudan, Işrak Filozofu Sühreverdî Maktül ve Eserlerindeki Üslup ve Belagat, (Basılmamış Dokota
Tezi) Isparta 2001, s. 165.
1593 Kuddûsî, Nasaih-i Kuddûsî, s.201a.
1594 Kuddûsî, Dîvân, s. 189.
1595 Bakara, 2/109.
1596 Mevlânâ, Fihî Mâfîh, s. 31.
1597 Mevlânâ, Dîvan-ı Kebir, VII, 646.
1598 İncil, Yuhanna, 3/3.

1599 Kuddûsî, Nasâih-i Kuddûsî, vr. 201a.
1600 Buhârî, İlim, 10.
1601 Kuddûsî, Nasâih-i Kuddûsî, vr. 201b.
1602 Aynı yer.

1603 Bk., Sühreverdî, Avârif, s. 85-86.
1604 İbnü’l- Arabi, Futuhât, I, 258; Sülemi, Tabakât, s. 93.

Mevlânâ’nın dediği gibi, bedenin riyâzetle ölmesi diriliktir. Bu canlılığa ulaşmak da
ancak riyâzetle bedeni yormakla gerçekleşecektir.1585

Kuddûsî’ni ölümle ilgili bu düşüncelerinden şunu söleyebiliriz ki, bir çok sûfîde
olduğu gibi, Kuddûsî’de de ölüm, riyâzet yoluyla nefsin/benliğin ve tüm arzulardan
kurtulmanın, yâni beşeri benliğin etkinliğini azaltmak ya da yok etmek anlamında
kullanmıştır. “ölmeden önce ölünüz” ilkesi sûfîlerin bu konudaki en önemli ilkesidir.
Kuddûsî’de ölüm, bir göç olayıdır, yâni bir halden başka bir hala geçiştir. Sûfîler “Biz,

Allah’a aidiz ve yine O’na dönenleriz

”1586 âyetinden hareketle, ölümü rücû yada Hakk’a
dönüş olayı olarak görmektedirler. Daha doğrusu ölümlülük halinden ölümsüzlük haline geçiş

olarak değerlendirirler. Yine Kur’an’daki; “Her canlı ölümü tadacaktır. Sonra Bize
döndürülürsünüz”1587 ve “Ey mutmain nefis, razı olmuş olan ve olunmuş şekilde Rabb’ine
dön” âyetleri de Allah’tan gelmek ve tekrar O’na dönme meselesi bakımında yaratılan
varlıkların ontolojisi açısından önemli özellikler içermektedir.
Kuddûsî’ye göre, “ehl-i ‘ışk” ölümsüzdür. Kuddûsî’nin “ehl-i ‘ışk” insanı, ölümü,
Allah’a kavuşmanın anahtarı olarak görür.1588 Ölüm, Hakk’ı bizzat görme makâmına
girmenin kapısıdır1589. Eğer âşık sâlik, Allah’a kavuşmak isterse, Allah da ona kavuşmak
ister1590.
Aynı şekilde Kuddûsî’nin Pîri Mevlânâ da ölümü, şekere ve en tatlı şeye benzetir;
çünkü ölüm, ateş bile olsa Hakk dostuna, haliline bağdır, bahçedir, âb-ı hayattır. Bu dünyada
ölüm olarak görünür, fakat diğer yanda âhirette doğumdur.1591 Bunun yanı sıra sûfîler için
Hakk’a ulaşmak ve ölümsüzlüğe ermek, gerçek hayata ulaşmaktır. Bu anlamda ölüm, ebedi
hayatın anahtarıdır. Ölümün ebediliği konusunda Hallac’ın (ö.322/922) “Ey dostlarım, beni
öldürün! Çünkü benim öldürülmem de yaşamımdır”1592 bu sözleri sûfînin ölüm perspektifini
özetlemektedir.
Kuddûsî’ye göre, tefekkür, zikir ve aşk ile İlâhî birliğin sırrına ulaşan sûfîler, artık
başka şekilde yok olmayı istemezler.1593 Çünkü onlar, Yaratıcıyla vuslatı gerçekleştirip
ölümsüzleşmek amacındadır. İşte asıl mutluluk, onlar içindir. Onlar ölümü, dünyadan göç
edip, rahat ve huzura kavuşmak olarak değil, gerçek ölüyü, diriler arasında gezen, fakat hayatı
yaşamayan kimseler olarak görürler. Kuddûsî’nin bedensel ölümden söz etmekten
hoşlanmamasının nedeni, ruhun Hakk’a yaklaştıkça ölümsüzleşmesidir. Bu ölümsüzleşmeyi
sağlayan unsur da “aşk”tır. Kuddûsî’nin ruhî yönde tekâmülünü sağlayan aşk, aynı zamanda
onu ölümsüzlük düşüncesine götüren ilkedir.
Kuddûsî’ye göre, ölümsüzlük, varlık zincirini tamamlayıp Allah’a varan, yâni kozmik
benliğine ulaşanların özelliğidir. Ölümsüzlüğü beceremeyenler diğer alt derecedeki varlıklar
gibi, evrenin boşluğunda yok olurlar. Bu basitlikten, yokoluştan kurtulmak ise çok az kişinin
başarabileceği bir hâldır.1594 Bu düşünceyi, anlayışı da ancak, kemâle ulaşan ve Kuddûsî’nin
ifadesiyle ehl-i Hakk olan insanlar ortaya koyabilir. Çünkü onlar, “Yüzünü ne tarafa
çevirirsen Allah oradadır.”1595 âyetinin bilincine ulaşmış âşıklardır. Zirâ âşıklar bu yüze
kendilerini fedâ etmişlerdir ve ve karşılıkda beklememektedirler. Bunların dışında kalanlar
ise, insanî duygu ve şuurdan yosun kimselerdir.1596

Sûfîler için gerçek doğum olan manevî doğum, onlara ölümsüzlük düşüncesini
kazandırmıştır. Onlara göre, canlılar bir erkekle dişiden doğarlar fakat, kutsal doğuşların
merkezi ise ana karnı değil,1597 İlâhî lütuflardır. Sûfî düşüncesindeki mânevî doğuş olgusu Hz.
İsa (s.)’nın: “İkinci kez doğmayan, göklerin melekûtuna giremez”1598 sözüylede
desteklenmektedir. Yâni bu doğumu yaşayan kişi, “irâdî ölüm”ü gerçekleştirmiştir.

Ölüm Kul ile Yaratıcı Arasındaki Perdeleri Kaldırmaktır

Kuddûsî’nin felsefesinde, ölümü, ölmeden önce yaşarken tatmak gerekir. Ondan
kaçmak yerine, ona yaklaşmayı, ondan korkmak yerine onu sevmeyi bilmektir. Ölüm, insanın
hayal âleminde uyanıp gerçek âleme adım atmasıdır. İnsan sonuçta bedenî olarak yok
olacaksa, buna kendini alıştırması gerekir. Ölmeden önce ölmek, ölümü yakınlaştırmak ve
ölümsüzlüğe kavuşmak için, dünyadayken insanın arzularını ve dünyalık tutkularını yok
etmesi gerekir.

Anı ölmezden ön öldür aradan perdeyi kaldır
Katî çok ağladı güldür koma gam içre bu zâri

1570

Kuddûsî, nefsin/beşerî benliğin yok edilmesiyle insanın İlâhî aşka ulaşacağına
inanmaktadır. Ve bütün ağyâr aşkın yakıcı küresinde eriyerek, kaynaşarak, iç içe girdiğinde,
ne ölüm, ne ölümsüzlük, ne de sabır gibi varoluşsal makâmlar kalır; her şey “hiç”liğe
bürünür. Bundan dolayı, aşkın bulunmadığı yerde maddî ve mânevî ölümde söz etmek
mümkün değildir. Çünkü, sûfî için aşkın olduğu yerde ölümsüzlük vardır. Zira aşk vasıtasıyla
ölüm fenomeni insanı Rabbine ulaştıran en önemli basamaklardan bir tanesidir.

Dedi Peygamber uyur nâs uyanırlar ölecek
Bil ölüm îkâz ider bizim gibi gâfilleri

.1571

Kuddûsî için ölüm, insanın Allah’dan gafil olarak yaşamasıdır. İnsanın kulluk şuurunu
ulaşabilmesi, ancak ölüm sayesinde olacaktır. Yani Kuddûsî, ölümü, insanın uyanışının bir
gerçeği olarak görmektedir. Sûfîlere göre, her zaman ölümü hatırlamada büyük faydalar
vardır. Zira, dünyaya meyleden insan ölümü hatırlayarak yavaş yavaş dünyadan uzaklaşmaya
başlar çünkü artık dünya nimetleri ona ağır gelmektedir. böylece dünyanın zevk ve
isteklerinden insanı soğutan her şey insanın kurtuluş nedenidir.1572

Sûfî perspektifinde, “her can ölümü tadacaktır. Sonunda bize döndürüleceksiniz”1573

ve “Ey huzura kavuşmuş insan, sen ondan hoşnut, O da senden hoşnut olarak Rabbi’ne
dön”1574 âyetleri insanın Allah’tan geldiğine ve tekrar O’na döneceğinin kanıtıdır. Bu
mümkün varlıkların ve insan ontolojisi açısından önemli konuları içermektedir. Kullanılan
“dönme” eylemi, “geriye dönüşü” ifade ettiği gibi, ayrı olanın kavuşması olarak da
tanımlanır. Zaten sûfîlerin vurgulamak istediği de budur.
Onun için sûfî, devamlı olarak ölümü hatırlar, çünkü ölüm, Mâ’şûk’u ile buluşma
zamanıdır. Seven sevgilisi ile buluşacağı günü hatırında hiç çıkarmaz, ölümün geç gelmesine
üzülür. Bir ân önce bu dünyadan kurtulup Allah’a dönmeyi diler.1575 Gazâlî’ye göre, her
zaman ölümü hatırlamada büyük faydalar vardır. Zira, dünyaya meyleden insan, ölümü
hatırlayarak yavaş yavaş dünyadan uzaklaşmaya başlar. Çünkü, artık dünya nimetleri ona ağır
gelmektedir. Böylece dünyanın zevk ve isteklerinden insanı soğutan her şey kurtuluş

sebeplerindendir.1576

Kuddûsî’ye göre, aşık sûfî, bedensel ölümden önce benlik ölümünü gerçekleştiren
kişidir.1577 Sûfî, insan benliği/nefsi için bütün cazibe merkezlerini yakmıştır. Hem dünya, hem
de âhiret isteklerini ve nimetlerini yok ederek hakiki ölümü gerçekleştirmiştir. İşte Kuddûsî
için gerçek ölüm budur. Yâni benliğini tamamen yüce Yaratıcının varlığında yok etmektir.
Diğer tarftan Kuddûsî, ölüm temennisini âşık sûfî için hoş karşılamamaktadır. O,
Allah âşığı bir sûfînin ancak, Allah’a vuslata hazır hale geldiği zaman ölümü temenni edebilir
görüşünü savunur. Her halukârda ölümü talep etmek bir sûfî için güzel bir istek değildir.1578

Biz bahrı ışka dalmışız ölmezde ögdin ölmüşüz

İki cihân terkedüb Dost ile tenhâ kalmışız

1579

Bütün sûfîlerde İlâhî aşkın emareleri vardır. Fakat Kuddûsî gibi sûfîler tamamen aşk
ile hemhal olup, aşkla yoğrulmuşlardır. Onun hedefi, vuslattaki amaçları, beşeri benliği aşkla
yakıp kendi varlığını yok etmektir. İşte bu, onun için gerçek ölümdür. Onun için bedensel
ölüm, çokça tartışılıp konuşulacak değerde bir olgu değildir. Ancak üzerinde düşünülmesi ve
yapılması gereken, bedensel ölümden önce kişinin beşeri varlığını yok edip Hakk’la fenâ
bulup İlâhî benliğe ulaşmasıdır. Ölüm, daha yüce bir doğum için atılmış adımdır. Zira her
doğum daha öncesine göre bir yükseliştir. Bu sebeple Kuddûsî şöyle der:

Narı aşkınla yanup kül olmayan nâdana
Ölmeden evvel ölüp dirilmeyen bi-câna yuf

1580

Kuddûsî, ölümü temenni etmenin yasak olduğu görüşündedir. Ona göre sûfî benlik
ölümünü her zaman yaşamalı ve benliğini de yok etmelidir.1581 Eğer insan benliğini bulup
İlâhî kişiliği oluşturursa, Hakk’ı ayne’l-yakîn müşahede edecek ve artık ölüm denilen
fenomeni yaşamayacaktır. Aslında bu, bir yerde benliğin kuvvetlenmesi, bedensel ölümün
korkusunun ortadan kaldırması demektir. Kuddûsî’nin yapmak istediği, aslında kişiliğin
ölümsüzlüğünü kazanmaktır. İnsan, kendinden varolan İlâhî gücü, gönül âleminin kuvvetiyle
harekete geçirip, sonlu varlığındaki ebedî ve İlâhî nuru uyandırıp ölümsüzlük sırrına
ulaşabilir.1582

Mânevî ölüm denilen ölümsüzlük gerçekleştiği zaman, insan dünya hayatında Allah’a
kavuşarak gerçek kimliğini keşf eder. Aynı zamanda dünya ve âhiret arasındaki ayırımda
ortadan kalkmış olur.
Kuddûsî’nin düşüncesinde, artık ölümlü hale gelen, ölümsüzlüğün kendisidir. Çünkü
bütün varlığın sırrı ve anlamı ölüm fenomeninde mevcuttur. Varoluşçular, insanın bütün
ızdırabının ve tasalarının kaynağının ölüm olduğunu söylerken, kuddûsî için ölüm, maddî ve
mânevî olarak Hakk’a kavuşmayı gerçekleştirdiği için mutluluğun kaynağıdır. Bundan dolayı
hayat yaşamağa değer ve anlamlı bir olgudur. “Ölmeden önce ölünüz”1583 sözü sonluluğun
zehri, ölümlülüğün, ölümsüzlüğün ölümlülüğü de dahil bütün ölümlülüğün içinden çekilip
çıkarılmıştır. Ölüm, insan için yalnızca bir askıya almadır. Geçiş aşamasıdır.1584

Kuddûsî’nin yukarıda ifade ettiği gibi, ölümü temenni etmenin hatalı bir düşünce ve
arzu olduğunu söylerken, ölümsüzlüğün yolunun dünyada iken benliğin ölümünden geçtiğini,
onun için bu mücadelede sûfînin İlâhî benlik oluşumundaki gayreti onu biraz daha Hakk’a
yaklaştıracağından dolayı, bu savaşta çok kararlı olmanın gereğini vurgulamak istemektedir.
Kuddûsî’nin düşüncesindeki bu ölümsüzlük fikri, aşkın kendinden üstün geldiği insan-ı
kamil/ ehl-i Hakk’ın tüm varlığında duyduğu tevhîd, zikir, aşk ve ma’rifet sırrında
yatmaktadır. Onun için ölüm, sonsuzluğa veya ölümsüzlüğe ulaşma olgusudur.