Konu: Sâlikin Ahlâkı

Sâlikin seyr u sülûkunu tamamlayabilmesi için, öncelikle aşkını tamamıyla
içselleştirilmesi gerekir. Ve bu aşkın gün be gün ziyadeleşmesiyle sülûk/yola girmek gerekir.
Aksi takdirde sülûkta başarılı olmak mümkün değildir. Sülûka hazırlıksız olarak başlamak
vuslatı getiremez.
Sâlik-i Hakk’ın hâlktan sakınması gerekir. Ruhen ve bedenen. Ama asıl olan rûhî
sakınmadır. Sâlikin gayesi Hakk olduğu için mâsivayı tamamen bırakması şarttır. Masivânın
terk edilmesi de zikrin ruha gıda olmasıyla gerçekleşir. Âşık sâlik için tek gıda, ma’şûkun
aşkıdır. Âşık, uzleti gerçekleştirerek, vahdeti yerine getirip, hâlktan sakınarak vuslata
kavuşabilir. Bütün ilgisini ve ilişkisini mâsîvadan kesip hâlka yönlendirerek bunu başarabilir.

Uzlet eyle vahdet eyle kaç kamûdan Hakk’a gel
Çünki hultat oldu ehlullaha yetmiş kat hicâb

Var yürü cümle alâyıladan özün pak eyle kim
Kıl çelisi onların olmaz sakin bir irtiyâb651.

Sâlikin Mâ’şuka kavuşması için bütün perdeleri yırtması gerekir652. Kuddûsî’ye
göre, bunlar âşıkı Mâ’şuktan ayıran engellerdir. Kalbi kuşatan ve İlâhî pırıltılar tecellî
etmesine engel olan mâsîvayı yok etmek lazımdır. Sûfîlere göre, mâsîva kirlerinden arınan
kalb, İlâhî sırlara vakıf olur. Sûfîler, engel yapan bütün kişilere hicab adını vermişlerdir.
Sûfîlere göre, Allah ile kullar arasında, kimi ateşten, kimi nurdan yetmiş bin perde vardır.
Kuddûsî’ye göre bu perdelerin ortadan kalkmasını sağlayacak zühd ve takvâ değil aşktır.
İbnü’l-Arabî ise diğer sûfîlerden farklı bir şekilde hicabı tanımlar. Ona göre hicab,
perdelenene ulaştıran bir yoldur. Perdelenene ancak perde vasıtasıyla ulaşılabilir. Sûfîlerin
hepsinin amacı Allah’a kavuşmadır. Bundan dolayı gayeleri olan Hakk’a ulaşmalarında, İlâhî
zâtı doğrudan görmelerinin yolunda duran, her şey perdedir. Onun için hicab ayıran ve
Hakk’a ulaştıran her şeydir.653

Kişi ancak kendinden Hakk’ı tanır, başkasıyla O’nu tanıyamaz. Çünkü insanın
kendisi en yakın perdedir. Bir örtüden dolayı sen Hakk’ı sınırlayabilirsen bilmesinin sebebi
perde ise, bu durumda perde bilgiye ulaştıran bir yola dönüşür. Kısacası İbnü’l-Arabî’de
hicab, engel, kesmek, uzaklık gibi eski anlamlarını sürdürmez.
Kuddûsî’de bu perdenin kalkması ve Allah’ın/Mâ’şuk yüzünü görme arzusu
içindedir. Bu hasret ile yanmaktadır. Bu hasret sûfîye göre bedensel doğumla değil, Bezmi
elest’den beri devam edip gelen bir hasrettir. Çünkü bu aşk, ilâh-i aşk mensuplarına buradan
verilmiştir.
Kuddûsî’ye göre, seyr u sülûkta bir sûfî için gerekli en önemli teçhizat sevgidir.
Kişinin benliğinde ilâhî sevgi olmadıktan sonra kişinin menziline ulaşması mümkün değildir.

Eğer âşık olayım dersen Tevhîde ol meşgûl
Sülûk ehli olana zikri Hakk’dan özge kâr olmaz

Olur, ışk-ı İlâhî zâkirin gönlünde bir derya
Nihâyet yok o deryaya dahi kâr u kenar olmaz654.

Kuddûsî’nin bakış açısıyla vuslata ulaşmanın belli merhâleleri vardır. Âşık olmak
için öncelikle tevhîd zikriyle hemhâl olmak gerekir. Bu uğraştan sonra İlâhî aşk zâkirin gönül
dünyasını sınırsız okyanus gibi kaplar. Bu okyanus da, kimsenin değer biçemediği ma’rifettir
nûrudur; çünkü irfan aydınlığından yoksun bir gönülden Allah’ın, orayı saray olarak seçip,
orada konaklaması mümkün değildir. Bundan dolayı sâlik için en kârlı iş sürekli Hakkı
zikretmektir.





645 Kâşânî, age., ss. 205-207.

646 Bk. Buharî, Küsûf, 2; Müslim, Küsûf, 1.
647 Ahmed Gazâlî, Sevânihü’l-Uşşak-Aşkın Hâlleri, çev: Turan Koç- M.Çetinkaya, Gelenek Yay. İstanbul 2005,
s. 57-59.
648 Aynı eser, s.205.

649 Kuddûsî, Dîvân, s. 203.
650 Kuddûsî, Dîvân, s.8.
651 Kuddûsî, Dîvân, s.11.
652 Serrâc, el-Lumâ, s.428; Dîvân, s.8; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara, Yay.,

İstanbul, 2004, s.275.
653 Suad Hakim, el-Mucemü’s-Sûfî, Hudûdi’l-Kelime, Beyrut, 1981, s.287–290.

Sâlikin Ahlâkı

Kuddûsî’ye göre, sâlik, geçmişe takılan değil, ân’ı yaşayan kişidir. Geçmişte
yaşanan olayların tekrarı ve bu olayların kahramanlarının tekrar olduğu gibi geri gelmelerinin
mümkün olmadığı için, sûfî bulunduğu anı yaşamalıdır; Çünkü sûfî “ibnü’l-vakt”dir.642 Onun
için sûfî maddî olarak da kaybettiklerinin peşinde de koşmamalıdır. Gideni ne olursa olsun,
geri getirmek mümkün değildir. Bundan dolayı sâlik dünyaya, maddeye karşı tamahkâr
olmamalıdır. Sâlik maddeyi biriktirip, onu sadece kendi için harcayan değil, aksine maddeyi
dünya geçimi için bir araç kabul eden ve onu insanlarla paylaşan kimsedir.

Hem düşünme geçmişi gelmez giden âdet değil
Her ne ki verdise Rezzâk bir kanâat etse bugün

Cem’i dünyâ eylemekden kıl hazer olma haris
Çün kifâf mükdârının hem artığıdır nâr-ı nûn643.

Tasavvufun derûni anlayışında “ben”lik bu düşüncenin psikolojisine bağlı bir
konudur. Derûnîliği en ince teferruatına inerek yaşayan sûfî sâlikin hâli “vakt” terimi ile
açıklanır.644 Tasavvufta vakt, gönlün içine düştüğü bütün hâllerin kabz ve bast, vuslat ve
firak, red ve kabul ile hüzün ve mutluluk gibi hâllerin kaynağıdır. Vakt ile yaşanan hâller, âşık
ve gönül sahibi insana özgü bir durumdur. Bundan dolayı “ibnu’l-vakt/vaktin oğlu”dur.
Vaktin oğlu, ne geçmişe bağlıdır, ne de geleceğe. O içinde yaşadığı vakt ve hâl içinde emre
âmâdedir. Burada da âşık sûfî diğerlerinden farklıdır. Onun düşüncesinde yarının mutluluğu
ve amelleri karşılığında nimet beklemek yoktur. O, Hakk’a vuslat olamamanın hüznü
içindedir. Çünkü o, Hakk’ın rızası için elde edemedikleri için bir üzüntü ve aynı gaye için
elde edilmesi imkansız olan şeylerden dolayı da elem duymaktadır.645 Aslında âşık sûfî,
kendisi için en büyük önder olan Peygamberin yaşadıklarını hüzünle yaşamaktadır. Nitekim
Peygamber (s.) bu konuda: “Benim bildiğimi bilseydiniz çok ağlar, az gülerdiniz.”646

buyurmaktadır. Fakat aşığın benliği gerçek olmakla ve bu benliğin ışığında âşık “vaktin oğlu”
olmakla birlikte bu benlik sonunda Mâ’şukun benliğinde yok olmalıdır. Bu mertebede âşık,
“vaktın oğlu” değil, “ebu’l-vakt/vaktin babası” olacaktır647.

Gönlüni Mâ’şuka veren gayriye meyl eylemez
Mâl-ı dünya mülk-i cennet ana olmaz bend ü bağ

Abidin içi gurûra ucb ilememlü olur
Âşıkın dilhânesinde yâni sar nûrdan çerağ648.

Kuddûsî’nin anlayışında, sâlik için en önemli eğitim aşk eğitimidir. Aşkın
eğitiminde okul metoduyla değil, gece gündüz ‘o’nu yaşamakla mümkündür. Sâlikin aşk
eğitimi, onu ahlâki yönden rabbanîleşmesini sağlamaktır. O zaman gönlünde başta riyâ ve
gurur olmak üzere hiçbir yanlış duygusunun girmesi649 mümkün değildir.
Kuddûsî’ye göre, sâlik İlâhî aşktan dolayı gözlerinden akan yaşlara toprağı sürme
etmelidir. Yâni âşıklarla hemhâl olmalıdır. Âşık olmayanlarıda fiillerinden de uzak
durmalıdır. Gönlünü tamamıyla Allah’a açan âşık sâlikin dünya sevgisine ve cennete bir yer
veya makâm edinme isteğinden uzak durmalıdır.
Abidlerin iç gururu ile kendilerini beğenme eğilimleri varken, Allah açıklarının
kalb dünyalarında devamlı nur kıvılcımları oluşur.

Sâlik-i Hakkâ gerektür ide hâlkdan ictinab
Çünki gayre meyledenler oldular âhir tebâb650.



640 Nesefî, Keşf, s.120.
641 Ebu Talib el-Mekki, Kutü’l-Kulüb, I, s.21–23; Sühreverdî, Avârif, s.45.
642 Bk. Kuşeyrî, Risâle, s. 142
643 Kuddûsî, Dîvân, s.154–155.
644 Bk. Kuşeyrî, Risâle, s. 143