Konu: Vücûda Gelmenin Hikmeti

Allah, kendisiyle birlikte, isim ve sıfatlarıyla zatını yaratıklarına izhar etmek
istediğinde, kendisi için tecellî etti ve kendisinden, alem olarak isimlendirilen bir varlık
vücuda getirdi. Bu durumu Allah şöyle beyan eder: “Göklerde ve yerdeki her şeyi kendisinden
sizin için müsahhar kıldı”1535. Bu da alemin tamamı, Allah’tandır, düşüncesini tamamen
kanıtlamaktadır. Kuddûsî de, Alemde varolan her varlığın Allah tarafından yaratıldığını,
Alemde mevcut olan görünen ve görünmeyen varlıkların, bütün hayvanların, böceklerin,
kuşların sürekli görüşündedir. Sadece hayvanların değil, bütün varlıkların, meleklerin,
feleklerin ve sudaki semeklerin Allah’ı tarafından tecellî ile yaratıldığını söyler. Kuddûsî
yalnızca canlı varlıkların değil bütün cansız varlıkların da Allah’ı sürekli andıklarını ve O’nu
tek yaratıcı olduğunu sürekli tesbih ettikleri görüşündedir.

İnsü cin dâim kullukta kâim
Vahşu behâim der Allah Allah

Nemlu tuyûr hem zikreder her dem
Nâtıku ebsem der Allah Allah

Yerler felekler cümle melekler
Suda semekler der Allah Allah

Zi ruh cemâdât eyler ibâdât
Cümle mahlukat der Allah Allah

1536

Yukarıda da ifade edildiği gibi, Kuddûsî’nin ontolojisinde, bir “tek” hakikat vardır,
oda, Hakk’ın Zatı’dır. İnsan varlığın çeşitliliğini, kendi epistemolojisiyle ortaya koyar. Yâni
İlâhî Zatın birden fazla görünümü, insanın bilgisi açısından çokluk olarak görünür.
Kuddûsî’ye göre, sûfî, aşkla Allah’a bağlandığı zaman her nereye ve her neye bakarsa orada
Hakk’ın veçhini görür. Zira sûfî, “Allah Adem’i kendi suretinde yarattı”1537 hadisini ruh -
beden ilişkisine, yani Yaratıcı ve evren ilişkisinin bir görünümü olarak görmüştür. Ve bu
anlayışta varlık felsefesinin en temel argümanlarındadır. Sûfîler bu hadisi, Allah insanı
şekillendirdi ve güzel bir surette yarattı şeklinde yorumlamışlardır. Bundan dolayı o, her
varlıkta Yaratıcı’dan dolayı en mükemmel ve güzel şeyler görür.
Kuddûsî’ye göre, sûfî, zâhiri alemden ibaret olan halk perdelerini tek tek aşarak beşerî
bilincini üst bir bilincine ulaştığı zaman, ontolojik bir birliğe ulaşır. Sûfînin de yegâne gayesi
budur. Sûfî, İlâhî bilince ulaşınca, vahdeti yakalar ve Hakkın gerçek birliğini idrâk eder.
Kuddûsî’nin söylemi ile artık sûfî için Hakk ve halk ayırımı yok olmuştur, her yerde sadece
Hakk’ın Zâtı vardır. Zira, epistemolojik olarak İlâhî Zâtın Hakk ve halk görünümleri, sûfî
şuurun son hedefi değildir.1538 Nitekim Kuddûsî bu konuya işaretle şöyle söylemektedir:

Her neye bakarsa görür onda Hudânın vechini
Ol kişi kim çeşmini bir ehl-i ışk açmış ola

1539

Kuddûsî’ye göre, en büyük ibâdetlerden birisi de, insanın Allah’ın yaratıklarını ve o
muhteşem sanat eserlerini düşünerek, Yüce Yaratıcı’nın büyüklüğünü ve kudretini bilmektir.
Eğer insan, kendisinin meniden yaratıldığını, içinde ve dışında olan esrarengiz gerçekleri
sağlıklı bir şekilde düşünürse, varlıkların Yaratıcısı ve her şeyin sahibi olan Allah’ın vücut ve
vahdaniyetini ve şanının yüceliğini ayne’l-yakîn bilir. Aklını kullanıp, Allah’ın “akledin”
buyruğuyla hareket edip tefekkür eden kimsenin gönül dünyasında Mârifetullah oluşur.1540

Kuddûsî’ye göre, hakikati sınırlayan hiçbir güç yoktur. Hakikat, Allah’ın varlığıyla
devam eden bir olgudur. Nasıl güneş tam tepedeyken gölgeler yok olur ve güneşin ışınları
hareket edip, duran her şeyi içine alırsa, o vakit gölge, gölgelenen şeyin içine girer, delil
medlülün içinde yok olur, varlık yoklukla birleşir ve kadimin ortaya çıkmasıyla sonradan
yaratılan varlıklar1541 yok olur. İşte insan benliği de İlâhî benlik içinde yok olarak “tek” Hakk
olan varlık bakî kalır.




1514 Bk. Müslim, îmân, 147.
1515 Secde, 32/7.
1516 Kuddûsî, Dîvân, s. 22.
1517 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 340.

1518 Kuddûsî, Dîvân, s. 144.
1519 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 220.
1520 Hucvîrî, age., s.320.
1521 Wolfgang Smith, Kâinat ve Aşkınlık, Çev: Mehmet Ali Özkan, İnsan Yay., İstanbul, 1996, s.???

1522 Kuddûsî, Dîvân, s. 64.
1523 Nesefî, İnsanu’l-Kâmil, s.252.
1524 Kuddûsî, Dîvân, s.131.
1525 Kuddûsî, Dîvân, s. 123.
1526 Kuddûsî, Dîvân, s. 123.
1527 Toshihiko Izutsu, The Concept and Reality of Existence, Tokyo, 1971, p.16.
1528 Toshihiko Izutsu, The Absolute an the Perfect Man in Taoism, Zurich, 1967, p, 398–405.
1529 Kuddûsî, Dîvân, s. 109.
1530 Kuddûsî, Dîvân, s. 111.
1531 Izutsu, The Concept and Reality, s.35.

1532 Kuddûsî, Dîvân, s.135.
1533 İbnü’l- Arabi, Fütuhat, II, 56.

1534 Bk., İhvanı-Sefa Risaleleri, III, 337.

1535 Casiye, 45/13.
1536 Kuddûsî, Dîvân, s. 164.
1537 Buhârî, isti’zân,1; Müslim, Birr, 115, Cennet, 28.
1538 Afifi, Sufi Thought, s. 30.
1539 Kuddûsî, Dîvân, s.165.

Mâsivâyı heb ardıma atdım‘âşıka perde dû cihân buldum
Kadrini ‘ışkın bilemez sûfî ‘ışkı olmayanı ben çoban buldum.1526

İnsanın maddî varlığı/cismi bir zulmet perdesidir. Dünyanın ve âhiretin
görüntüsünün güzelliğine kapılanların özü karanlıktan kurtulup aydınlığa kavuşması mümkün
değildir. Cismin, ruhunun ışığını engelleyenler, aşkın maddeyi yok edici aydınlığına
kavuşamayan kişilerdir. Sûfî, cismini/isteklerini, arzularını, nefsini yok edip küle
döndürmedikçe asla gerçek sûfîliğe, yâni dervişlik sıfatını elde edemez. Aşk, âşıkın bedenini
kendi İlâhî ateşiyle yok ederek, varlık denilen maddeyi ortadan kaldırır. Cismin egemenliğini,
yâni nefsin beden üzerindeki egemenliği yok edecek olan aşkın aydınlığıdır. İnsan aşk ile
cisminden/varlığından geçerek, gerçek varlıkla var olmalıdır. Yâni kendini varlık olarak “hiç”
bilmelidir.
Aşk ile fenâ derecesine ulaşan kişi, için nesneleri birbirinden ayıran temel
ayrıntıları görmek söz konusu değildir. Çünkü o, her şeyi “bir” olarak görür. Fakat fenâ
derecesine ulaşmadan önce, Mutlak’ı nesneler dünyasından ayırmaya çalışırız. Bu da
“fark”tır. Geride hiçbir ego/cisim bilinci kalmadığından yâni, nesneleri görecek hiçbir
epistemolojik özne bulunmadığından1527, görülecek herhangi bir nesne yoktur. Tüm psikolojik
heyecanlar fenâdan hiçlik noktasına ulaştığı için, kişi açısından nefsin koyduğu sınırlar
ortadan kalktığı anda, varlık dünyasındaki eşyânın fenomenal/kesret sınırları da kaybolur;
geride sadece Mutlak bir farkındalık/awareness olarak duran Hakikatın Mutlak birliği kalır.
Buna sûfîler cem’/toplanma denir. Kişinin, başka hiçbir varlık olmadan sadece Allah’ı
müşahede ettiği derece olarak bilir. Bu mertebe aynı zamanda “Allah vardı ve O’nunla
beraber hiçbir şey yoktu” mertebesidir1528.

‘Ârif-i üstad-ı masnû’ât olayım dir isen
Cümle eşyâdır nişânı bak nişândan ‘ibret al.1529

Kudret ‘azamet sâhibi oldığı bedîhi
Al ‘ibreti eşyâya bak ol ‘âbir ü ‘âkıl

.1530

Kuddûsî’ye göre, İlâhî aşkı yaşayanlar için, kesret dünyası hiçbir metafizik ya da
ontolojik değere sahip değildir; çünkü özü itibariyle gerçek değildir. Dışsal/zâhiri eşyâ, tam
ifadesiyle “yok”tur. Fakat bu zâhirî dünya Kuddûsî’nin ifadesiyle, insana Yaratıcısını
tanıtmada önemli yol işaretleridir. Bu dikili işâretler kişinin Rabbine vuslatını
gerçekleştirecek imtihan aşamalarıdır. Bu imtihan materyalı da, bütün evrene nakış nakış

işlenmiştir. Eğer sûfî, Hakk’ın kendisini tanıtması gayesiyle ortaya koyduğu eşyadan dersler
çıkarıp, özünü idrak edebilirse, bütün varolan varlığı da kavramış demektir. Gerçek olan
sadece Mutlak’tır. Mutlak tek gerçekliktir ve dolayısıyla başka hiçbir şey gerçek değildir.
Varlık âlemi özü itibariyle “yoktur/âdem”. Bu düşünce çağdaş var oluşçuların temel konusu
olan “varlık” düşüncesinden farklıdır. Onlarda varlık, genel anlamda varlık değil, bireyin
kendi öz, kişisel varlığıdır. Buradaki “varlık” düşüncesi her şeyden önce ve devamlı benim
varlığımdır, daha sonra senin varlığın gelir düşüncesi hakimdir.1531

Kısacası Kuddûsî’nin deyimiyle sûfî’yi yok eden, yani fenâya erdiren, bedenini
ortadan kaldıran aşktır.

Merhamet etmez bana hiç nideyin ol dil-rubâ
Cismimi yandırdı ‘ışa eyledi bağrımı hûn1532

Diğer sûfîlerin görüşüde bu konuda Kuddûsî’yle pareleldir, alemin bütünüyle, yâni
zamansal ve mekansal olarak başından sonuna kadar, İlâhî bir sırla, kendi kendine sınırlandığı
görüşündedirler.1533 Onlara göre alemdeki bütün fenomenler ve eşya belirli bir sebeplilik
ilişkisiyle birbirine bağlanmıştır.
Sûfîler, Allah ile alem arasında bir tür süreklilik ilişkisinin var olduğuna inanırlar. Bu
düşünceye göre, alem yoktan yaratılmış ve Aristoteles de olduğu gibi Tanrı ile ilişkisi
kesilmiş bir fenomen değildir. Aksine, Yaratıcının varlığından belirli bir şekilde ortaya çıkmış

ve halen de Tanrı ile varlık ilişkisi devam eder. İslâm düşüncesinde bu düşüncenin temsilcisi
olan İhvanı- Sefa ise, Tanrı-alem ilişkisini, Tanrının alemi yaratması, bir mimarın bir binayı
inşa etmesi veya bir ustanın bir duvarı inşa yapması gibi değil, Allah’ın alemi yaratması,
güneşin ışınlarıyla alemi aydınlatması gibi ele alır.1534

Tasavvufta bu tür hayvan metaforları, her ne kadar nefsi temsil eden olumsuz
varlıklar olsa da, aslında Allah’ın nurunun tecellîsiyle var olmuşlardır. Bunlar, nefsi ve
birtakım özelliklerini anlatmak için kullanılan köpek, yılan, domuz, köpek gibi metaforların,
insanın iç dünyasındaki bazı kötü huy ve duyguları temsil eden birtakım sembolik ifadeler
kullanılmıştır1520.
O’nun yarattığı her şeyde bir amaç bir hikmet olduğundan dolayı her şey güzeldir.
Kâfir, şeytan, cehennem gibi olumsuz şeylerde de bir maslahat vardır. Bütün âlem, mahlûkat
Allah’ın “kün” emriyle var olduğundan dolayı ve evrenin /cosmos’un tamamı İlâhî vechi/face
of God yansıttığından dolayı orada var olan her şey güzeldir. Kâinat ve içindeki her varlık
Allah’ın bir tecellîgâhı/theophany olduğu için içinde barındırdığı her varlık güzeldir1521.
İlm-i İlâhî eşyânın (şeylerin) sebebidir. Allah’ın ilminin tüm mahlûkatla olan
ilişkisi, sanatkârın bilgisinin, onun sanatıyla yaptığı şeylerle olan ilişkinin aynısıdır. Onun için
o her şeyi güzel ve mükemmel yaratmıştır. Bundan dolayı insanda gönül alıcısını sevgiye
açtığı zaman, güzel olan her şeye karşı bir ilgi duyar. İnsanda bulunan sevgi duygusu ve güzel
olan her şeye sevgi göstermesi, Allah’ın kendisinde varolan ve insanlara verdiği önemli bir
niteliktir. Sûfînin perspektifinde evrendeki güzellikler Allah’ın güzelliğinin bir parçasıdır.
Güzel olan her şey Yaratıcının güzelliğiyle güzel sıfatını kazanır.

Dedi Peygamber ki taşa hüsn-i zan edin dahi
Nef’ini bulur o taşın menzili olur nîşân

.1522

Varlık âleminin bütün yaratıkları, Allah’ın nurunu yayan birer ayna gibidirler.
Allah’ın kemâl sıfatları varlıklarda aksetmektedir. Bundan dolayı, varlık âleminin her bireyi,
Allah’ın kemâl sıfatlarını aksettiren bir aynadır. Fakat bütün evrenin aynası insandır, onun
için bu sıfatlar en güzel ve mükemmel şekliyle insanda ortaya çıkmaktadır1523. Sûfî, her
varlıkta Allah’ın sıfatının bir tecellîsini gördüğü için her fenomene bir hikmete bakmaktadır.
Örneğin, Allah’ın Kahhar ismi bir bedene girip hükmettiği gibi, Rahim ismi de başka bir
sıfatta icrasını yerine getirmektedir.

Bildim ki varlık perdedir Hakk’a
Ref edüp anı cânana geldim

Eyledi tevhîd hoş beni irşad
Bir karta iken ummâna geldim1524.

“Allah nur ve karanlıktan gelmişken perdenin arkasına gizlenmiştir”. Sadece
perdelerin varlığını anlayıp, onların ötesindeki Allah’ı görmeyen insanlar, hakikati
yakalamayan insanlardır. Perdelerin gerisindeki Allah’ın varlığını müphem bir şekilde
bilenler ise genel anlamda mü’min ve muvahhid olanlardır. Fakat bu müminlik kemâlden
yoksun bir muvahhidliktir.
Kuddûsî’ye, göre,varoluş, Allah’ın aşkının eseri olmasına karşılık dünya ve diğer
yaratılan şeyler/âlem bizi doğrudan Hakk’a ve O’nun muhabbetine götürmemektedir. Çünkü,
insan dahil her şey, her varlık Allah’la insanın gönül atmosferi arasında bir perdedir. Bu
düşünceyle hareketle, yaratılmış her nesne kul ile Yaratıcı arasında bir engeldir. Bütün
bunlara rağmen insanın Hakk’ı varlıkta arayışı beyhude değildir. Çünkü o, her nereye bakarsa
orada yüce Yaratıcı’nın her sıfatı apaçık bir şekilde ortada durmaktadır.

Hakkı aradım ben ‘ayânen buldum
Yok iştibâhım bî-gümân buldum

.1525

İşte Kuddûsî, Mâ’şuk’a/Hakk’a ulaşmada en büyük engel olarak gördüğü varlığı,
“yok” etmenin yolunu bulma arayışı içerisindedir. Kul ile Allah arasındaki bütün perdelerin
ortadan kalması için sûfî, gereken gayreti ortaya koymalıdır. Perdeler, Hakk/Cânâna
ulaşmadaki engellerdir. Mürîd de bu uğurda cânını feda etmelidir. Yâni kendini mahv ederek,
varlığını yok ederek, canânâ kendini vermelidir ki, gerçek tevhîde ulaşabilsin. Sûfîyi Bir’e,
tekliğe götüren yegâne mertebe tevhîd/birleme mertebesidir. Ama bu birleme, insanın bir
parçanın bütüne katılması ve sonuçta tekte birleşmesidir. Cânan/Hakk, âşık için sevgili,
bedene hayat, can veren can/ruhtur. Cânan bütün varlığa tecellî ettiğinden, onun vechi bütün
eşyâda zâhir olur. Bundan dolayı her eşyâda/varlıkta bir güzellik vardır. Kuddûsî perdelerin
aşılmasına şu mısrayla işarette bulunur:

Vücûda Gelmenin Hikmeti

Yedi kat yer ve içinde barındırdığı her varlık; böcekler, otlar, toprak, taş, su hava
ve bütün madde yaratılış amacının gereği birer nur taşıdığı için hepsi çok güzeldir. Bu da
bütün varlığın eşyâya İlâhî, ma’rifet ve hikmetle verilen, Allah’a yapılan alışverişten
kazanılan her şey güzeldir. Aşkla yaratılan bütün bu varlıkların özünde Hakk’la yapılan
pazarlıkta alınan değeri ölçülmez kârlar vardır.

Var idi bu mahlûk yoğiken Vâhid-i bî-çün
Halk itdi hemân anları kim kendi biline

Göklerde olan kudret-i âsârını fikr it
Aç gözîni bak nemcine şems ü kamerine

Hem eyle nazar yir yüzinin halkına cümle
Söylerler anın varlığını biri birine

Fikr eyle dahi nefsini bil Hâlıkını hem
Koymuş nice esrârını insân bedenine

Hem cümle melek cin hem zî-rûh u cemâdât
Kamusı delîl varlığına Tenriliğine

Hem zerrede gör çeşm-i basîret ile anı

‘Ârif olasın dürlü be-dürlü hikemine

.1517

Var olan âlemde gözle görülmeyen varlıktan en devasa varlık olan evrene kadar
her şey bir amaç için var olmuştur. Âlemde her şey zıddıyla bilinmektedir. Ve hayat bu denge
sayesinde devam etmektedir. İyilik-kötülük, çirkin-güzel, hayat-ölüm gibi zıtlıklar olmasa
yaradılışın amacını anlamak mümkün olmayacaktır. Ve yaratıcı yarattığı her nesneye kendi
yüceliğini nakş ederek insanın idrâkına sunmuştur. Burada insana düşen görev, yaratılan her
eşya üzerinde düşünerek, onların yaratılış gayesini anlamaktır.
Âşık olan kişide, on sekiz bin âlemi özleme yeteneği vardır. Âşık bunu, tevhîd
zikri sayesinde yapar. Âşık kâmilliğe ulaşır, on sekiz bin âlemin bütün emarelerini üzerinde
taşır.
Âlemde var olan ve “on sekiz bin âlem” olarak bilinen bütün varlık Yaratıcısına
kulluk etmektedir. İster canlı ister cansız olarak, bildiğimiz bütün varlıkların hepsi, aynı gaye
ile yaratılmışlardır. Yaratıcılarına boyun eğip O’na kulluk etmek için… O’nun için varlık
âleminde abes ile var olan hiçbir varlık yoktur. Her varlığın yaratılışında insanların
hafızalarının algılayamayacağı birçok sırlar mevcuttur. İnsanların kötü gözle baktıkları,
gördüklerinde tiksinti duydukları hayvanlar bile, güzel bir nur ve sırlarla yaratılmışlardır.
Örneğin, domuz, yılan, akrep ve köpek gibi her hayvanın bir yaratılış amacı var, ve bunlar
Allah’ın nuru ile yaratıldıklarından dolayı diğer varlıklar kadar değerlidir. Ve bu varlıkların
hepsi kendince Yaratıcılarına kulluk etmektedirler.

Her şey ider Allahı zikir kendi dilince

İnkârına bâ’is nedir ol re’y-i hatânın

1518

Kuddûsî, Allah’ı zâhir perspektifde olduğu gibi, belli ibâdetlerde, mukaddes
mekânlarda ve göklerde aramaz; o, Allah’ı her baktığı nesnede bulur. O, Yaratıcısını öyle
içselleştirmiştir ki, ne camide, ne medresede, ne dergâhda, ne de başka yerde arar. O, Allah’ı
tecellî ettiği her varlıkda, her zerrede, yani her yerde bulur.

Kamu eşyâyı bakuban ‘ayanen anı gördüm
Ki ‘uşşakın dilin kapan şeh-i hûbânı gördüm

Sözüm yalan değil and içerem dostlar inanın
Beher zerrât-ı mevcûdâtda ben ol cânı gördüm

Girer mi hiç kulağıma anın ‘ışksız kelâmı

Ki bir nutkında bin esrâr olan Sultanı gördüm

Bu Kuddûsî teşekkür eyleyıptr kim ‘ayânen
Nazar itdim kamu eşyâda ben Yezdânı gördüm

.1519