Konu: İnsanın Ontolojik Olarak Varoluşu

Kuddûsî’ye göre, eğer insan, yaratılışının hikmetini Hakk’ın kendisine verdiği ilim
ihsânıyla idrak ederse, içinde bulunduğu sorumsuzluk ve gaflet karanlığından kurtulur. Çünkü
Yaratıcı, onu, âlem-i nebattan âlem-i hayvâna nakletti ve onu hisseden ve irâde ile hareket
eden bir varlık kıldı ki, bu da Allah’ın kullarına en büyük bağışıdır. Sonra, onu, konuşan bir
varlık yaptı ve onu, cemâd, nebât ve hayvânâta üstün kıldı. Konuşma özelliği sebebiyle insana
mülkün hakîkatını verdi. Aklı sebebiyle de melekler zümresine girdi ki, bu, en yücesi ve en
büyüğüdür.1343

İnsanın varlık yapısına ilişkin sorunun Platon ve Aristotales’ten daha önce, yâni
Sokrates, dönemi öncesinde filozofların üzerinde durduğu konu olmuştur. İnsana ilişkin
düşüncelerin başlangıcı sofistlere hatta doğa filozoflarına ve Thales of Miletus (m.ö.585)’e
kadar uzanır.1344

Bütün insanlık boyunca düşünürlerin ve düşünce ekollerini insan ile ilgili konular en
fazla dikkati insanın mutluluğu sorunu oluşturmuştur. Örneğin, Sokrates’de( 469-399), kendi
kendisiyle Yaratıcısıyla uyum içinde yaşayan insanın, evren ile de uyum içinde olup,
mutluluğu yakalıyabileceğini ifade eder. Çünkü evrensel düzen de kişisel düzen de ortak bir
temel ilkenin ayrı anlatım ve dışlaşmalarından başka bir şey değildir.1345

İnsan bilimi/antropoloji, Alman materyalist düşünür Ludwig Andreas Feuerbach (ö.
1872) ile yeni bir çizgiye oturur. Onunla antropoloji, felsefenin merkezî disiplini olur.
Feuerbach insanı ele alırken ne dünyadan, ne Hegel (ö. 1831) gibi dünya tininden, ne de
Descartes (ö. 1650) ve Kant (ö. 1804) gibi insan aklından yola çıkar. O, insanı bir bütün
olarak hareket noktasına yerleştirir. Ona göre insan, felsefenin temel konularından biri olmalı,
felsefenin merkezinde ye almalıdır.
Feuerbach bu düşüncelerini XVIII. Yüzyılda söylerken ve onun gibi August Comte (ö.
1857) gibi düşünürler daha yeni yeni insanı yüceltmeye çalışırken,1346 tasavvuf insanı
merkeze alma düşüncesini bunlardan on asır önce başarmıştır.
Batı da, XIX.yüzyılda, Nietzche (ö. 1900) ile doruğa çıkan insanla ilgili bilimlerin
çoğalmasına rağmen Max Scheler(ö. 1928)’in de belirttiği gibi, düşünce tarihinin hiçbir
döneminde insan, kendisi için bugünkünden daha sorun olmamıştır. Birbiri ile hiç
ilgilenmeyen bilimsel, felsefi, teoloji ve antropoloji ile ilgili olmasına rağmen, bilim bugün
insan hakkında üzerinde birleşen bilgiden, hala yoksundur.1347 Ne yazık ki, insanı araştıran
bilimlerin durmadan çoğalması, insana ilişkin düşüncelere aydınlamaktan çok karmaşık,
belirsiz ve paradoksol bir şekle dönüştürmektedir.
Batılı düşünce insanı farklı zamanlarda, farklı coğrafyalarda aynı amaçla insan
üzerinde değişik görüşler ileri sürerek “insan”ını aramaya çalışırken, Kuddûsî, “tam insan”
olmanın yolunu göstermektedir. Ona göre, tam insan olmanın en belirgin özelliği, kişinin
öncelikle ayne’l-yakîn bilgiyle Yaratıcısını bilmesidir. Zira ârif olmayan kişinin tam insan
olması mümkün değildir.

‘Ayne’l-yakîn Hâlîki ‘irfân gerek bimeğe
Her kim ki ‘arif değil olmaz insân bütün

.1348

“İnsan” konusuna bu farklı ve yetersiz yaklaşımlardan sonra, tasavvufun merhamet ve
şefkat yüklü yaklaşımı bu yüce varlığa gereken değeri verdiğini göstermektedir. Sûfîlerdeki
insana karşılıksız hizmet Hz. peygamberler ve onları izleyen asil insanî ruhu kazanan
insanlardaki îsar1349 makâmıyla kazanılır. Bu makâm, yalnızca başkalarını düşünme bilincini
sûfîye vermektedir. Sûfî bu anlayışını da Yaratıcı’sının: “…Bir sığınak arayışı içinde
kendilerine gelenlerin hepsini seven ve başkasına verilmiş olanlara karşı kalblerinde hiçbir
haset olmayan, aksine kendileri yoksulluk içinde bulunsalar bile diğerlerini kendilerine tercih
ederler; işte böyleleri, açgözlülükten korunanlardır, mutluluğa ulaşacak olanlar
onlardır.”1350 gibi âyetlerinden almıştır. Bu, sûfînin Hakk’dan aldığı ikrâm ve nimetlendirmek
vasfından kaynaklanmaktadır. Çünkü onlar, “Biz sizi yalnız Allah rızası için doyuruyoruz;
sizden ne bir karşılık, ne de bir teşekkür bekliyoruz.”1351 İlâhî emrini kendilerine ilke edinen
kişilerdir. Sûfî îsâr ederken cömertliğin zirvesine çıkmıştır, o, aynı zamanda gelecekte muhtaç
olacağı şeyi ihtiyaç sahibine vermektedir.1352 Onun için sûfî, maddeye karşı eğilmeyen,
onunla padişahlık sürdüren kişi değil, param parça olmuş gönül hırkalarını diken kişidir.1353

Zira sûfî, hiçbir şey olmayandır bir şey olan; o, varlıktan/benlikten ölendir, o, ölmeyen diriye
ulaşan kişidir.1354

Kuddûsî’nin düşüncesinde insan, mükemmel/seçilmiş ve mahdum bir varlık olarak
yaratılmıştır. Bütün varlıklar; melekler, hayvanlar, rüzgârlar, su, ateş, toprak, ağaçlar, taşlar,
bitkiler, güneş, ay, yıldızlar, cennet ve orada bulunan nesnelerin hepsi insana hizmet
etmektedir. Allah’ın yarattığı her varlık, O’na ibâdet ederken, O’nu tesbih ederken, O’nu her
ân tâzim ederken insana sadece yemek, içmek eğlenmek, uyumak düşer mi? Bütün hakîkatleri
kendinden cem’ eden varlık olarak insanın Yaratıcı’sından gafil kalması düşündürücüdür.1355






1329 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 259a.

1330 Aynı eser, vr. 258b.

1331 İsrâ, 17/44.

1332 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 258b.
1333 Kuddûsî, Dîvân, s.105.
1334 Nesefî; İnsanü’l-Kâmil, s.23.
1335 Fernend Schwarz, Kadîm Bilgeliğin Yeniden Keşfi, çev. Ayşe Meral Aslan, İnsan Yayınları, İstanbul 1997,
s. 208.
1336 Kuddûsî, Dîvân, s. 111.
1337 T. Burakhardt; An Introduction to Sûfî Doctrine, trans. D. M. Mathesan, (Lahore: M. Ashraf), 1963, s.94.
1338 Kuddûsî, Dîvân, s. 25.
1339 Aynı yer.

1340 Takiyeddin Mengüşoğlu, Ontolojik Esaslara Dayanan Felsefi Antropoloji Hakkında Düşünceler,
Yüzyılımızda insan, Haz. Loarno Kuçuradi, TFKY, Ankara, 1997, s. 1.

1341 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 258b
1342 Kuddûsî, Dîvân, s. 34.
1343 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 258b.
1344 Max Scheler, İnsanın Kozmostaki Yeri, (çev. Harun Dere), Ayraç Yayınları, Ankara 1998, s. 10.

1345 Cassirer, age., s. 21.
1346 Scheler, age., s. 20.
1347 Scheler, age., s. 32.
1348 Kuddûsî, Dîvân, s. 152.

İnsanın Ontolojik Olarak Varoluşu




Kuddûsî’nin düşüncesinde insan, üzerinde beş gerçeği barındıran ayrıcalıklı bir
varlıktır. Bu beş hakikat: hakikatü’l-mülk, hakikatü’l-hayvan, hakikatü’n-nebat, hakikatü’lcemad
ve kendisi de hakikatü’l-cami’adır/hakikatleri birleştiren. İnsanın üzerinde bütün bu
hakikatlerin ibâdeti vardır. Çünkü insanı oluşturan her hakikat bir topluluktur ve bunların her
biri, kendilerine has bir ibâdet üzerindedirler1330. Bu konuda Allah, “…Onu övgü ile tesbih
etmeyen hiçbir şey yoktur. Ne var ki, siz onların tesbihini anlayamazsınız…”1331 buyurmuştur.
Kuddûsî’nin insan anlayışında, insan üzerinde var olan bu toplulukların en aşağı
mertebesinde bulunan cemâdât/cansız varlık denilen nesnelerdir. Cemâdat, kendi bulunduğu
evren içinde Allah’ı bilir ve O’nu konuşur. O evrende, onun kendi cinsinden bir
uyarıcısı/resulü vardır. Bu cemâdât topluluğu, emredildikleri şey üzere her ân ve her zamanda
Allah’a ibâdet ederler. Yaratıcıya karşı kötü fiillerden dolayı, insanı ayıplarlar, kınarlar ve ona
öfkelenerek eziyette bulunurlar.1332

Nakş-ı dünyâya bakıp kalmışlar ol bî-çâreler
Ki iderler tutmayıp söz râh-ı Yezdândan ‘udul

Kimi hınzîr kimi kaplan sûretinde kopıser
Kimi yılan kimi maymûn kimi kelb kimisi gûl

Ehl-i dünyâ dürlü sûretde gelürler mahşere
Ehl-i Hakkın sûreti tebdîl olunmaz bilmiş ol

.1333

Kuddûs’nin düşüncesinde, insan organizmasının temelini teşkil eden, toprak, su,
hava ve ateşin her birinin bir formu ve bir de anlamı, hakikati vardır. Form, karanlığın, mana
ve hakikat ise aydınlığın sembolüdür. Bu dört farklı forma “unsur”, hakikat ve manaya
“tabiat” denir. Unsur ve tabiat, belli şartlarda birbirine girdiklerinde insanda karakter
oluşur1334. Aslında varoluşun hiyeraşik yapısının en alt derecesinde bulunan ve dört unsurdan
oluşan madde, tam anlamıyla “maddî” değildir. Bunlar, İlâhî hakîkatın tezâhür ettiği
şekillerdir.1335 Eğer insanı yönlendiren gönül ise, her insanın düşünce dünyası onun gönül
atmosferini temsil eder. Eğer gönül âlemi maddenin kesif, boğucu havası ile kaplanmış ise,
kişi paradan kazandığı servetten söz eder. Eğer şehevi arzulardan bahsediyorsa, gönül
küpünde maymun ruhu hâkimdir. Eğer özden, perdesiz bir gönülden konuşuyorsa, o karşıdaki
kişiyi, kesafet âleminden almış, asıl vatanına, gerçek sahibine götürüyor demektir.
Kuddûsî’nin ifadesiyle, insan, içindeki bu duygularla hesap günü karşılaşacak ve insan, boyun
eğdiği bu hayvanî duyguların formuyla şekillenip hesap verecektir.

Aç gözini ‘aklını der başına sa’y et
Mir’ât-ı gönülde olan evsâhı hemân sil

Fikr eylek ki bu heft semâvât ü zemîni
İcâd edenin cümle vücûduna delâ’il

Kudret ‘azamet sâhibi oldığı bedîhî
Al ‘ibret eşyâya bak ol ‘âbir ü ‘akıl

.1336

Kuddûsî’ye göre, insan, sûfî düşüncede, el-zâhir/makrokosmos tüm bireysel
varlıkları kapsar. Diğer tarafta bu dünya ve öbür dünya diye ayrılan varlığın ikiliği de, ancak
görünüştedir. Zat’ı idrak eden kişi için bütün varlıktadır. Yaratılmışların ve eşyânın birliği
temel gerçektir. Yaşadığımız bütün varlıklar arasında yalnız insandır ki, var olan her şeyi
gerçekten içeren bir vizyona sahiptir. Bütün varlığı kapsayan anlam, kavrayış, yalnız ve
yalnız bu dünyadaki bedeni varlığında yansıyan ebedi gerçekleri hakkıyla idrak eden, İlâhî
bilgiyle donanmış insanda, yâni tasavvufî tanımla insan-ı kâmil’de tecellî eder, ortaya çıkar.
İnsanlar arasında onlar, peygamberler ve Hakk’ın dostu olan kimselerdir. Bu birliği, yâni
insanüstü kimliği gerçekleştirdiklerinden onlar, insan-ı kâmil, yâni mükemmel, evrensel
insandır. İnsan-ı kâmil tüm İlâhî sıfat ve ilişkileri nefsinde toplamıştır1337.
İnsan nedir? İnsanın bilinmesi ve insanın doğası konuları insanlık tarihi süresince
düşünürler için en önemli tartışma konuları başında gelmiştir. Bütün düşünürlerin amacı,
insanı çözmek olmuştur. Zira onlara göre insanı bilmek için onun yaşam ve davranışını
anlamaktan başka bir yol yoktur.1338 Onun için, insan doğasının sınırına yalnız bir yaklaşım
imkanı vardır. Bu da dinî yaklaşımıdır.1339
İnsan bilimi/antropoloji, kurulduğundan beri “insan” konusu üzerinde yoğun bir
şekilde inceleme yapılmıştır. “İnsan nedir?” temel sorusu etrafında yapılan insan felsefesi, ilk
kez XX. Yüzyılda müstakil bir felsefi disiplin haline gelmesine rağmen1340, İslâm bu konuyu
insanın doğuşu ile beraber ele almıştır. Fakat diğer taraftan, antik çağdan bu yana siyaset ve
etik ile ilgili sorunları ele alan, filozoflar kaçınılmazcasına insanla insanın neliği sorunu ile
ilgilenmişlerdir. Sonuçta, insanın benlik sorununu çözemeyen, onu daha fazla çıkmazlara
sokan bir bilgi kirlenmesiyle karşı karşıya kalınmıştır.
Fakat Kuddûsî, insanın varoluşsal olarak ayakta kalabilme ilkesini, insanın
kendifarkındalığının bilincinde olmasına bağlamaktadır. Ona göre, insana mutluluğu getirecek
ölçü, insanın kendini bilmesi, sonradan kazandığı ma’arifet bilgisiyle Yaratıcısını bilmesi
şeklinde ortaya çıkar. Yine Kuddûsî, insanın bütün eşyânın kaynağı olduğunu olduğunu
söyleyerek ve aynı zamanda Muhammedî Nûr’un rûhâniyeti sebebiyle bütün varlığın üstünde
tutmaktadır.1341

Sûfî sana bu tarz ile insan mı desünler
Bu gaflet ile bende-i Yezdân mı desünler

Olsaydı eğer ma’rifetin Hakkı bilirdin
İnsan mı desünler sana hayvan mı desünler

1342