Güzel huylar nasıl çirkinleşir?

[Reyhani]

O kadar güzel hasletler, o kadar güzel ahlâkî kurallar ve o kadar iyi huylar var ki, bunlar yerli yerinde kullanıldığı zaman bir değer kazanır.

Yerinde ve zamanında kullanılmazsa, içi ve içeriği değişir, o güzel haslet, çirkin bir kılıfa bürünür, tamamen farklı bir şekil alır.

Başka bir ifadeyle, güzel ahlâk ve faziletlerin; iyilik ve hayırların çoğu nisbîdir, izafidir, görecelidir. Yani insandan insana değişir, toplumdan topluma başkalaşır.

Meselâ, vakar ve tevazu güzel bir davranıştır. Bir valinin kendi makamında ciddi ve ağır başlı davranması vakarını gösterir. Bu yerinde bir harekettir. Fakat bunun yerine, memurlara ve vatandaşlara karşı mütevazı olayım derken el avuç ovuşturursa, o makamın hakkını vermemiş olur, dolayısıyla istenilen icraatı da yapamaz hale gelir.

Burada vakarlı olmak, ciddiyet ve ağırbaşlılık güzel bir hasletken; tevazu yersizdir.

Aynı insan, aynı ciddiyeti kendi evinde sergilemeye kalkacak olsa, yani evine gelen misafirlerine, akrabalarına karşı makamındaki gibi resmi davranacak olsa, buradaki ciddiyeti vakar olmaktan çıkar, kibir ve gurura girer. Oysa evinde takınması gereken tavır tevazu ve mahviyettir.

Meselâ, kendi makamında misafirine bir çay ikram edecek ise, odacısına söyler getirtir, evinde ise bizzat kendisi verir.

***

Bir başka örnek: Tevekkül güzel bir haslettir, çok iyi bir huydur. Elinden geleni yaptıktan ulaşabildiği her türlü sebep ve vasıtayı kullandıktan sonra neticeyi Allah'tan beklemek üzere tevekkül edilecek olsa, bu yerinde bir harekettir. Fakat hiçbir şey yapmadan, elini sıcaktan soğuğa çıkarmadan oturup bekleyecek olsa, bunun adı tevekkül değil, tembellik olur.

Tarlasını ekip biçen çiftçinin tevekkül etmeye hakkı varken, arazisini işlemeyen adamın tevekkül etmeye hakkı yoktur.

Bu konu için bir başka misâl:

Bir insan kendi adına hoşgörülü davranabilir, fedakârlık yapabilir; bu hareketi takdir edilir. Fakat aynı hoşgörü ve fedakârlığı başkası adına, devlet, toplum adına yapamaz.

Meselâ bir haksızlık karşısında kendi hakkınızı affedebilirsiniz, fakat aynı hareketi bir başkası için gösteremezsiniz. Kendi cebinizden ve malınızdan istediğiniz gibi fedakârlık yapabilirsiniz. Fakat aynı harcamayı kamu malından yapacak olsanız, bunun adı hainlik olur.

Meseleye açıklık getiren bir örnek de şöyle:

Allah'ın takdir ettiği rızka ve kısmete razı olmak güzel bir harekettir ve bunun adı kanaattir; insanı gayrete getirir. Fakat elindekiyle yetinmek ise, çalışmayı, gayreti ve himmeti azaltacağından insanı tembelliğe götürür.

Bir erkekte cesaret ve cömertlik gibi hasletlerin bulunması, onun gayretini, hamiyet ve yardım duygularını arttırır, fakat aynı hasletlerin kadında bulunması ve bunu kocasına karşı kullanması, geçimsizliğe ve anlaşmazlığa sebep olur.

Bu misaller daha da zenginleştirilebilir. Bütün bu örneklerde açıkça görüleceği gibi, önemli olan bunları yerli yerinde kullanmaktır.

İşte o zaman Kur'ân'da imandan sonra sık sık tekrar edilen ve tavsiye olunan “Sâlih amel (iyi ve hayırlı iş)” denen sır yakalanmış olur.

Mehmet Paksu