Konu: Zikir-Tefekkür Birlikteliği

Kuddûsî, sûfînin: “Rabbinin ismini zikret ve O’na gönülden yakar”1047 emri
gereğince durmadan Yaratıcı’sını içten gelerek anması, onun zikri yerine getirdiğine
inanmaktadır. Fakat bu zikir, devamlılık kazanmalıdır. Allah’ın da istediği zikir böyle bir
zikirdir. Zikir, sûfînin yerine getirmesiyle, kendini, varlığı ve Hakk’ı bildiği ve sûfînin gerçek
hayatına ışık tutan bir projektördür. Çünkü bu ibâdetin üstünlüğünü Yüce Tanrı övmüştür:
“Ey Muhammed! Sana indirilen Kur’an’ı oku ve namazını kıl zira namaz insanı her türlü
kötülükten alıkor; Allah’ı anmak/zikrullah daha büyüktür”1048

Kuddûsî de, bu gerçekle hareketle zikrin bir ekmek bir su kadar sûfî için gerekli bir
ritüel olduğunu söyler. Nasıl insan su ve ekmek gibi gıdaları almadan hayatını
sürdüremiyorsa, zikr-i daim de olmadan kişinin gerçek sûfî olması mümkün değildir. Zira Hz.
Peygamber (s.)’ide buyurduğu gibi, “Rabbını zikreden ile zikretmeyenin durumu, diri ile
ölünün durumu gibidir.”1049

Kuddûsî’nin zikir üzerinde hassasiyetle durması, zikrin, sûfînin seyr u sülûk ve
Hakk’a vuslat sürecinde oynadığı önemli rolden kaynaklanmaktadır. Zikir üzerinde titizlikle
durmayı diğer mutasavvıflarda kendilerine bir görev addetmişlerdir. Onlar zikri genelde kul
ile Hakk arasında yapılan bir dost sohbeti olarak görülmüşlerdir. Aynı zamanda zikir, insanın
Yaratıcısının katında gerçek değerinin bilinmesinin önemli bir yolu olarak düşünülmüştür.
Zira Allah, kendisini zikredenle beraberdir. Bu, Hakk’ın zâkir tarafından müşahede
edildiğinin ifadesidir. Bundan dolayı zâkir kendisiyle beraber olan Allah’ı müşahede
edemiyorsa, zâkir değildir. Çünkü zikir, kulun bütün zerrelerine sirâyet eder. Eğer zikir
sadece dille sınırlı kalırsa, Allah kulun sadece dilinin sohbet arkadaşı olur1050. Bu durumda
Hakk’ı yakîn olarak müşahede etmekten tamamıyla uzaktır.
Sûfîler bu anlayışlarını Hz. Aişe (r.)’den rivâyetle gelen şu hadîse dayandırarak
yorumlamışlardır: “Rasûlullah (s.), her hal üzere ve her zaman Allah’ı zikrederdi”1051 bundan
dolayı sûfîler, zikrin, tehlil, tesbih ve tekbirden ibaret olmadığını, bilakis, herhangi bir fiilde
Allah’a itaat eden kişinin yaptığı her şey zikirdir. Örneğin, yürümek, oturmak, ayakta durmak,
uyumak, alış-veriş yapmak, yemek içmek, cinsel ilişkide bulunmak ve vb. davranışlar Allah’a
itâat amacıyla yapılırsa, o, zikirdir. Çünkü, o kişi, bu durumlarda Allah’ın hükmünü
gözetmiştir.1052
Kuddûsî’nin, zikirdeki amacı, daima Allah’ı düşünmek, her hareket ve eylemde
O’nunla yaşamaktır. Yâni sadece ibâdette değil, dünyevî tüm işlerde mutlaka Yaratıcı’yla
bulunma hâlidir. Yoksa maddî ve mânevî bütün davranışlarda Hakk’ı anmamak, sorumsuzca
bir davranış içinde yaşam sürmek değildir. Bu persektiften zikri değerlendiren Kuddûsî, zikri,
âriflarin taamı, açlığı da, zâhidlerin yiyeceği olarak değerlendirir.1053

Kuddûsî’ye göre, zikir, maddî olarakda insanın sosyal oluşumu üzerinde de önemli bir
tesiri olan bir taattır, bu, yeniden bir mânevî oluş ve yepyeni bir hayata başlamaktır. Çünkü
zikirde ilk merhâle beşerî "benlik" i unutmak, yalnızca bütün kullara ihsanda eşit muamele
eden “Mutlak Varlık”ı düşünmek, Onun sıfatlarının tecellîsine mazhar olmaktır. Zikir devam
ettikçe sâlik bu seyirden kendini yalnız Allah ile beraber hisseder. Beşerî hataların, günahların
terk edildiği, kişinin bütün duyularının İlâhî aşk ile dolduğu durumdur. Mürîd o dereceye
gelmiştir ki, artık tüm davranışlarının müşahede edildiği hissinden de kurtulmuştur. Kendi
zikrinde yok olarak öyle bir hâl kazanmıştır ki, nefse (benlik) bir daha geri dönmez.1054 Bu
durum geleneksel benlikten evrensel benliğe geçiştir.1055 O, Allah’ın tecellîsiyle sosyal bir
varlık olmaktan öteye evresel bir vasıf kazanmıştır. Artık bütün insanları sevgi ve aşk ile
kucaklayan, üstün karakter sahibi bir kişi olmuştur.


1047 Müzzemmil, 73/8.
1048 Ankebût, 29/45.
1049 Buhârî, Daavât, 66; Müslim, Müsâfirîn, 221.
1050 İbnü’l-Arabî, Futühât, II, 168–169.
1051 Buhârî, Âl-i İmran (tefsirinde), 35; Müslim, Müsâfirîn, 139.
1052 Kuddûsî, Hazinetü’l- Esrâr, vr. 251b.

Mevlânâ’da süpürge, Kuddûsî’de ise akreptir.1037 Onun için Kuddûsî, tevhîd zikrini sûfî için
temel gıdalardan daha elzem görmüştür.

Ma’rifet içün yaratmış bizi Hâllâku’l-verâ
Anı tahsil eyleyelim sa’y idüb subh u mesâ

Zikr ile hâsıl olur kalbde bu nur-i ma’rifet
Olalım tevhîde meşgul şevk ile biz dâima

Çünki Hakk’ın yollarının akrebi tevhîd imiş
İdelim ihlâs ü kalb ile devâm her dem ana

‘Işk u ‘irfân cezbe zikr ile tolar kalbe dahi
Dû cihân hubbı çıkar heb kalbde kalmaz mâ-sivâ

Cümle hâlka bakuben ‘ibret ile firk idelim
Bilelim ‘ayne’l-yakîn Mevlâmızı Kuddûsîyâ1038.

Kuddûsî’ye göre, insanların dünyalık nesneye olan sevgisi, Allah’ın varlığı kendi
sevgisinden yaratmasındandır. Sûfî gözünde dünya kendi kendine var olan şeylerin bir
toplamı olarak görünse de, gerçek anlamıyla ruhu üzerinde herhangi bir etkisi “yoktur”.
Sûfînin Allah’a olan sevgisi som altınla sahte altını birbirine karıştırmamaktır, yâni her şeyde
O’nun vechini görmek istemektir. İnsan kendisini, gerçekte Mutlak Varlık’ın doluluğu olan
fenâda kurtuluşunu bulmalıdır. İnsanın Hakk’a karşı haykırışı şu olmalı; “Biz ve var
oluşumuz hep yokluktur, ama Sen Mutlak Vücud’sun fenâ olarak görünensin”1039. İnsanın bu
bilince ulaşması, yâni Allah’ı hakiki olarak bilebilme ve tanıma bilgisine varabilmesi için
insanoğlunun en ileri sıfatı1040 olarak bilinen tefekkürü içselleştirerek gerçekleştirmesi
lazımdır. Çünkü tefekkürün gücünü, hakikatini yalnızca Yaratıcının bildiği bir sır olup,
insanoğlunun varlık sırlarını açan anahtardır. İşte sûfî bu bilinçle hareket ettiği zaman
tevhîdin gereklerini yerine getirmiş demektir. Sûfînin aşkın ve bilginin atmosferine girmesi
ancak, me’ad aklın denetiminde zikr etmesiyle gerçekleşir. Allah’ı, O’nun verdiği cezbenin
gücüyle sürekli anmak, kişide ilmin ve sevginin oluşması demektir. Bu sevgi hem dünya ve
nimetleri, hem de âhiret ve nimetlerine karşı olan eğilimi silip atmakla gerçekleşir.

Çün zâkirin zikr eyler imiş rahmetiyle ol Hudâ
Sa’y idelim zikre gelin ey ‘âşıkûn subh u mesâ

Olur, imiş hem zâkirine ol celil dahi mu’in
Zikr eylemek ile hemîn olur mecâlis kul ana

Cânı bülenddir zâkirin zikre uyumaz bir ‘amel
Çünki zikirler efdali tevhîd dimiş Hayrü’l-verâ

Zâkirde hem koymaz günah tevhîd buyurmuş ol Habib
Ol Hak resûlü Mustafâ sultân-ı cümle enbiyâ

Dilin yoruldu ise it kalbin ile zikri dahi
Bir lahza gâfil olmayub zikre çalış Kuddûsîyâ1041.

Kuddûsî, insanın melekût âlemine ait bir varlık olduğunu, Allah’ın sûretinde
yaratıldığını ve evrenin bir mikrokozmu olduğunu daha iyi anlayabilmesi için tefekkür-zikir
ikilisini tamamıyla içselleştirmesi gerektiğini vurgular. İnsan, Allah’ın ahlâkı ile
ahlâklandıkça bu durumu daha iyi algılamaya başlayacaktır. İnsan, İlâhî benlik yükselişinde,
yani seyr u sülûk sürecinin sonucunda, yine insan olarak kalacaktır, yâni onun durumunda
ontolojik bir değişme olmayacaktır. Kuddûsî’nin ifadesiyle, sûfî Hakk’ın meclisine girip,
onunla dost sohbetine oturması, onun beşerî varlığında bir farklılık meydana gelmeyecektir.
Sûfînin kalbi amelinin yardımıyla ma’rifet kazanır. Ma’rifet ve muhabbetin zikir ve fikir
ikilisi olmadan gönüle yerleşmesi mümkün değildir. Tefekkür ve zikir, amelle ilim arasında
bir köprüdür. Eğer sûfî mutluluğa ermek istiyorsa, mâsîvaya yüz çevirmeli ve hayatını fikru’llâzım
ve zikru’d-dâim içinde geçirmelidir1042. Ma’rifetin oluşması tefekkürün tam olarak
gerçekleşmesiyle meydana gelir. Hakk’a olan muhabbet/sevgi ve yakınlık/üns ise O’nu çokça
ve devamlı olarak zikretmekle gerçekleşir. Fikir/tefekkür zikri de kapsadığı için, zikre göre
kapsamı daha geniş ve daha üstündür1043. Sürekli zikir, bütün İlâhî güzellikleri kalbe doldurur
ve tevhîd zikri de “lâ”sı ile zikreden de akrep ve süpürge gibi hiçbir kiri, ağyârı bırakmaz,
bütün günahları kökten temizler. Onun için sûfînin ameli kale, hâl ilme, ilim ise her iyiliğin
anahtarı olan tefekküre/fikre dayanır. Tevhîd de öyle bir ibâdettir. İnsanda “O’nun benzeri
gibi bir şey (bile) yoktur”1044 düşüncesini yerleştirir ve Allah’ı hiçbir zata benzemez ve
sıfatları nefyedilemez olarak bilmeyi öğretir1045

Zikrini rûha gıda it rûz u şeb eğlenmesûn
Âşıka ma’şûkının pes zikri olur nân u ab

Giceler tâ subha dek zikr eyleyûb mezleîreir
‘Ayn-ı ‘uşşâka gelür mi giryeden bir lahza hâb1046.

1037 Kuddûsî, Hazinetü’l- Esrâr, vr. 235a.
1038 Kuddûsî, Dîvân, s.149.
1039 Mevlânâ, Mesnevi, I, 602.
1040 Bk. İbnü’l-Arabî, Futûhat, II, 230.

1041 Kuddûsî, Dîvân, s.150.
1042 Gazâlî, İhyâ, IV, s.394.
1043 Aynı yer.

1044 Şura, 42/11.

1045 Tehanevî, Keşşâfü Istılâhâti’l Ulûm ve’l-Funûn, I, 1468.

1046 Kuddûsî, Dîvân, s.21.

Gice gündüz çalış tevhîde ol ‘âşık unut gayrı
Münâfıklar disünler kim delidür bu mürâ’iyâ

Olur, ‘ışk zikr ile hâsıl gönülde ez-kadim ‘adet
Akar Nil-i mübarek-veş tolar galbe olur derya

Celîsi zâkirin çün Hak Teâlâ Hazreti imiş
Hemân zikr eyle Kuddûsî sana olsun celîs Mevlâ1026.

Kuddûsî’nin tasavvuf anlayışına göre, sûfînin hiçbir zaman dinmeyen tek arzusu
Allah’a kavuşmadır. Hakk ile beraber olmak arzusuyla yanıp tutuşan âşık sûfîler bir an önce
Allah’a kavuşmak isterler. Bu vuslat, ancak O’na duyulan aşk aracılığıyla gerçekleşir.
Sevgiliye duyulan aşk, sevgilinin ismi anıldıkça, onun eserlerine bakıldıkça Nil nehri gibi
taşar ve daha da artarak deryaya dönüşür. Eğer zikir olmazsa, Allah ile kul arasında sevgi bağı
oluşmaz, o yüce dost meclisi kurulmaz, Mâ’şuk’la muhabbet derinliğine girmek
gerçekleşmez. Fakat sevgiyle oluşan bu ilişkide, “Allah anıldığı zaman yürekleri oynar ve
üzerlerine O’nun âyetleri okunduğunda, imanlarını artırır.”1027 Kuddûsî’ye göre, artık vuslat
gerçekleşmiş demektir. Çünkü kul, Allah’ı sürekli anmanın bereketiyle kısa zamanda O’na
vasıl olur. Zikir o kula sülûku kolaylaştırır ve yakınlaştırır.1028 Zira Allah’ın bu konuda
kullarına vaadı vardır: “ Ben, kulumun beni zannı yanındayım. Beni zikrettiği zaman Ben
onunlayım. O, beni kendi içinde zikrederse, bende onu kendi içimde zikrederim. O, beni bir
toplulukta zikrederse, ben de onu daha hayırlı bir toplulukta zikrederim. O, bana bir karış
yaklaşırsa, ben ona bir zir’â yaklaşırım, o bana bir zi’â yaklaşırsa, ben ona bir kulaç
yaklaşırım, o bana yürüyerk gelirse, ben ona koşarak giderim.”1029 Yine Allah başka bir
hadîs-i kudsîde: “Ben, beni zikredenin yanında oturan dostuyum”1030 buyurmaktadır. Kişi
ancak birini, ona olan sevgisi derinleştikçe daha iyi anlayabilir1031. Âşıkın Mâ’şuk’una
kavuşması için onun sevgisiyle yok olması ne kadar gerekli ise, kulun da Allah’a vuslatı için,
O’nun sevgisinde fani olması en az o kadar gereklidir1032.
Kuddûsî’nin temel gayesi, Allah’ı sürekli olarak kalbde diri tutmak ve dil ile
Allahı zikretmekdir, ve bu iki zikirde türünde de, Kuddûsî için zaman kaydı yoktur. Ona göre
sâlik, dil ile zikri icra edemediği vakit kalb ile zikri ifa etmelidir. Bu zikr-i kalbdir. Allah’ın
kendi dışındakilerden saklayıp yalnız kendi bilgisinde tuttuğu zikirdir.1033

Bu zikir, dillerin ve organların katılmadığı, yalnızca gönüllerin farkında olduğu
zikirdir. Bu, kalbin Allah’a olan aşkından dolayı, O’nu ulu bilmesi ve yüceltmesine benzer.
Bütün bunlar Allah/Mâ’şuk ile kul/aşığın bizzat kendisi arasında olup biten şeylerdir1034.
Kalbi zikir, tefekkür yapanların bu tecrübeyi, yâni tefekkürü ortaya koyması mümkün
değildir. Örneğin bazı tarîkatların müntesiplerinin tümünün kalbî zikir verilmektedir. Hâlbuki
bu tarîkatlara bağlı olan bütün sâliklerin sözünü ettiğimiz ileri basamaklara varmış olduklarını
göstermemektedir. Tarîkatlardaki zikr-i kalbi özel bir anlam taşıyıp, bu tarîkatların bir
gereğidir. Ama Kuddûsî’nin kastettiği zikr-i kalbi, İlâhî aşk tutkunu sûfîlerin, iç
deneyimlerinin ileri boyutlara ulaşmasından ortaya çıkan bir durumdur.

İdemez oldum lisân ile bu gün çok zikrini
Zikr-i kalbi eylesem ‘ışkın dahi bî-intihâ1035.

Kuddûsî’ye göre, tasavvufî pratiğin merkezinde bulunan zikir önemli bir rûhî eğitim
temrinidir. Zikir, Allah’ın isimlerini ve sıfatlarını belli bir ahenk içerisinde tekrarlayarak
anmak ya da hatırlatmaktan ziyade, kalbî teslimiyetten gelen bağlılığın hem benlik olarak,
hem de dil ile ifade edilmesidir. Onun içindir ki bütün sûfîler zikri yaşanan dinîn kilit taşı
olarak görmüşlerdir.1036 Tasavvuf ve tarîkat etkinliğinin temel gayesi, insanda Allah‘ı temsil
eden ve kalpte yerleşmiş olan ruhun şeytana galip gelmesidir. Yâni ruhun “nefs” üzerindeki
üstünlüğünü sağlamak, mâsivâ ile özdeşleşmiş olan nefs üzerinde tam bir üstünlük elde
etmektir. Çünkü nefs, tasavvufun ana temalarından birisidir. Tasavvuf mücadelesi, nefsi yok
etme mücadelesidir. İnsan doğası “nefs” ile “rûh” arasında devamlı olarak süregelen bir
mücadele temeline dayanır. Zikrin bu mücadeledeki hedefi insanın fiziksel varlığını
ruhanî varlığından ayırarak, bu ruhanî varlığın Allah’a doğru özgürce hareketini
sağlamaktır. Zikir, düşünceyi bir yerde toplamak, tarîkte ilerlemeye yardım edecek ruhsal
güçleri salıvermektir. Genel olarak zikir tasavvufta bu perspektiften değerlendirilir.
Kuddûsî, kişinin inşâsında en faziletli rolu oynayan tevhîd zikrini, yolu bütün
engellerden temizleyen akrebe benzetir. Allah’tan başka tüm ağyârı, tevhîdin “lâ” kılıcıyla,
akrebiyle, süpürgesiyle temizleyip “illallah”a ortamı hazır hâle getirmektir. Tevhîd’in “lâ”sı

1026 Kuddûsî, Dîvân, s.132.
1027 Enfal, 8/2.
1028 Kuddûsî, Hazinetü’l- Esrâr, vr.,215b.
1029 Müslim, Zikir, 2.
1030 Aclunî, Keşfü’l- Hafâ, I.,232.
1031 Furnandez Saznegelman-İnâyet Han, Jung Psikolojisi ve Tasavvuf, İnsan Yay., İstanbul, 1994, s.31.

1032 Gazâlî, İhyâ, I, 428.

1033 Kuddûsî, Hazinetü’l- Esrâr, vr.,215b
1034 El-İsfehanî, Hılyetü’l-Evliyâ, X, 264.
1035 Kuddûsî, Dîvân, s.140.
1036 R. Nicholson,, The Mystics of İslâm, Arkana, 1989, p. 45.

Zikir-Tefekkür Birlikteliği

Kuddûsî, zikir ile tefekkürü bir arada değerlendirir. Tefekkür, zikrin olgunlaşması
için ileri bir aşamadır.1015 Sûfîlerin de işaret ettiği gibi, zikrin gerçeği harf ve sesten uzaktır,
zikir gönül cevher ile birleşik Hakk’a duyulan muhabbettir. Kur’an’da zikir yanında tefekküre
de çağırı yapmaktadır. Kur’an zikir ile tefekkürü ayrılmaz bir bütün olarak, mü’minin en
önemli vasfı olarak nitelemektedir. “Göklerin ve yerin yaradılışında, gece ile gündüzün
birbiri ardınca gelişinde gönülleri ve akılları iyi kavrayanlar için birçok belirti ve işaret
vardır. Gönül ve akılları iyi kavrayanlar o kimselerdir ki ayakta iken otururken ve yatarken
sürekli Allah’ı zikrederler; göklerin ve yerin yaratılışı hakkında tefekküre dalarlar ve şöyle
derler ‘Ey Rabbimiz sen bunları boşuna yaratmadın. Sen boş şeyler yaratmaktan
münezzehsin. Artık bizi Cehennem azabından koru” 1016
Allah’ın bu âyetlerinden anlaşılan, zikirle tefekkür arasında çok sıkı bir bağ vardır.
Yâni, tefekkürün, zikrin bir üst merhâlesi olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Nitekim Hz.
Peygamber (s.) de, tefekkürün bir anının diğer bütün ibâdetlerin altmış senesinden üstün
olduğuna işaret etmektedir1017

Zikr ü fikrinde hemân divâne gönlüm eğlenür
‘Işkın ile rûz u şeb bulur dâhi cânım safâ1018

Zikre meşgûl ol ‘azîzim ‘âşık-ı Hak olasın
Zikr içün halk eylemüşdür ol Hudâ bu dilleri

Çün beni çok zikr idin deyü bize emr eyledi
Sevmez ol zikr itmeyen hayvânleyin tenbelleri.1019

Kuddûsî’nin anlayışına göre, zikrin bir üst aşaması olan tefekkürün, kişinin
yaradılışı ve yetenekleriyle ilgisi vardır. Zâkirin, zikr için temel alınan lafız üzerinde
düşünmesi genel ilkedir. Zira Kuddûsî’de şiirlerinde bu lafzın “tevhîd” kelimesi olduğunu
sıklıkla belirtir. İşte bu, zikirle tefekkürün birleştiği noktayı vurgulamaktadır. Burada, zâkirin
zikir ve düşünenin tefekkür mertebesi onun yetenekleri kadar bilgisiyle de ilgilidir. Birçok
merhâleleri olan zikir ve tefekkür, sûfî’nin bilgisi ve kavrama kapasitesi ile orantılı bir durum
gösterecektir.1020

“Allah’ı zikretmek şüphesiz en büyük ibâdettir.”1021 âyetinden hareket eden Kuddûsî,
zikri namazdan ve tefekkürden daha muteber kabul etmişdir. Çünkü bu amel, sadece ulvî
ruhlar tarafından yerine getirilebilir. Bu konuda Hz. peygamber (s.)’de: “Amellerin en
iyisinin…zikrullah olduğunu” ifade etmektedir.1022 Zikri yerine getirebilecek kişinin kalp-dil
ahengini tamamıyla sağlamış olması gerekir. Bir yalvarış olan zikir, dilin kalpteki duyguları
ortaya koymasıyla gerçekleşir. Sûfîlerce dil, kalbin tercümanı olarak kabul edilmiştir.1023

Onun için dil-kalp uyumu olmadan samimi zikir gerçekleşemez. İçten gelen zikir kişinin
benliğini yanılmalardan, Allah’ a karşı hata yapmaktan korur. Bu koruma sürecide sûfînin en
önemli ödevlerinden biridir. Sûfî Allah’ı devamlı anmalı ve hatırında tutmalıdır. O anılırsa
kalp O’nun idaresine geçer ve kalbin hataya düşmesi engellenir. Kuddûsî’ye göre, Allah’ı
lisanla zikretmenin güzelliği, kişinin derecelerinin yükselmesinin sebebidir, Allah’ı kalb ile
zikretmenin güzelliği ise, kişinin Allah’a yakınlığını artırır.1024

Allah’ın yazılı âyetleri ve müşahede edilen yol gösterici işaretleri üzerinde, kişi
zikir ve tefekkür ettiği zaman, yâni Allah’ın çağrısına uyarak, eserlerini ve nimetlerini
tefekkür ettiği zaman1025, bu düşünce eylemi Allah’ın isim ve sıfatları üzerinde yapılan
tefekkürdür. Çünkü varlık bu isim ve sıfatların birer tecellîsinden ibarettir. Sûfîyi bu tecellîler
üzerinde yaptığı tefekkürdür ki, onu Allah’ın zâtı hakkındaki gerekli bilgi ile donatır.

1010 A.e, s.105.
1011 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr.234b.
1012 Mâ’un, 107/4-5.
1013 Bakara, 2/152.
1014 Tâhâ, 20/14.
1015 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 219a.
1016 Âl-i İmran, 3/190-192.

1017 Şah Veliyullah Dehlevi, Hüccetullah el-Bâliğa, Kahire, ts, II, 591.
1018 Kuddûsî, Dîvân, s.124.

1019 Aynı eser, s. 204.

1020 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 219a.
1021 Ankebût, 29/45.
1022 İbn Mâce, Edeb, 53; Tirmizî, Daavât, 6.
1023 İbn Kayyım, age., s.332.
1024 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 217b.
1025 Bk. Maide, 11; A’râf, 69; Zuhrûf, 13.