Konu: Sâlikin Tevbeyle Yitik Benliğine Geri Dönüşü

Kuddûsî için istiğfar, mü’minlerin kurtuluş sığınağıdır. Çünkü Hz Ali(r.)
Müslümanların eman dilecekleri iki önemli kapıdan birincisi Hz. Peygamber (s) olduğunu,
ikinci sığınağın da istiğfar olduğunu söylemektedir. Peygamber(s)’in vefatıyla tek imdat
kapısı kaldığını, bunun da mü’minleri her türlü dert ve elemden kurtaracak olan istiğfardır.
İstiğfar, mü’min kulu bütün zorluklardan, elem ve kederden kurtaran önemli bir
ritueldir. Kuddûsî, bir mü’minin sünnet gereği günde yüz defa istiğfar etmesini, bununla
beladan güvende olacağını belirtir. Bunun yanında bir mü’min büyük bir kederle karşılaştığı
bir zorluğun giderilmesi için de günde yedi yüz defa istiğfar etmesi halinde dileğinin
gerçekleşeceğini söyler. Kısacası Kuddûsî zikr-i istiğfar ile arzuların yerine geleceği
inancındadır.
Kuddûsî’ye göre tevbe eden, mekruh olan şeylerden organlarını korur ve Allah’a itaat
için nimetler ile yardım ister. Böylece nimetlere şükretmiş olur. Çünkü, her bir organ bir
nimettir. Organların şükrü ise, onları mâsiyetten alıkoyup ibâdet yolunda kullanmakla
gerçekleşir. Tevbe makamı bütün makamları kendinden cem eden bir makamdır. Zira tevbe
makamı, menetme, intiba/dikkat teyakkuz/uyanıklık halini, nefse ve hevaya muhalefeti,
takvayı, fillerinin ayıbını görmeyi, inâbeyi, sabrı, rızayı, muhasebe, murakabe ve raiyeyi,
şükrü, havfı ve recâyı cem eder.678

Sûfîler tevbeyi, ilmin kötülediği her şeyden ilmin methettiği şeylere yönelmek olarak
bakmışlardır. Bu kendisine apaçık ilim keşfolduğu kimse için zâhir ve batını içine alan bir
tanımlamadır. Çünkü güneşin doğması ile gecenin bekası olmadığı gibi, ilimle beraber
cehaletin de devam etmesi söz konusu değildir. Bu durum, tevbenin bütün kısımlarını özel ve
genel vasıfları ile kapsar.679

Bunan dolayı tevbe Allah’ın insana ihsan ettiği büyük bir nimettir. Tevbe, insan iin bir
güvece bir sığınak, bir kurtuluş basamağı ve yeridir. Allah, insanı geniş lütfü ve rahmeti ile
gelmiş iken insan, neden tevbe etmesin ki? Çünkü Allah’ın kullarına vadi vardır. “Muhakkak
ki Allah çok tevbe edenleri ve çok temizlenenleri sever”680

Eğer kalbinde cezbe var ise, miktarı zerre
Hemen Mevlaya omluk bil sivaya kalbi salma

Çü câsım sâlike cezbe sülûk ansız hebadır.
Çalış tevhîde bul Hakk’ı gönülde gayri bulma

.681

Tevbe, bütün ruhsal makamların, mânevî ilerlemenin temeli olan bir kavramdır.
Tevbe, bina için toprak, yaşamak için gıda neyse Allah’a vuslat için tevbenin fonksiyonu
odur.682 Sûfîlere göre bütün insanlar tevbe kapsamındadır. Günah sahibi günahından
kurtulmak günahsız kişi, bir daha Allah’a yaklaşmak için tevbe eder. Onun için herkes her
zaman tevbe etmek zorundadır.683 Tevbe, aslında kişinin düşüp kalkarak mânevî gelişmesidir.
Yâni günah ve tevbe tekamülün en temel belirtileridir. Günahsız ve tövbesiz insanın kemale
ulaşıp vuslatı gerçekleştirmesi mümkün değildir. Onun için sûfîler günah ile ibâdetini ki sen
iman-ı olgunluğa ulaşamaz görüşündedirler. Hz. peygamberin şu hadisi tövbenin önemini en
iyi şekilde ortaya koymaktadır. Eğer günah işlemeseydiniz, Allah sizi yok eder ve yerinize
günah işleyip ondan af dileyen bir kavim getirirdi.”684

Tevbe günahı terk etmenin en güzel yoludur. Çünkü tevbe özür beyan etmenin en
etkili şeklidir. Özür dilemekte üç şekilde olur. Birincisi; özür dileyen suçu işlemediğini
söyler, ikincisi; suçu neden işlediğini açıklar, üçüncüsü ise; suçlayanı hatta yaptım fakat
vazgeçiyorum der. İşte bu son şekil tövbedir.685





675 Kuddûsî, Dîvân, s. 153.
676 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, VI, 269b.
677 Kuddûsî, Dîvân , ss. 153-154.
678 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr., 268a.
679 Aynı eser, vr. 269a.

680 Bakara, 2/222.
681 Kuddûsî, Dîvân, s. 117.

Kuddûsî’ye göre, tevbe kulluğu Allah’a en hoş gelen kulluklardır. Allah da tevbe
edenlere daha cömert davranır. Eğer tevbe, Allah’a en hoş gelen şey olmasaydı en şerefli
mahlûkat olan insanı, günaha müptela kılmazdı. Kuddûsî’nin anlayışında ise, Allah kulunun
tevbesini muhabbetinden dolayı onu günaha müptela kılmıştır. Bu günah tevbeden sonra
mahbubun vukuunu ve kuluna olan muhabbetinin ziyadesini gerekli kılar. Bundan dolayı
tevbe edenlerin Allah’ın katında özel bir sevgisi ve yeri vardır.670

Allah tevbe edenlere, tevbelerine iman ve ameli Salih bitişmesi şartıyla büyük bir
müjde vermektedir: “Ancak tevbe ve iman edip iyi davranışta bulunanlar başkadır; Allah
onların kötülüklerini iyiliklere çevirir. Allah çok bağışlayandır. Engin rahmet sahibidir.”671

Tevbe ilmin hoş görmediği her şeyden ilmin methettiği şeye yönelmektir. Bu
kendisine apaçık ilmin keşfolduğu kimse için zâhir ve batılı içine alan bir tanımlamadır.
Çünkü güneşin doğması ile gecenin bekâsı olmadığı gibi ilimle beraber cehâletin de bekâsı
yoktur.672

Kuddûsî’ye göre ârif olanların yoluna girmeyi isteyen kimseye gereken, onu Allah’tan
uzaklaştıran çirkinliklerden kaçınmak; Kalbi Allah’ın katında buğz edilen ahlâktan, kibir,
ucub, riyâ ve Allah’tan gafil kalacak olumsuzluklardan korumaya çalışmak ve beşerin
müptela olduğu bir şeyle imtihan olunduğu zaman tevvâb ve rahîm olan Allah’a tevbe
etmektir.673

Aynı şekilde Hz. Peygamber (s.): “Allah kulunun tevbesi sayesinde kaybettiği şeyi
bulan, susadıktan sonra suya kanan ve kısırlıktan sonra doğuran kimsenin sevincinden daha
çok sevinir”674 buyurmaktadır.

Abdi kendi zenbidir mübtelâ-i hüzn eden
Cânı dilden güş edüp tut ey püser bu perdi sen

Dür eden insanı derd-i nimetinden zenbidur.
Kendi zenbidür cahime cümle halki düşüren

Gel birader zikr-i istiğfare meşgûl olalım
Çün budur gümrahları kamû gönülden arıdan

İdelim tevhîdi her gün bî-adet on salât
Hem yüz istiğfar edüp af isteyelim Tanrı’dan

Gice gündüz kapusu açık varup yalvaralım
Diyelim ey padişahlar padişahı zülcelal675

Kuddûsî’nin anlayışında tevbe, Allah’ın kullarına ihsan ettiği en büyük nimettir.
Tevbe, bir güvence, bir sığınak, bir kurtuluş yeri ve önemli bir mevhibedir.676

Kuddûsî, insanı hüzünlü olmaya mutsuz olmaya götüren kendi hataları ve günahları
olduğunu kaydeder. İnsan her türlü güzelliklerden ve iyiliklerden alıkoyan da yine insanın
hem kendine, hem insanlara, hem de yaratıcıya karşı yaptığı hatalardır. İnsanları her türlü
cehalete, bilgisizliğe sevk eden sebeplerin ana kaynağı yine insanın kendi sorumsuzluğudur.
İnsanın bu hatalarından, işlediği günahlardan kurtulmasının tek çıkışı vardır; bu da kendi
sorumluluğun bilincine vararak istiğfar ederek bu hatalardan arınmasıdır. Ama bu istiğfar tam
olarak gönülden yapılmalıdır.
Kuddûsî hatalardan boğulan tüm insanlara çağrısı aynıdır. Bütün insanlar kendi
benliklerinin şuuruna varmalı, kendini keşfedip anladıktan sonra Yaratıcı’ya yönelmeli bu
yöneliş ona kavuşmayı kolaylaşacaktır. Bu hatalardan kurtulmanın yolu da insanın hatasını
kabul edip, yaratıcısına yönelerek bir daha aynı günahları işlememesidir. Bunun için de
Kuddûsî’nin tanımıyla “zikr-i istiğfar”a yönelmelidir. İşte bu istiğfar zikri, bütün insanları
hatalardan günahlardan arındırır. Tevbe zikri de her kesin yerine getirebileceği virdlerdir.
Bunlar da, her gün sayısızca “tevhîd” kelimesinin tekrar edilmesi, Hz. Peygamber (s)’ye salat
getirmek ve günde yüz istiğfar edip affedilmektir.

Günde istiğfarı yüz kez eyle çün sünnettür
Vermez istiğfar eden kullarına Mevla hûn

Dedi müstağfirlere etmem azâb Kuran’da Hak
Bil muhakkak kim muazzeb olmaz istiğfar eden

Var idi bu ümmete iki eman demiş Ali
Biri gitti kaldı biri kurtarır her kürbeden

Ol giden fahr-i Resuldür kaldı istiğfar ki ol
Ümmetin mûcrimlerin her gussadan dür eyleyen

Bir büyük gam gelse yahut olsa bir müşkil işin
Eyle istiğfar yedi yüz kere her bir zaman

Asıl oldukta muradın eyle yüz kere anı
Zikr-i istiğfar maksadına ermiş eren

677





670 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr, 263b.
671 Furkan, 25/70.
672 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 269a.
673 Aynı yer,.

674 Buhârî, Davât, 4; Müslim, Tevbe, 1-8; Tirmizi, Kıyame, 19.

Sâlikin Tevbeyle Yitik Benliğine Geri Dönüşü

Lügat olarak tevbe, dönmek, vazgeçmek, pişmanlık, günahı bırakarak Allah’a
yönelmek, kulun hatalarından dolayı Allah’tan af dilemesi isyan halinde itaate dönmek,
günahtan sevaba, yanlıştan doğruya, batıldan Hakk’a dönmek anlamlarına gelmektedir.655

Tasavvuf terminolojisinde tevbe, günahtan dolayı pişman olup Hakk’a yönelmek,
Allah’ın emir ve yasaklarının hukukuna riâyet etmek, kalbteki kötülüklerde ısrarlı olma
düşüncesinden vazeçip Hakk’a yönelmek anlamında kullanılmıştır.656 Fakat bütün bu
tanımları özetleyen en güzel tevbe târifi, Hz. Peygamber (s.)’ın yaptığıdır; “Tevbe
pişmanlıktır”657

Sûfîler, Peygamber (s.)’ın “Kalbimi bir perde örterse, Allah ile arama giren bu perde
kalksın diye günde yetmiş defa “estağfirullah”derim”.658 hadisi emrince hareketle, devamlı
istiğfar etmenin sünnete uygun olduğunun bilincini taşımaktadırlar. Onlar, yine Hz.
Peygamber (s.)’ın hadisinden hareketle tevbeyi nedâmet pişmanlık659 olarak görerek,
Sevgiliye karşı gerçek sevgilerini ortaya koyamadıklarından dolayı pişmanlıklarını bildirirler .
Onlar Hakk’a karşı sevgi duyduklarında,660 “Şüphesiz ki Allah tevbe edenleri ve tertemiz

olanları sever”661

İlâhî emrince hareket ederler ve bu sevginin neticesinde “felah
bulurlar…”662

Sûfîler, tevbeyi arzulara tabi olmaktan bu arzular şehevî duygular değil, kişiyi
Allah’tan uzaklaştıran her düşünceden uzaklaşıp, Hakka dönmek olarak kabul ederler. Onlar,
asıl tevbeyi, kişinin kalbinde Hakk’ın ikazlarının meydana gelmesi olarak tanımlarlar. Yâni,
kalbin Hakk’ın dışında her şeyden arınmasıdır.
Sûfîler nazarında bina için malzeme, yaşamak için gıda neyse, Allah’a yükselmek için
tevbe de aynı değerdedir.663 Onun için sûfîler, her zaman tevbenin yapılması görüşündedirler.
Zira tevbe, kulluğun bir gereğidir. Hatta bazı sûfîler sabah, akşam tevbe etmeyenleri zalim
olarak nitelendirmişlerdir.664

Sûfîler, günah ve tevbeyi tehammülün en temel belirtisi olarak kabul etmişlerdir.
Çünkü onlar günahsız ve tevbesiz insanın kemale eremeyeceği görüşündedirler. Bu
düşüncelerini de Peygamber (s.)’ın şu sözüne dayandırırlar: “Eğer günah işlemeseydiniz,
Allah sizi yok eder ve yerinize günah işleyip O’ndan af dileyen bir kavim getirirdi”665

Allah’ın “Azabımı dilediğime isabet ettiririm, rahmetime gelince O, her şeyi çepe
çevre kuşatmıştır.”666 İlâhî buyruğu, tevbe kapısının devamlı açık olduğunu, hiçbir günahın
tevbe kapısını kapanacak yoğunluğa ulaşamadığını göstermektedir.
Kuddûsî’ye göre aşık sûfîler günah işlemeden önce tevbe ederler. Onlar günah akıldan
geçirmeden ve yapılmadan özür dilenmeli görüşündedir.667 Kuşeyrî’ye göre de, Muhabbet
ehli için sıradan insanlara yapılan muameleden farklı olarak bir uygulamanın yapılması
onların Allah’a olan kurbiyetlerinden dolayı sadece bedenlerinin eylemlerinden ötürü değil,
aynı zamanda kalplerinin eylemlerinden de sorumlu olacakları aşamaya gelmiş olmalarından
kaynaklanmaktadır.668

Allah kullarını devamlı bir şekilde işledikleri günahlardan dolayı ümitsizliğe
girmemelerini niğdelemektedir. “Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım Allah’ın
rahmetinden umut kesmeyin, çünkü Allah bütün günahları bağışlar, şüphesiz O, çok
bağışlayan çok esirgeyendir”669

654 Kuddûsî, Dîvân, s.72.
655 Cevherî, es-Sıhâh, I, 91-92; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, I, 454, Cürcânî, Târifât, s. 70, el-Isfahânî, Müfredât,
s. 179; Tahânevî, Keşşâf, I, 162-164, II, 1252, Asım Efendi, Kâmus Tercemesi, II, 48.
656 Es-Serrâc, Luma’, s. 43; Kuşeyrî, er-Risâle, s. 92, Cürcânî, Ta’rifat, s. 90.
657 İbn Mâce, Zûhd, 30.
658 Müslim, Zikr, 41, Ebû Davud, Vitr, 26.
659 Bkz. İbn Mace, Zühd, 30; Aclûni, age, II, 436.
660 Ruzbihan Bakli, Meşrebu’l-Ervâh, s. 18-19.
661 Bakara, 2/222.
662 Nûr, 24/31.
663 Sühreverdî, Âvârif, s. 217.
664 Aclûnî, age, II, 233.
665 Tirmizi, Da’avat, 99.
666 ‘Ârâf, 7/156.
667 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 269a.
668 Yüksel Göztepe, Abdülkerim Kuşeyrî’de, Haller ve Makamlar (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 2006, s.
211.
669 Zümer, 39/52.