Konu: Tefekkürün Sûfî Şahsiyetin Oluşumunda Yaptığı Tesir

Tefekkür, insan için yol göstericidir; hareket etmenin, hayat serüveninin haz

ırlık
plânıdır. Geceler, sûfîler için zikir ve tefekkürle beraber aşkın yükselişi, Rabbin yer semâsına
iniş vaktidir. Yâni, bir vuslat vaktidir. Mâsîvanın görüntüsünden uzaklaşarak, yalnızca Hakk
ile başbaşa kalmanın zamanıdır. Ağyârın hiçbir izi yoktur âşık sûfînin gözünde, yakınında,
çevresinde, konuşmasında, sadece Ma’şûk’una kavuşma ânını gözler. Onun için gündüzlerde,
mâsîvaya karşı yapılacak mücadelenin hazırlık safhasıdır. Sûfîler, halk arasındaki yalnızlıktan
ancak tefekkür ile kurtulabilirler.1263

İ

rmek istersenma’ârif sirrinin gâyâtıa
Aç gözünü kıl nazar ol Hâlik’ın âyâtına
Zât-ı pâkında tefekkür etme asla ey azîz
Kim bilinmez ‘akl erişmez ol Hudânın Zâtına
Yerlere hem yerde olan sun’i Hakk’a kılnazar
On sekiz bin âleminehem dürlü mahlûkâtına
Sıdk ile bak göklere hem dahi göklerde olan
Afitâb ve mâh-u yâr-u seb’u seyyâratına
Eyle Kuddûsî tefekkür Hâlikin halkına kim
Feyz-i Rabbânî dola bir gün gönül mir’âtine1264

Kuddûsî’nin buradaki amac

ı, var olan varlıkların, dış detayları ve tezahürleri
bakımından insanların nesnelere ve bu nesnelere olan mânevî etkilere karşı duyarsızlıklarını

canland

ırmaktır. İşte tefekkür gittikçe cılızlaşıp zayıflayan bu derûnî düşünceyi canlandırmak
amacı gütmektedir. Kuddûsî, bu derin düşünceyi sûfî için sık sık hatırlatmaktadır. O, sûfî
tefekkürünün amacının derûnî düşünceye bağlı hayat ile fiili hayatı birleştirmesine bağlı

olarak, tefekkürün sûfînin karakterinin olu

şumu üzerindeki önemli etkiye inanmaktadır.
Kuddûsî, Kur’ân’ın âyetlerinden hareketle sûfîyi hem iç âlemin, hem de dış dünya
üzerinde düşünmeye çağırmaktadır. Her varlık insanı derin düşüncelere götürecek birer
âyettir. Bu âyetleri analiz edip anlamaya çalışmak akıllı her insan için güzel bir öğretidir.
Fakat insanların çoğu sadece kendi üzerlerindeki âyetlerin ışığında Tanrı’yı bulabilecekleri
halde, kalbî bilgilerini keşf edemediklerinden ne yazık ki bu aydınlanmadan çok uzaktırlar.

Onlar için tefekkür edilecek e

şyâ sadece kendi varlıkları değildir; var olan her nesne onları

Yarat

ıcıyı tanımaya ve bilmeye götüren birer kılavuzdur. Çünkü, Allah, âyetinde “Biz onlara
âyetlerimizi ufuklarda/afak ve kendi nefislerinde göstereceğiz”1265 buyurmaktadır. Burada
Kuddûsî’nin kast ettiği, ezoterik/hermetik/içsel bir yaklaşımdır. Âyetler/işaretler/semboller
insanın varlığın mahiyetini anlamaları için birer emaredir. Sûfî düşünce de “tek” bir hakikat
vardır; diğer gölgeler birer işaretten başka bir şey değildir. Yâni Allah’ın diktiği âyetler “tek”
gerçeği anlamayı idrak etmeye yardım eden unsurlardır. Ama derunî olmayan düşünceler de,
yâni ezoterik/zâhiri perspektifte âyet sadece âyettir. Ama Hz. Peygamber (s.) “Kur’an’ın yedi
batını (boyutu) vardır” buyurmaktadır. Bu da bize ezoterik yaklaşımda, varlığın katlı ve
derûnî anlamlar üzerine bina edildiğini gösterir1266.
Tasavvufî bilgi ma’rifet/derin araştırma ve tahkik sonucunda meydana gelir.
ma’rifetle Yaratanı hakkıyla bilerek yargıda bulunan, edindiği bilgi sayesinde daima dik
olarak ayaktadır. Bu bilgiyle Allah’ı hakkıyla tanıyan devamlı olarak tefekkür hâlindedir1267.
Kuddûsî’ye göre, sûfînin ma’rifetin sırrına ulaşıp, zulmet perdelerini ortadan
kaldırması şarttır. Onun için özellikle Allah’ın yeryüzüne diktiği işâret/âyetleri iyi
gözlemlenmesi gereklidir. Sûfi bu gözlemleri yaparken kesinlikle Hakk’ın zâtı üzerinde
düşünmemelidir. Çünkü, duüşünceyle, akılla bu İlâhî Zât’ın kavranması mümkün değildir.
Fakat, sûfînin, Yaratıcı’nın yarattığı nesnelerin sırrını kavramak ve Rabbanî feyzlerden
faydalanması için, tefekküre dalarak İlâhî aydınlama ile gönül dünyasını aydınlatmalıdır.
Allah’ın yer yüzündeki her sa’natı, üzerinde düşünülmesi gereken önemli bir dikili âyettir.

Sen de Kuddûsî tefekkür bahrine dal

ışk ile
Çün ona her kim dalarsa o bülise dürlerin1268.

Yukar

ıda da ifede ettiğimiz gibi Kuddûsî’nin tasavvuf düşüncesinde İlâhî aşkı

tadman

ın ve ma’rifet aydınlığa kavuşmanın temelinde derin düşünme/tefekkürün önemli bir
etkinliği vardır. Kuddûsî aynı zamanda, Allah’ı hatırla tutmak/zikir ile tefekkürü birbirinden
ayırmayarak, ikisini de sûfînin olgunlaşmasının temel taşı olarak görür. O, tefekkürün engin
sularında dolaşan insanın her türlü isteklerine kavuşacağına inanır. Tefekkür insanı, evreni ve
evren içindeki bütün varlığı anlama ve keşf etmeye götüren mihenk taşıdır.

1262 Kuddûsî, Pendnâme-i Kuddûsî, vr., 208b.

1263

Kuddûsî, Dîvân, s. 98.

1264

Kuddûsî, Dîvân, s. 167.

1265

Fussilet, 41/53.

1266

M. Erol Kılıç, Ezoterik, Bahar, 2006, s.46. “Padişah-ı Âlem Olmak Bir Kuru Gavga İmiş”, Mahmud Erol ile
Söyleşi, A. Sait Aykut – E. Efe Çakmak, İstanbul, 2006, s.107.

1267

İbnü’l-Arabî, “Hilyetü’l-Ebdâl”, Resâil, Neşr: Muhammed Şihabeddin el-Arabî, Dâr-ı Sadr, Beyrut, 1997,
s.507.

1268

Kuddûsî, Dîvân, s.144.

Allah ancak kendisiyle bilinir. Ak

ıl bile O’nu bilmekten acidir. Çünkü o da ancak
kendisi gibi bir âcize delâlet edebilir1254. Tefekkür/düşünceden ma’rifet doğar; ma’rifetten
Allah’a karşı saygı meydana gelir. Tazimden de sevgi oluşur. Ma’rifetten doğan muhabbet
zikirden oluşan sevgiden daha kuvvetli ve daha büyüktür1255.
Kavramsal bilgi, yâni, ilm, maddî âlemin bilinmesini ifade ettiği için
ezoterik/zâhiri bilgidir. Ma’rifet ise, esoterik/bâtini bilgi olup İlâhî âlemi bilmeyi
hedeflemektedir. Sûfî, dışsal dünyayı bilir. Bununla beraber, O’nun asıl amacı tefekkürle,
evrenin gerçek içsel anlamı bilebilmek bilgisine kavuşmaktır.
Ma’rifet bilgisi/iç tecrübe bilgisi, insanın ilk önce duygularının dış dünyadan
kazandığı izlenim ve duyumlardan kalkarak ortaya çıkmaktadır. İç düşünme/tefekkür
çevremizdeki nesneler üzerinde temellenerek gelişir. Mutlak varlığa bakan insan, bundan
tefekküri bilgi/ilmü’l-nazarî’yi çıkarır1256. Kuddûsî’nin de vurguladığı gibi, varlığı bilmenin
yolu tefekkürde geçmektedir.

Tefekkür ede mahlûkat-

ı Hallâk-ı ‘azîme
Bile ‘ayne’l-yakîn anı gele ikrâra doğru
Tezekkür ile olırtefekkür kalbde hâsıl
Bu remzi fehm edüb gel sıdk ile Guftâra doğru

.1257

Kuddûsî için, sûfînin gayesi, yeryüzünde Allah’

ın irâdesini hakîm kılmak ve kendi
hayatını Allah’ın bir tecellîgâhı haline getirmekle yükümlüdür. O, birbirinden ayrılmaz bir

ş

ekilde hem deri düşüncelerin/tefekkürün adamı, hem de, eylem adamıdır. Sûfînin aldığı

tasavvufî e

ğitim ilim ile ameli eşit şekilde kabul etmek ve kişisel engelleri kaldırmayı

hedefler.

1258 O, doğmatik şekicilikten ziyâde, yaşayan, özümsenen yaratıcı bir bir İslâm
anlayışının yaşanması için insanlara hizmet eder.

Bilmez bir kimse Hakk

ı kendi nefsin bilmeden
Cevher-i irfân bulunmaz bahr-i fikre dalmadan

Cezbe zikr ile gelür kalbe heman sa’yet ana
Kalbde irfân şemsi doğmaz ışkı cezbe dolmadan

Zâtı Hâllâka tefekkür eylemez caiz değil

Çün Rasûl nehy eylemi

ş zatta tefekkür kılmadan1259.

Sûfî, Kuddûsî’nin deyimiyle, derin dü

şünceye dalmayan, ilkin kendini bilmeden,
sonra da Hakk’ı derin düşünmeyle anmadan, ma’rifetin ve aşkın oluşmasının mümkün
olamayacağını bilmektedir. Gönül dünyasına aşkın ve ma’rifetin doğması da cezbeye bağlıdır.
Kuddûsî, diğer sûfîlerde olduğu gibi, Allah’ın sıfatları konusunda tefekkür için sınır tanımaz
iken, Allah’ın zatı konusunda tefekkür etmeyi de Hz. peygamber (sav)’in sözüne dayanarak
hoş karşılamamaktadır. Hz. peygamber (s) bu konuda : “Allah’ın zatı hakkında
düşünmeyiniz”1260 buyurmaktadır. Diğer konulara herhangi bir sınırlama getirmemektedir.
Yâni mü’minler derin düşünceye/tefekküre teşvik edilmektedir. Derin düşünce olmadan,
kişinin evreni ve yaratıcını gereği gibi bilmesi mümkün değildir. Günümüzde insanların
düşünceden tamamıyla uzaklaştırılıp, sadece elektronik ve teknik araçlarla baş başa
bırakılması olumsuz neticeler doğurmaktadır.

Verdi tedric ile kuvvet dürlü nimet hem sana
Kudretiyle eyledi bu cismini h

ısnı metin

İ

ç ü dışında olan esrârı ayatı kamû
Aklını başına dür eyle tefekkür cümlesin

Cümle azanı düşün sıdk ile baştan ayağa
Bil Hudâ’nın sendeki olan kemâl-i kudretin

Sen de Kuddûsî tefekkür bahrine dal ışk ile
Çün ana her kim dalarsa ol büliser dürlerin

Zemini döşeyüp dağları nesb eden
Bu hayvânâta cism u can veren sensin

Bu insan nev’ini hâdken edersin
Bu eşcârü nebâtı bitiren Sensin

Bu milkin mûcidi hem Mâlikisin hep
Sana eşyâyı tesbih ettiren Sensin1261.

Kuddûsî, insanlar

ı, hem kendi yaratışları, hem de evrendeki varlığın oluşumu
üzerinde çokça düşünmeye çağırmaktadır. Ona göre, tefekkür denizine dalmadan kişinin
kendinden başlayarak diğer varlıkları tanıması mümkün değildir. İnsana tefekkürden daha
önemli bir amelin, zikrin, aşkın ve ma’rifetin aydınlığını sağlayacak temel bir ibâdet yoktur.
Eğer insan, tefekküre tam adapte olursa, deryadaki incileri toplar. Bu inciler de, aşk ve

ma’rifetin d

ışında, sadece zühd gibi amellerle kazanılmaz. Zira Kuddûsî, göklere, yere ve
mahlukata bakıp tefekkür etmenin ve bunun yanında Allah’ın azâmet, kudret ve izettini
ayne’l-yakîn bilmekteki erdemliliğin değerini takdir etmek mümkün değildir.1262

1253 Serrac, el-Luma’, s. 36.

1254

A.g.e., s. 63.

1255

Gazâlî, İhyâ, IV, 981.

1256

Gazâlî, er-Risâletü’l-Ledunniye, ss. 21–22.

1257

Kuddûsî, Dîvân, s. 209.

1258

Gazâlî, Munkiz, s. 95.
1259 Kuddûsî, Dîvân, s.140.

1260

Ebu Nuaym, Hilye, VI, 67.

1261

Kuddûsî, Dîvân, s.143.

Tefekkürün Sûfî

Şahsiyetin Oluşumunda Yaptığı Tesir

Tefekkür olmadan hayat kuru ve cans

ızdır; o, açılacak bir gonca gibi henüz
açılmamıştır. Ne zaman tefekkür denizine dalarsa o zaman hayat bulacaktır. Her insan
düşüncelere dalar; fakat önemli olan düşüncenin insanın ham olan varlığını yoğurmasıdır.
Eğer tefekkür, kişi üzerinde hakk’ın uyanışını, gönülde yanışını gerçekleştiremezse bunun
gerçek tefekkür ölçüsünde olduğunu söylemek mümkün değildir. Tefekkür eğer aşk ile
tutuşturulursa o vakit kişi üzerinde Hakk’ın rızası doğrultusunda bir tesiri olabilir.1220

Kuddûsî, tefekkürün bir fikir ve dü

şünce ameliyesi olduğu düşüncesindedir. Kişi
tefekkürle Allah’ın yerde ve göklerde yarattığı varlıkları ve yaptığı işlerin hikmetlerini
düşünmek, incelemek ve araştırmak gibi konuları kapsamaktadır.1221 Bu konuda Allah
“Göklerin ve yerin yaradılışı üzerinde düşünürler”1222 buyurmaktadır.

Kuddûsî, tefekkür ve zikrin Allah’

ın Yücelliğini düşünme ve tetkik etme açısından
namazdan da öne geçirerek ibâdetlerin en üstünü olarak görmüştür.1223 Bazı sûfîlerde,
tefekkür ve devamlı zikrin yüce ruha sahip kişilerin yaptığı bir ibâdet olarak kabul
etmişlerdir1224. Onların bu düşüncelerini âyet ile karşılaştırdığımızda hiç de haksız olmayan
bir üstünlük olduğu görülmektedir. Zira, âyette Allah: “Akl-ı selim sahipleri ayakta, oturarak
ve yanları üzerine yatarken Allah’ı zikrederler; göklerin ve yerin yaradılışı üzerinde tefekkür
ederler”1225 Hz. Peygamber (s.) de: “Tefekküre denk bir ibâdet yoktur. Öyle ise gelin Allah’ın
nimet ve kudret eserlerini tefekkür edin. Ama sakın Allah’ın zatını düşünmeye kalkışmayın;
çünkü O, insan düşüncesini aşan bir konudur1226” buyurmaktadır.
Kuddûsî’ye göre tefekkür, kalbin en önemli amelidir. Tefekkür, Peygamber (s)’in
de işaret ettiği gibi, insanların ve cinlerin ibâdetlerinden daha hayırlı bir ibâdettir. Ona göre
tefekkür, tezekkürü gerektirir. Çünkü hem tefekkür, hem de tezekkür kişide imanın ve ihsânın
hakîkatlerini meydana getirirler. Ârif de, tefekkürüyle tezekkürüne, tezekkürüyle tefekkürüne
dönmeye devam eder.1227

Hikmet, müriflerin kalbinde tefekkür diliyle, âriflerin kalbinde s

ıdk diliyle
konuşur1228. Sûfîlerin büyükleri tefekkürü ibâdetin anahtarı olarak görmüşlerdir1229. Mesela
büyük sûfî Hasan el-Basrî (ö. 110/728), “bir saat tefekkür, bir gece ibâdetten daha hayırlıdır”
demektedir1230.
Kuddûsî de, tefekkürün Allah’ı gereği gibi bilmenin ve onu tanımanın anahtarı

olarak kabul etmektedir. Allah’

ı bilmenin yanında O’nun evrende yarattığı varlıklar eşyâ
üzerinde düşünerek ibret alma aksiyonu olarak görmektedir.

K

ıl tefekkür Hakkı bil hâlkı cihandan ibret al
Yedi kat yerden yedi kat semâdan ibret al

Kibriyâsını eğer bilmekse maksûd Hâlıkin
Okuyup nazmı teemmül eyle andan ibret al1231.

Kuddûsî, evrenin ve içindeki e

şyânın birer âyet olduğunu ve bir kitap gibi okunup,
ibret alınması gerektiğini söylemektedir. Allah’ın büyüklüğünün ve eşsiz sanatının
anlaşılması ancak evrende var olan eşyânın yaratılış neden ve amacı üzerinde kafa yorup
düşünmekle mümkün olur.

1216 Ali Nihad Tarlan, Edebiyat Meseleleri, Ötüken yay., İstanbul 1981, s.115

1217

Descartes, Metot Üzerine Konuşmalar, (çev. K. Sahir Sel), Sosyal yayınları, İstanbul 1984, s. 36.

1218

Aclunî, Keşfu’l-Hafâ, I, 310.

1219

Gazâlî, İhyâ, IV, 767.

1220

İkbâl, Esrar ve Rumuz, s. 99.

1221

Kuddûsî, Pednâme-i Kuddûsî, vr. 33a.

1222

Al-i İmran, 3/191.

1223

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 264b.

1224

Dehlevî, Hüccetullah el-Baliğa, I, 152.

1225

Âl-i İmran, 3/191.

1226

Acluni, Keşfu’l-Hafâ, I, 311.

1227

Kuddûsî, Hazinetu’l-Esrâr, vr., 264b.

1228

Ebu Nuaym, Hilye, II, 198.

1229

Kuşeyrî, Risâle, 290.

1230

Gazâlî, İhya, IV, 764.

1231

Kuddûsî, Dîvân, s.109.