Konu: Sûfî Benliğin İnşâsı

Sûfînin, evrenden ve onda varolan her şeyden arınarak, Hakk’la tek kalması ya da
Hakk’ın kulunu kendisiyle tek bırakması, kendisinden başka her şeyden ilgisini kesmesi
tasavvufda “tefrîd” olarak tanımlanır.392 Kuddûsî’ye göre de, kulun her şeyden soyutlanarak
yalnız Allah için yaşaması, davranışlarında kendini görmemesi, halkın kendisini
gözetlemesine izin vermemesi, yani bir yerde melâmi hüviyete bürünmeli ve yaptıklarına
karşılık beklememesi,393 aşk ehlinin vasfıdır. İşte bu Kuddûsî için en iyi alışveriştir, ve bu
alışverişte kişi hayatının en büyük kârını elde etmiştir. Kuddûsî, kendini yok sayarken, nefsini
bütün insanların nefslerinden daha alt derecede görerek, Hakk’ın kuldan istediği alçak
gönüllülüğünün yanında, “Tek” olan Mutlak Varlığın varlığı karşısında kendini”hiç”leştirerek
ortaya koymaktadır. Kuddûsî’nin felsefesinde, eğer insan kendini “yok” saymazsa melekûtun
sırrına ulaşması mümkün değildir. Bir sûfînin Hakk’a vuslat için kendini “hiç”lemesi, ancak
ilâhî aşkla mümkündür.

Cân u dilden tâlib isen dost visâlini eğer
Cismini yandır bu ‘ışkın odına bir pâre gel

.394

İşte bu hâl, sûfînin, yapmacık davranışlardan, maskelerden, rollerden, her türlü
beşerî benlik ve varlıktan sıyrılarak “tek” hale gelmesidir, yani sûfînin tefrîdle, Allah’la
beraber/maa’llah, Allah için/li’llah ve Allah da/fi’llah olmasıdır. Zira bu, kulun kimliğini
oluşturarak ve yalnızca Allah için varolduğunun bilincine ulaşmasıdır.395
Bu. tasavvufun çokluğun içinde, Tek’lik ve Tek’liğin içinde çokluğua yâni, ebedî
hayatın içinde yeniden doğmak için, kendi kendine yok oluş felsefesidir. Çünkü sûfî, Mutlak
Varlığın kıvılcımları içinde “hiç”liğe ulaşmıştır. O, kıvılcımlar içinde yanıp erimiştir.396

Çünki deryâ veş gönül iklimine doldu bu’ışk
Komadı aslâ karâr u sabrını aldu bu ‘ışk

Virdi hayret şol kadar kim subh u şâmı bilmezem
‘Aklımı yağmaladı pes bî-haber geldi bu ‘ışk

Zülf-i yâr ile beni muhkem tutuban bağladı

Şişe-i nâmûsımı âhir yire çaldı bu ‘ışk

397

Kuddûsî’ye göre, nefsi kontrol altına almanın, ruhsal kemâle ulaşmasının ve bu
seyr ile Hakk’a kavuşmanın en gerçek yolu aşktır. Kuddûsî gibi, her ifadesinde İlâhî aşkı dile
getiren sûfîler için aşk, insanın kendine has varlık konumunun fark edilişidir. Yâni, Allah’ın
kendi iradesinin insandaki yansımasıdır. Zira Allah, evrende bulunan her şeyi insanda kuvve
hâlinde mevcut kılmıştır. Allah’ın lütufu ile âlemde bulunan bütün nesnenin özü insana
verilmiştir398. Sûfîlerin mücadelesi eşyâya nefsi ile boyun eğen insanı, eşyâyı ona boyun
eğdiren bir “yaratıcı benlik” hâline getirmektir. Onun için insana Yaratıcıya bağlanan İlâhî
bilinci vermek ve onu İlâhî ben atmosferine sokmak gerekir. Yâni insanın kendini bulması
için kendi içinde saklı olan defineye ulaşması lazımdır399

Nefs-i emmare insanın ayağını kaydıran, kötülüğe götüren duygudur. Bu duygu
sürekli olarak insanı kötülüğe çağırır. Kuddûsî’ye göre, bunun yok olmasının tek yolu vardır.
O da aşk ateşidir. peygamberlerin, evliyaların, mürşid ve sâliklerin bu duyguyla mücadele
silahları hep aşk ile olmuştur.





370 Haşr, 59/9.

371 Abdülbâki Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, İnkılap Yay. İstanbul, 1985, s. 226.

372 Kuddûsî, Dîvân, s. 60.
373 Kâf, 50/16.
374 Bk. İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, VI, 233-236; İsfehânî, Müfredât, s. 501. Michel E. Marmura, “Soul”, EP
(The Encyclopedia of Religion) ed. Mircea Elieda, XIII, Macmillan Publishing Company, New York, Coller
Macmillan Publisher, London 1967, ss. 36-40.
375 Bakara, 2/284

376 Gazâlî, İhyâ, III, 4.
377 Aynı eser, III, 4; Gazâlî, Me’âric, s. 16.
378 Fecr, 89/27-28
379 Kenan Gürsoy, Bir Felsefe Geleneğimiz Var mı?: Tasavvuf Kültürel Yaratıcılığa Ufuk Açıyor, (Etkileşim
Yay.), İstanbul, 2006, s.115.

380 Kuddûsî, Dîvân, s. 126.
381 Kuddûsî, Dîvân, s. 159.
382 Mevlânâ; Rubailer, 1382.
383 Hicr, 15/56.
384 Kuddûsî, Dîvân, s. 139.
385 Mevlânâ, Rubailer, 1192.
386 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 216.

387 İkbâl, Esrâr ve Rumuz, s. 83.
388 Nasr, Sufi Essays, s. 48.
389 Atar, Mantiku’l-Tayr, s. 165.
390 Aynı eser, s.134.
391 Kuddûsî, Dîvân, s. 116.
392 Bk. Serrâc, Lüma’, s. 341; Kelâbâzî, Ta’arruf, s. 111; Hucvirî, age, s. 415; Sühreverdî, Avârif, ss. 654-655.
393 Kelâbâzî, Ta’arruf, s. 111.
394 Kuddûsî, Dîvân, s. 109.
395 Aynı eser, s. 119.

Kuddûsî’nin düşüncesinde bu, Allah’ın, insanı, kendi yüceliğini bilecek seviyeye
çıkartmasidir. İnsana verilen emanet görevi, evrendeki varlıkları ve onlara tecellî eden İlâhî
kudret ve güzelliği en berrak şekliyle idrak etmektir. Bu da insanın asli yaratılışını ortaya
çıkarmaktadır. İşte insanın bütün bunları tam anlamıyla idrak edebilmesi için, buna engel olan
kendi nefsini aşmalıdır. Onun için, benlik örtüleri altında saklı olan “öz beni”ni ortaya
çıkarmalıdır. Kuddûsî, bu öz kişiliği ortaya çıkarma amelyesi sürecinde sûfînin, nâm, isim ve
etiket olarak tüm beşerî niteliklerden “hiç”lenmeyi tavsiye etmektedir. İnsanın bu şekilde
kendini keşif süreci sonunda, kendini bilme ve gerçek anlamıyla Hakk’ı bilip O’nu sevme
sürecine yükselecektir. Çünkü onda Hakk’ın cemâli görünür. Zira Hakk’ kendi güzelliğini
insanda seyreder. İnsandaki bu sır, Mevlânâ’nın ifadesiyle ölümüne bir sırdır, herkes
algılayamaz385.

Ver senliğini Tanrıya çün varlık anındır
Hîç kalmasun ortada senin nâm u nişânın

Benlik idenin hâlini düşün ki ne oldu
Hayr oldı sonı töhmeti nefsin kılanın

Her kim ki bilür nefsini ol Rabbini bilür
Bil özünü hem Hâllakını arz u semânın

.386

Kuddûsî’ye göre, âşık sûfiler, aşklarıyla gönülleri pare pare olduğu için, gönüllere
bir sanatkâr gibi nakşeden ve yeni “benlik”ler vücuda getiren kişilerdir; çünkü o, pervânede
yanmanın inceliklerini kavramış, derûnî anlamını idrâk etmiş, ateş içinde saray binâ etmiş bir
dereceye ulaşmış kimsedir. İşte bundan dolayı aşk, âşığın gönlünü kuşattığı vakit, aşk andını
tazelemiş duruma gelir387

Kendini bulan/bilen sûfî için dünya bir tılsımdan ibarettir. Hakk her şeye tecellî
etmiştir. Varolan her varlık, görülebilen nesneler, işaretlerden ve dillerden meydana gelmiştir.
Görünen dünyada, görünmeyen dünyada sûfînim ayn’ın de hep O’dur. O’ndan başka hiçbir
şey yoktur. Fakat dünya gözkamaştırıcı bir aydınlama ile aydınlanmadıkça gözler kördür.
İnsan, o ışığı fark etmeyi başarırsa sadece akılla hareket etmeyi bırakır. Eğer var olanın
hikmetini tamamıyla görebilirse kendinden geçer.388

Tasavvufun seyr u sülûk yolu, sûfînin kendi benliğini geçerek, Tanrı’sına ulaşan
bir keşif yolculuğudur. Bu yolculuk Attar’ın “Mantıku’l-Tayr” adlı eserinde anlattığı gibi
zahmetli ve zor bir yolculuktur.
Bu eserde anlatılan kuşların yolculuğunda olduğu gibi, sûfî bu yola çıkarken,
insanın arzu ve isteklerini kamçılayan bir çok şeyden vazgeçmiştir. Yola çıkmadan önce,
kişinin nefsen ölmesi gereklidir. Çünkü insanın kendini sevmesi, gerçek aşkı bulma yolunda
en büyük engeldir. İnsanın kendinden vazgeçmesi ise, ebedî hayatın içinde yeniden doğmak
demektir.389

Sûfî anlayışta, kendini keşf etme / benliğini bulma yürüyüşü olan seyr u sülûkta,
Attar’ın deyimi ile, kurtulan otuz kuşa, Zümrüd-i Anka’nın söyledikleri çok önemlidir.
Yolculuğun sonunda hayatta kalanlar, Zümrüd-i Anka’nın yüceliğinin güneşi, onlar için bir
aynadır. Ona bakabilen kendini görür. Onlar, bu yolculukta derin bir inkılâb geçirerek
değiştiler, kendilerini önceki hayatla kıyaslanmyacak şekilde mutlu hissettiler. Onlar aşılmaz
vadilerin yollarını geçtiler, kendi kendilerinden kurtularak, yüceliklere ulaşmak için sıkıntı
çektiler. Verdikleri mücadeleyi Yüce Yaratıcı’dan aldıkları güçle sürdürdüler. Sûfîlerde, sahte
benliklerinden sıyrılıp, gerçek “benlik”lerini bulmak için, zevkle gururla kendilerini Zümrüd-i
Anka’da yok edip, yine kendilerini O’ndan bulan kuşlar gibi, Allah’dan yok olup, kendilerini
O’nunla bulan kişilerdir. Kuşlar nasıl sonsuza kadar var olmak üzere Zümrüd-i Anka’nın
içinde yok olmuşlarsa, sûfîler de, gölgenin güneşte yok olduğu gibi, Allah’da yok olarak ab-ı
hayatı bulan kişilerdir.390 Kuddûsî’nin anlayışında da, kişiye Yaratıcısına götürecek, onu her
şeyden özgür kılacak olan temel felsefe, insanın kendini “yok” olarak bilme şuurudur.

Kendime yoklukdan özge bir eyü kâr bulamadım
Benden ednâ halk içinde kimse zinhâr bulamadım

Şöyle fehm itdim ki varlıkdır beni yoldan koyan
Dâmen-i ‘ışka yapışdım dilde ağyâr bulmadım

.391

Sûfî Benliğin İnşâsı

Benlik/nefs kelimesi lugatta, bir şeyin tamamı, zâtı, künhü ve cevheri374 anlamına
gelmektedir. Nefs/benlik Kur’ân’da ve tasavvuf terminolojisinde temel psikolojik bir kavram
olarak ele alınmaktadır. Her psikolojik kavram benzeri tanımlanamazlığı ve sınırlanamazlığı
da beraberinde getirmektedir. Onun için Kur’ân-ı Kerim’de nefs/benlik; rûh ve beden bileşimi
olan insanın bütünlüğü, bir varlığın kendisi ve özü, rûh, kişilik, kendi gibi anlamlara
gelmektedir. Bilhassa, “…İçinizdekileri açığa vursanız da gizleseniz de Allah ondan dolayı
sizi hesaba çekecektir…”375 âyetinde insanın tüm iç/rûh hayatı anlamında kullanılmıştır.
Bazı sûfiler nefs kelimesine iki anlam yüklemektedirler. Birincisi, insandaki öfke (
insanı sert davranışlara zorlayan duygu) ve arzu gücü. Burada sûfîler, asıl nefisle insandaki
kötü sıfatları kastederler. Bunun için de nefisle mücadele etmenin zorunluluğundan
bahsederler.376 İkincisi ise, insanın kendisi, özü ve hakîkatı olan varlık. Ancak bu nefs
türünün çeşitli sıfatları vardır. Gazâlî’ye göre bu vasıflar, emir ve irâde altına girip arzulara
karşı durması sebebiyle sükûnet bulursa, buna, “mutmain nefs” denir.377 Nitekim Allah, bu
nefs hakkında: “Ey huzûra kavuşmuş nefs! Sen O’ndan hoşnut, O da senden hoşnut olarak
Rabbine dön”378 İşte sufînin gayesi, bu vasıfları kontrol altına alara benlik inşâ etmektir.
Sûfîliğin derûnî bilgisiyle insan, içinde yaşadığı varoluşsal/ekzistansiyel
çatışmaların ötesine geçerek, dinîn temel aldığı hakikati kendi derinliğinde yeniden bulmakta;
kendi iç aydınlığı ile İslâm’ın kendine kazandırdığı özü birleştirmektedir. Kuddûsî’ye göre,
sevgiyi temel alan bir buluşmayı gerçekleştiren sûfî, bu buluşmada asıl yok edilmesi gereken
şeyin, insanın nefsi/ egoizm olduğu bilincindedir. Bunu yok etmenin yolu da, sülûkun
gereklerini yerine getirmekle gerçekleşir.379

Bu râha ittim çün sefer kalmadı benlikten eser
Gel sen de seyr it ey püser ben bu yolin câsûsiyem

Ol hûba virdim vârimi kat’ eyledim zûnnârımı
Sıdk ile sevdim yârimi dost bahçesi arusiyem

.380

Kuddûsî’nin anlayışında, sevgiyle Allah’a kulluk yapan kişi bütün
benliğini/varlığını Allah için satarak kendini “hiç”lemiştir. Ona göre, kendini “yok” bilen
sâlik, varlığında herhangi bir iz bırakmamalıdır. Zira sûfî, sülûku süresince benliğini
Yaratıcının benliğinde eritmedikçe bu seyrin sonunda vuslata kavuşması mümkün değildir.
Kuddûsî, insanlara, bir casus gibi bu yolun/sülûkun ilkelerini öğreterek/sırlarını ifşa ederek
onları Hakk’a davet ettiğini söylemektedir. Kuddûsî, bütün varlığını aşk ile Hakk’a vererek,
ve Ma’şûkuna sevgi ile bağlanarak, O’nun misk kokulu, cezp edici bahçesine/nimetlerine
kavuştuğunu vurgulayarak, insanları da, bu lezzete davet etmektedir. Yani, Kuddûsî, bir
casusun iz sürdüğü gibi, evrende varolan her nesnede Hakk’ı keşfedrek, keşfetmenin
metodunu öğrenerek insanları, O, yüce Yaratıcı’ya davet etmektedir. Bu casusluk, ancak
ölümü göze alacak kadar ağır bir görev üstlenen Kuddûsî gibi zâtlar yüklenebilir.

Gezme yabanda bul Hakkı sende
Sıdk ile bende ol pîşuvâye

.381

Kuddûsî’ye göre, insanın evreni anlamaya çalışması, aslında insanın kendi
yaratılışındaki sırrı kavramaya çalışmasıdır. Bu ise, Hakk’ın kendini bilmeyi arzu edişi demek
olan İlâhî ve ebedî açıdan pay almak ve mutlak iradeye kendini teslim etmektir. Bu konuya
uygun olarak, Mevlânâ, insanın varlık içindeki konumunu şöyle açıklar: “Ey Hakk kitabının
örneği insanlar! Ey şahlık güzelliğinin aynası mutlu varlık. Her şey sensin. Âlemde ne varsa,
senden dışarıda değil. Sen her ne arasan kendinde ara, çünkü her varlık sende var”382. Bütün
varlıklar içinde sadece o varlığın özünü, Allah’ın mutlak güzelliğini o hissedebilir. Çünkü
Hakk ona “Kendi ruhundan üflemiştir”383 , yâni, Allah’ı bilebilecek kabiliyet kendisine
verilmiştir. Bu konuda Kuddûsî, özet olarak, âyetde de açıklandığı gibi, kişinin Rabbini gereği
gibi idrâk edip, biebimesi için, enfûstaki işâretlere gidip yorulmasına gerek yok, kendi
yaratılışının hikmetine alıcılarını çevirirse, hem kendini ve hem de Rabbini kolaylıla tanıyıp,
insanın kendini bilme bilgisine ulaşır.

Bilmez bir kimse Hakkı kendi nefsin bilmeden
Cevher-i ‘irfân bulunmaz bahr-i fikre talmadan

.384