Marİfetname.1.

[ACİZKUL]

11-BÖLÜM:
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Yedinci göğün yapısını ve onda olan zühal (satürn) feleğini altı madde ile
bildirir.
Birinci Madde
Zühal yıldızının mümessil feleğini bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenin biri
zühal feleğidir ki, ay feleğinden itibaren sayılınca yedinci felektir.
Güneş feleğinin üzerinde bulunup, yüksek felekler ismiyle şöhret bulmuş
olan üç feleğin e büyüğü ve en yükseğidir. Zühal yıldızı, geyvan lakabıyla
lakaplanıp, astronomlar on: Büyük uğursuz, hızlı hindi demişlerdir. Bu
felekte zühalden gayri yıldız yoktur. Bu feleğin hâkimi sadece zühaldir.
Müşteri yıldızı, en büyük saadet; merih, cellat görünüşlüdür, ona küçük
uğursuz demişlerdir. Fakat küçük saadet olan güzel yüzlü zühredir. Zühal ve
karışık sofra görünümlü Utarit, güzel yüzlü güneş feleğinin altında karar
kılmalarıyla iki aşağılıklar olarak isimlendirilip; üç yüksek ve iki alçak
denilip, cümlesine başka bir nâm ile beş şaşırmış derler. Işıklı güneşe
büyük ışıklı, güzel görünümlü aya küçük ışıklı denilip; hepsi de yedi
gezegen nâmıyla meşhur olmuştur. Astronomlar, zühal yıldızı için üç adet
felek ispat edip; birinci felek ki küllî felektir, merkezde, eksende,
kutupta, kuşakta ve harekette burçlar feleğine benzediği için buna:
Mümessil felek demişlerdir. İkincisi, merkez dışı felektir ki, mümessili
altında iki paralel yüzeyde bulunup, dönüş merkezi dayanıklı olduğundan,
buna: Taşıyıcı felek demişlerdir. Üçüncü feleğe: Döndürücü felek derler ki,
zühal yıldızı onun tarafında çakılmış olup; döndürücü felek kendi merkezi
üzere hareketiyle döndükçe, zühali, hareket ettirip, döndürdüğü için buna:
Döndürücü felek demişlerdir.
Mümessil felek, küllî felektir. İki paralel yüzeyle çevrili yuvarlak bir
cisimdir. Yüksek yüzeyi üstünde olan sabit yıldızlar feleği, onun çukur
yüzeyine ve alt yüzü, altında ola müşteri feleğinin yumru yüzeyine
teğettir. Bu feleğin üstünde ve altında bulunan diğer küllî felekler gibi
büyük feleğin hareketine uyup; ilk hareket ile âlemin merkezi çevresinde
doğuda batıya hareket eder. İkinci olarak, kendi hareketiyle âlemin merkezi
çevresinde, sekizinci feleğin hareketi kadar, batıdan doğuya âheste gider.
Anlatılan bu feleğin altında ola felek küreleri dahi aynı şekilde doğuya
yönelik hareketle muttasıf olup ve bizzat da batıya yönelik hareketle
muttasıf olmuşlardır. Açıklaması gelecektir.
İkinci Madde
Zühal yıldızının, merkezinin dışındaki feleğinin yapısını bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlara göre; yedi gezegen yıldıza ârız olan
çeşitli işlerin tanzim ve tesviyesi, küllî feleklerin içlerinde, cüzi ve
ikinci feleklerin çeşitli dönüş ve tavırlarının isbatı gerekir. Zühal
yıldızının durumunun nizamı için mümessil feleğin cisminin içinde yani iki
paralel yüzeyle kuşatılmış olan gövdesi içinde Hamil (taşıyıcı) nâmıyle
ikinci bir felek takdir etmişlerdir. Bu takdir olunan ikinci felek yere
şâmil ve merkezi, âlemin merkezinden kendi çapının parçalarıyle altıbuçuk
derece uzaklık ile en üst tarafında, dış iki paralel yüzeyle kuşatılmış
küre bir cisimdir. Bu kürenin yumru yüzeyi ilk feleğin yumru yüzeyiyle bir
noktada temas etmişlerdir ki, o nokta evc (doruk) ismiyle
isimlendirilmiştir. O nokta âlemin merkezine nispetle en uzak noktadır.
Zühal yıldızı o noktaya geldikte; yerin merkezinden oldukça uzak ve yüksek
olmuştur. Bunun gibi, bu ikinci feleğin iç yüzeyi, birinci feleğin iç
yüzeyine doğu noktasında teğettir. O noktaya haziz (etek) adı verirler. Bu
nokta, âlemin merkezine nispetle en yakın noktadır. Zühal yıldızı bu
taşıyıcı feleğin hareketiyle bu noktaya geldikte; yerin merkezine oldukça
yaklaşmış ve alçalmış olur. Şu halde bu hareket ettirme takdirince o ilk
felekten bu taşıyıcı nâmıyle meşhur olan ikinci felek ayrılıp, bu surette
boşaldıkta, ilk felekten zorunlu olarak değişik kalıklıkta iki küre geriye
kalır ki, biri ikinci feleği içine alır, biri ikinci felekten boşalır.
Taşıyıcı feleği kuşatan kürenin ince tarafı, doruk noktaya, kalın tarafı
eteğe doğrudur. Öteki kürenin kalın ve ince tarafı bunun tersinedir. Bu iki
kürenin, mümessil feleğin tamamlamakta katkıları olduğundan birine dolanın
tamamlayıcısı ve birini boşalanın tamamlayıcısı adını vermişlerdir. Her
feleğin özel bir hareketle dahi hareketi kararlaştırılmış olup; kendine
mahsus eksen ve kutuplar üzerinde deveran edip, dönüşünü tamam etmek kesin
bir iş olmakla; zühal feleğinin taşıyıcı feleği, burçlar feleğinin altında,
mümessil feleğin altında kendi hareketiyle batıdan doğuya hareket edip,
yıldızları kendisiyle beraber hareket ettirir. O halde zühal yıldızı onunla
gidip, oniki burcun her birinde ikibuçuk sene ikamet edip; yirmidokuz sene
beş ay altı günde bir devresini tamamiyle tamamlar. Taşıyıcı felek, yerden
çok uzak ve dairesi geniş olmakla; zühal yıldızının hareketi, altında
bulunan diğer gezegenlerden ağır görünür. Allah her şeyden münezzehtir.
Üçüncü Madde
Zühal yıldızının döndürücü feleğini bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar yine yıldızlarının durumlarının
tanzimi için bu kadar miktarla yetinmeyip; ancak güneşte merkez dışı olan
bir başka ikinci felekten söz etmişlerdir. Lakin diğer gezegenlerde yere
şâmil olmayan küçük gezegenler tespit edip, bunlara: Döndürücü felekler
adını vermişlerdir. Şimdi zühalin döndürücü feleği, zühalin mümessil
feleğinde yere şâmil olmayan bir küçük felektir ki, yıldızın kendisi,
taşıyıcı ve merkez dışı olan ikinci feleğin kuşağında yerleşmiştir ki,
çapı, taşıyıcının iki yüzeyine teğettir. Döndürücü felek tek bir yüzeyle
kuşatılmış bir küredir. Taşıyıcı feleğin içinde, kendi mekânında belirli
bir hareketle batıdan doğuya yani burçlar sırası üzere dönüp; bir tarafında
iki kutbu arasında çakılmış olan, zühal yıldızını da döndürür. Bu döndürücü
felek, kendi merkezi çevresinde batıya doğru hareketiyle bir gün bir gecede
kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden bir dereceye yakın hareketiyle, bu
yıldızı, güneşin ortasına mutabık hareket ettirir ki, senede bir kere
devresini tamam eder. Buna: Yıldızın değişik hareketi derler.
Zühal, bir yüzey ile çevrili bir kürevî cisimdir, içi dolu ve ışıklıdır.
Zühal, döndürücü feleğin içindedir ki, yıldızın yüzeyi, döndürücü feleğin
kuşağı üzerinde onun yüzeyine ortak bir noktada teğet olmuştur. Yani
zühalin cismi, döndürücününkine tamamen temas etmiştir ve taşıyıcının bir
tarafında döndürücü feleğin hareketi gibi belirli bir sıra üzere zühal
yıldızının dahi kendi merkezi etrafında dönücü olduğunu rasatçıların çoğu
görmüşlerdir. Çünkü zühal feleğinin durumu özetle yazılıp ve parçalarının
tertibi takrir ve yapısı ve şekli bu kadarca beyan ve tasvir olunmuştur.
İmdi bu kıyas ile bunun boşluğunda olan müşteri feleğinin ve onun içinde
olan merih feleğinin ve güneş feleğinin içinde bulunan zühre feleğinin
şekil e durumlarını her yönleriyle, bu zühal feleğine benzerliklerinden,
tamamiyle bilinmiştir. Lakin bunlardaki üç feleğin hareketleri, değişik ve
yıldızlarının nitelikleri farklı; uzaklık ve cisimleri farklı olmakla; her
birinin hareketlerinin miktarlarını, yıldızlarını ve sıfatlarını,
uzaklıklarını ve kürevî cisimlerini birer bölüm ile tafsil ve kendilerine
özgü özelliklerini beyan etmek lazımdır.
Dördüncü Madde
Zühal yıldızının düz gitme, durma, yavaşlama ve süratini; geri dönmesini ve
şaşkınlığını; güneş ile olan bağlantı ve güneşe yaklaşmasını bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden
güneşle aydan gayrisine, yani üç yüksek ile bir alçağa, beş şaşırmış
denilmesinin sebebi; bunlar kâh düz, kâh yavaş giderler, kâh durur, kâh
geri dönerler. Yine bazen durup yavaş yavaş hareket ederler, bazen da düz
ve süratli giderler. Bu durumların açıklanması budur ki: Döndürücünün
doruğunda oldukta; kendi merkezi, döndürücünün merkezi hareketine, burçlar
sırası üzere muvafakat edip; yıldız, hızlı hareket eder görünür. Yıldız,
döndürücüye bir miktar meylettikte; düz hareket eder. Eteğe inmesi halinde,
kendi merkezi inişte olduğu için hareketi görünmez olup, yıldız duraklar
görünür. Yıldız, döndürücünün eteğine yakı oldukta; kendi merkezinin sıraya
aykırı hareketi, döndürücünün merkezi, taşıyıcının hareketiyle uygunluk
üzere olmayıp iki hareket birbirine karşı ve muarız olduğu için, yıldız
durur görünür. Yıldız, eteğe indikte; kendi merkezinin hareketi,
döndürücünün merkezininkinden fazla olduğu için yıldız, geriye döner
görünür. Yıldızın dönüşü tamam olup, iki hareket yine eşit geldikte; ikinci
kez durur görünür. Bu duruştan sonra yükselme halinde kendi hareketi yine
görünmez olur. Yıldız yine yavaş hareket eder görünür. Bu yavaş hareketten
sonra yine düz hareket eder görünür. Halbuki yıldız, kendi dönüşüne düz
hareket devresini ihtilâfsız tamam eder. Zira ki, feleklerin ve yıldızların
hareketleri, kendi küreleri kuşağına oranla ebediyyen basit ve benzerlidir.
Yıldızın geriye dönüşünden önceki durağına ilk makam, sonrakine ikinci
makam derler.
Zühal yıldızının geriye dönüşü dört ay, düz hareketi sekiz ay ve yirmi
gündür. Güneşe kıyasla beş şaşırmışa bağlantı ve yaklaşma ârız olmuştur.
Zühalin, döndürücüsünün orta yerinden kendi merkezine uzaklığı; güneşin
merkezinin burçlar feleğinden olan orta yerinden döndürücünün merkezinin
orta yerinin uzaklığı gibidir. Zühal yıldızı, döndürücüsünün ortasının
doruk noktasında bulunduğu halde, hep orta bir yakınlıkla güneşe yakın
olur. Zira ki güneşin merkezi, döndürücünün merkezinden uzak oldukça,
döndürücünün orta zirvesinden yıldızın merkezi dahi güneşin uzaklığı kadar
uzak olur. Tâ güneş, döndürücünün merkezine karşı oluncaya değin, yıldız
dahi döndürücünün eteğine iner. O halde zühal yıldızının güneş ile uzaklık
ve yakınlığı, döndürücüsünün zirvesinde bulunduğu halde uygun olur. güneş
ile karşılıklı olması, döndürücünün eteğinde bulunduğu halde olur.
Müşteri ve merih yıldızlarının dahi güneşle bağlantıları bunun gibi
bulunur. Her biri kendi bölümünde anlatılacaktır. Zühal yıldızının her iki
yaklaşması arasında olan müddeti, bir sene onüç gündür. Zira ki her üçyüz
yetmişsekiz günde bir kere, burçlar feleğinde, güneşin mekânına gelip, bu
yüzden görünmeyip yakın olması itibariyle bu duruma iki gezegenin çakışması
ve güneşe yaklaşması denilmiştir. Zühal yıldızının taşıyıcı feleğinin,
burçlar kuşağından güneye ve kuzeye ikişer buçuk derece eğilimi mevcut iken
döndürücü feleğin dahi zirvesi ile eteği, eğilimli feleğinden kâh güneye
kâh kuzeye dört buçuk derece kadar eğilimli olduğundan; bu yıldızın
seyrinde enlem değişikliği bulunup, şaşırmış gibi görünüp, bundan dolayı
şaşırmış olarak isimlendirilmiştir.
Beşinci Madde
Zühal yıldızının doruk ve etek noktalarını, tepe ve kuyruk düğümlerini
bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden her
yıldızın bir doruğu vardır ki, o, ona ulaştıkta; kendi feleğinden ve yerden
oldukça yüksek ve uzak olmuş olur. Zirvenin karşıtı olan yere: Ete derler
ki, yıldız ona geldikte; yere yakın olmakla kendi feleğinden oldukça
aşağıya inmiş olur. O halde yıldız, zirvesinde yoldukça kuvvet bulup, eteğe
geldikte zayıf olur. Feleğin ilk yarısında oldukça, eteğe inici olup
ikinci yarısında zirveye yükselici olur. Zirvelerle etekler arası uzaklığı
belirlidir, asla değişmez. Zira ki burçlar feleğinden zirve yerleri
bilinse, onların karşıtı etek yerleri itibar olunur; aksiyle dahi bulunur.
Tepelerin yerleri bilindikçe; kuyrukların yerleri dahi bilinir; aksiyle de
belirlenir. Zira ki, zirveler mukabili etekler olduğu gibi, tepeler
mukabili de kuyruklardır. Bu o yerdir ki, onda gezegenlerin felekleriyle
burçlar feleği kesişmiştir. İki yerde, iki kesişme noktası oluşmuştur ve
birbirine karşılıklı gelmiştir. Bu durumda o iki noktanın birine tepe,
birine kuyruk derler. Tepe o noktadır ki, yıldız yondan ayrıldıkta onun
enlemi kuzey olur. O noktanın karşısında olan noktaya kuyruk derler ve bu o
noktadır ki, ondan yıldız geçtikte, onun enlemi güneyde olur. Burada
enlemden murat, güneşin yolundan, yıldızın güneyde ve kuzeyde bulunan
uzaklığıdır. Zühalin doruğu, tepe ve kuyruk noktaları ortasında yani
eğilimli feleğin burçlar kuşağından kuzey tarafına fazla meylinden elli
derece geridedir. Çünkü ayın zirvesinden başka zirveler ve öteki noktalar,
sabit feleklerin yavaş hareketine uygun hareket edicidirler. Şimdi rumî
tarihin binbeşyüz onyedi senesinde zühalin zirvesi, yay burunun dokuzbuçuk
derecesinde olup; eğer dahi yay burcunun karşısında olan ikizler burcunun
aynı şekilde dokuzbuçuk derecesinde belirlenmiştir. Tepesi yengeç burcunun
dokuzbuçuk derecesinde olup, kuyruğu dahi yengeçin karşısında olan oğlak
burcunun bunun gibi ondokuzbuçuk derecesinde belirlenmiştir. Lakin halen
rumî tarih, şu anda ikibin altmış dokuz seneye başlamıştır. Hicrî sene de,
binyüzyetmiştir. Şu halde, astronomların çoğu, sözbirliğiyle zirvelerin ve
eteklerin her yetmiş güneş yılında bir derece hareketleri hesabiyle, o
tarihten bu tarihe gelinceye değin her biri yaklaşık olarak sekiz derece
hareket etmiştir. Halen zühalin zirvesi, yay burcunun onyedi buçuk
derecesine ve eteği, ikizlerin aynı derecesine gitmiştir. Tepe noktası,
yengeç burcunun yirmiyedibuçuk derecesine ve kuyruk noktası, oğlak burcunun
aynı derecesine yetmiştir. Şimdi buna kıyasla her tarihte tepe ve etek
noktaları bilinir.
Altıncı Madde
Zühal yıldızının tabiat ve vasıflarını, uzaklık mesafesini, cisminin
ölçüsünü bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Bu zühal yıldızının
tabiati son derece soğuk ve kurudur. Gündüzsel erkek bulunup, en büyük
uğursuz bilinmiştir. Buna bakmak, keder ve üzüntü vericidir. Nitekim çiçek
zühreye bakmak, sevinç ve safra verici bulunmuştur. Bu yıldıza, ahmak,
cahil, cimri, kıskanç, yalancı, lanetli, gamlı, tenbel, kalın kafa ve
zararlı sıfatları nispet kılınmıştır. Bu yıldız, rahimlere düşen döllere
şans olsa; bunun tabiatı ve vasıfları, o döllere Allah'ın izniyle sirayet
edip olan çocukta, bu vasıfların ortaya çıkması tecrübe olunmuştur. Bu
yıldız, çarşamba gecesiyle cumartesi gündüzüne hâkim bulunmuştur. O gece ve
gündüzün ilk saatleri buna nispet kılınmıştır. Rasatçılar, geometriciler ve
matematikçilerin ittifakıyle zühal feleğinin yumru yüzeyinin âlemin
merkezinden uzaklığı takriben otuzüçbin kere bin ve beşyüz onbin
dörtyüzelli fersah ölçülmüştür. Bu ölçülen feleğin kalınlığı, onbin kere
bin ve beşyüzonyedibin dokuzyüz altmışüç fersah takdir ve tahmin
kılınmıştır. Zühal yıldızının cisminin yerküre kadar bulunduğu geometrik
deliller ve matematik hesaplarla ispat olunmuştur.
Bizim bu felekler ve yıldızların durumlarını özetle aradığımız, ibretlerle
dolu kâinatta, ilahî cilveleri görüp, hayran olmak ve yaratıcısını
bilmektir. Her şeyden geçip ona yönelmektir. Biz bu kitapta yazdığımız
yıldızların cisimlerinden murat, hakiki cisimlerdir ki ölçü ve tartı
hesabiyle ilk iş olarak cisimlerin ölçüleridir. Astronomik ölçülere
feleklerin çakışması, güneşe yaklaşması, kaybolması ve vakitlerin tayini
için yıldızın yakınlık ve uzaklığı sebebiyle ve gözetleme hesabıyle tahmin
olunan itibarî cisimler değildir. Bunlar kesin bilgilerdir.

[ACİZKUL]

12-BÖLÜM:
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Altıncı göğün yapısını ve orada hâkim olan müşteri (Jüpiter) yıldızının
vasıflarını beş madde ile beyan eder.
Birinci Madde
Müşteri yıldızının mümessil feleğini bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronamlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden
müşteri feleğidir ki, ay feleğine nispetle altıncı felektir. Güneş
feleğinin üzerinde bulunup, yüksek felekler nâmıyle şöhret bulan üç
feleğin ortancası olup; müşteri yıldızı, saadet verici olarak tanınmıştır.
Tabiatının adaletli oluşundan ona: En saadetli adı verilmiştir.
Astronomlar, müştere yıldızının yapısı için dahi üç adet felek ispat edip,
düzenlemişlerdir ki; birinci felek, merkezde, kuşakta, kutuplarda ve
harekette burçlar feleğine benzer ve mümessildir. İkinci felek, merkez
dışındadır ki, mümessil feleğin altında ve iki paralel yüzeyde bulunup,
döndürücü merkezin taşıyıcısıdır. Üçüncü felek, döndürücü felektir ki,
müşteri yıldızı onun bir tarafında çakılmış olup, o kendi merkezi üzerinde
hareket ettikçe, bu yıldız dahi onunla dönücüdür.
Müşteri yıldızının mümessil feleği ki, küllî felektir. O, iki paralel
yüzeyle çevrili kürevî bir cisimdir. Yüksek yüzeyi, kendi üzerinde olan
zühal feleğinin çukurumsu yüzeyine; alt yüzeyi, altında olan merih
feleğinin yumru yüzeyine temas etmiştir. Bu mümessil felek, kendi üzerinde
ve altında bulunan öteki felekler gibi, önce büyük feleğin hareketine uyucu
olup, ilk hareket ile âlemin merkezi çevresinde doğudan batıya zorunlu
hareket eder. İkinci olarak, kendine özgü hareketiyle âlemin merkezi
çevresinde sekizinci feleğin hareketi kadar batıdan doğuya âheste gider.
Sekizinci feleğin hareket ettirmesiyle hareket eder. O halde doruk ve etek,
tepe ve kuyruk bununla yetmiş yılda bir derece gider.
İkinci Madde
Müşteri yıldızının merkez dışı feleğini şekil ve hareketiyle bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Müşteri yıldızının
nizam ve hali için mümessil feleğinin içinde taşıyıcı nâmıyle tayin olunan
ikinci felektir ki, yere şamil ve merkezi, âlemin merkezinden kendi çapıyla
beşbuçuk derece uzaklıkla doruk noktasına dışarda eğilimli iki paralel
yüzeyle kuşatılmış küre bir cisimdir. Bu kürenin çukurumsu yüzeyi, birinci
feleğin çukurumsu yüzeyine bir noktada temas etmiştir ki, o noktaya: Doruk
derler. O nokta, âlemin merkezine kıyasla en uzak nokta olmakla, müşteri
yıldızı o noktaya geldikte; yerin merkezinden oldukça uzak ve yüksek olur.
Bunun gibi bu ikinci feleğin yumru yüzeyi, ilk feleğin yumru yüzeyine bir
noktada müşterektir ki, ona teğettir. Bu noktaya etek adı verirler. Zira
ki, âlemin merkezin nispetle en yakın nokta odur. Zühal yıldızı, bu
taşıyıcı feleğin hareketiyle o noktaya indikte; yerin merkezine oldukça
yakınlaşmış olur. Şimdi bu belirleme üzere, ilk felekten ikinci felek
ayrılıp, anlatılan şekile sokuldukta; birinci felekten zorunlu olarak iki
değişik kalınlıkta küre kalır ki, biri ikinci feleği içine almıştır, biri
ikinci felekle birlikte boşaltılmıştır. İçine alanın ince tarafı doruğa,
kalın tarafı eteğe doğrudur. Boş kürenin ince ve kalın tarafı, dolu kürenin
tersinedir. Bu iki kürenin, feleğin tamamlanmasında katkıları tamam olmakla
birine dolunun tamamlayıcısı ve birine boşun tamamlayıcısı derler. Her
feleğin bir özel hareketi belirlenmiş olup, kendine mahsus dönme ve
kutuplar üzerinde deveran edip, dönüşünü tamamlamak kaçınılmaz olmakla,
eğik felek müşteri, zühalin mümessil feleğinin altında, kendi mümessil
feleği içinde, kendi belirli hareketiyle batıdan doğuya hareket edip,
yıldızı da hareket ettirir. Şu halde bu yıldız, onunla her burçta bir sene
durarak, oniki senede bir dönüşünü tamamlar. Adı geçen yıldız, kendi
altında olan feleklere nispetle yerden uzak ve dairesi geniş olduğundan,
yıldızın hareketi, müşterinin altında bulunan diğer gezegenlerin
hareketlerinden daha ağır görünür.
Üçüncü Madde
Müşteri yıldızının döndürücü feleğini, yapısı ve hareketiyle bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar, bu müşteri yıldızının dahi
durumlarının tanzimini, belirlenmiş ölçülerle tayin konusunda yetinmeyip,
yere şâmil olmayan bir başka küçük felek de ispat edip, ona: Döndürücü
felek demişlerdir. Döndürücü felek, müşterinin mümessil feleğinde yere
şâmil olmayan bir küçük felektir ki, bu yıldızın kendisini taşıyan ve
merkez dışı olan ikinci feleğe eğimli kuşağına dahil ve ona gömülmüştür ki,
çapı, taşıyıcı feleğin her iki yüzeyine teğettir. Döndürücü felek, bir tek
yüzeyle kuşatılmış dolu bir küredir. Kendi mekanında, eğilimli feleğin
cismine düzenli hareketle batıdan doğuya dönüp; bir talimli feleğin
cisminde düzenli hareketle batıdan doğuya dönü;p; bir tarafında çakılmış
olan müşteriyi kendisiyle beraber döndürür. Bu feleğin kendi merkezi
çevresinde olan batıya yönelik hareketiyle bu felek, müşteri yıldızını, bir
gün bir gecede kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden takriben bir derece
kadar mesafe alıp gider. Yani orta bir hareketle güneşinki kadar hareket
ettirir ki, senede bir dönüşümü tamam eder. Bu harekete: Yıldızın farklı
hareketi ve yıldızın kendine özgü hareketi derler. Bu müşteri yıldızı dahi
bir yüzeyle kuşatılmış kürevî bir isim, içi dolu ve ışıklıdır. Döndürücü
feleğin bir yanında gömülü bulunan kuşağı yanında, ortak bir noktada
dördüncüsüyle temas etmiştir. Yani yıldız, tamamiyle döndürücünün cisminde
bulunup, yüzeyi, yüzeyine teğet olmuştur. Taşıyıcının bir tarafında,
döndürücü feleğin kendine has hareketi gibi bu yıldızın dahi döndürücüsü
tarafında, kendi merkezi üzerinde dönücü hareketini, rasatçıların çoğu
gözetleyip: "Feleklerde duran bir şey yoktur," demişlerdir.
Dördüncü Madde
Müşteri yıldızının sürat ve istikametini, yavaşlama ve duraklamasını,
geriye dönüş ve şaşırmışlığını, güneş ile olan bağlantı ve yakınlığını
bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Müşteri yıldızı aynı
zamanda kâh sürat ve kâh istikamet ve kâh yavaşlama ve kâh duraklama ve kâh
geri dönme ve kâh bu durumların tekrarı halindeki şaşırmışlığının
açıklanması budur ki: Bu yıldız, döndürücünün en yükseğinde bulundukta;
kendi merkezinin hareketi, döndürücü feleğin merkezinin hareketine burçlar
sırası üzere uymasıyla, yıldız hızlı hareket eder görünür. Ne zaman
yıldız, döndürücünün alt tarafına bir miktar eğimli olup, düz hareket eder
ve yıldız döndürücünün eteğine inmesi durumunda yavaş hareket eder
görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezi, inişte olduğundan hareketi
görünmez olur. Yıldız, döndürücünün en altına yakın oldukta; kendi
merkezinin burçlar sırasına ters hareketi, döndürücüsünün merkezinin
taşıyıcısı hareketiyle sıraya uygun olan hareketine eşit olup; iki hareket
birbirine mukabil gelip, muarız olduğu için yıldız durur görünür. Yıldız,
döndürücünün aşağısında bulundukta; kendi merkezinin hareketi,
döndürücüsünün merkezinin hareketinden fazla olup, yıldız geri döner
görünür. yıldızın dönüşü tamam olup, iki hareket yine eşitlendikte; ikinci
olarak durur görünür. Bu duruştan sonra yine yavaş hareket ediyor görünür.
Zira ki, yıldızın kendi merkezine uygun olmakla, hareketi görünmez olup,
ancak döndürücünün merkezinin hareketi görünür. Bundan sonra yavaş hareketi
yine düzelir ve süratli görünür. Halbuki yıldız, kendi döndürücüsünde
dönüşünü ihtilâfsız tamam eder. Zira ki, yıldızların ve feleklerin
hareketleri kendi küreleri kuşağına kıyasla benzer ve düzgündür. Yıldızın
geriye dönüşünden önceki durağına: Makam, sonrakine: İkinci makam derler.
Müşteri yıldızının geriye dönüşü dört ay, düzgün hareketi sekiz ay dokuz
gündür. Bu yıldızın eğilimli feleği, güney ve kuzeye burçlar kuşağından
birer buçuk derece eğimi var ise; döndürücü feleğinin dahi doruğu ve eteği
dahi eğilimli felekten kâh güney tarafına, kâh kuzey tarafına eğilimli
olup, ikibuçuk derece enlem farkı bulunmakla, yürüyüşünde şaşırmış gibi
görünüp, şaşırmış olarak isimlendirilmiştir. Bu müşteri yıldızına, güneşe
nispetle ârız olan bağlantı ve yaklaşma beyanı budur ki; bu yıldızın, zühal
gibi daima döndürücüsünün ortasından kendi cisminin merkezi uzaklığı;
güneşin merkezinin burçlar feleğinde olan ortasından döndürücünün
merkezinin ortası gibidir. Bu durumda, müşteri yıldızı, döndürücüsünün
doruğunda bulunduğunda sürekli güneşle aynı hizada olur. Zira ki güneşin
merkezi, döndürücünün merkezinden uzaklaştıkça, döndürücünün orta
doruğundan yıldızın merkezi dahi güneşin uzaklığı kadar uzak olur. Güneş,
döndürücünün merkezine karşı oldukta; yıldız dahi döndürücünün eteğine
inmiş olur. bu durumda, bu yıldızın güneşle yakınlığı, sürekli
döndürücüsünün zirvesinde bulunduğu halde vâki olur. Güneşle karşı karşıya
gelmesi, döndürücüsünün eteğindeyken olur. Bu yıldızın güneşe iki yaklaşışı
arasında olan süre, bir sene otuzüç gündür.
Beşinci Madde
Müşteri yıldızının doruk ve eteğini; tepe ve kuyruk düğümlerini; tabiat ve
vasıflarını; uzaklığını mesafesini ve cismin ölçüsünü bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Müşteri yıldızının
doruğu, tepe ve kuyruk noktaları arasından yani eğilimli feleğinin, burçlar
feleğinden kuzeye fazla eğiminden yirmi derece öndedir. Şimdi müşterinin
doruğu, tepe düğümünden yetmiş derece geridedir. Zühal ile müşteriden başka
şaşırmış yıldızların dorukları, tepe düğümlerinden doksan derece kuzeyde
bulunurlar. Çünkü doruklar ve etekler, yukarıda açıklandığı üzere, sâbit
feleklere uygun hareket ederler. Müşterinin doruğunun burçlar feleğindeki
mekanı rumî tarihin asiz senesinde başak burcunun ondokuz buçuk derecesinde
belirlenmişti. Eteği dahi balık burcunun ondokuzbuçuk derecesine ulaşmıştı.
Tepe düğüm noktası, yengeç burcunun dokuçbuçuk derecesine gelmişti. Kuyruk
düğümü, oğlak burcunun dokuçbuçuk derecesinde kalmıştı. Halen rumî tarih,
ikibin altmışdokuz seneye erip, hicrî tarih de binyüzyetmiş seneye
yetmiştir. O halde asîz tarihinden bu tarihe gelinceye dek, her yetmiş
seneyi bir dereceye dağıtmakla bütün noktalar takriben sekiz derece
gitmiştir. Bu minval üzere hesap etmek, her tarihte bütün noktaların
yerlerini belirler.
Müşteri yıldızının tabiatında ve övgüye değer vasıflarında, müneccimler
sözbirliği edip, demişlerdir ki: Müşterinin tabiatı itidal üzere sıcak ve
rutubetli olup, gündüz erkeği olmakla; büyük uğurlu nâmıyle
isimlendirilmiştir. bu yıldızın vasıfları: Din gayreti, ilim, hilim, haya,
cömertlik, tevazu, akıl, iffet, talakât ve fasihlik bulunmuştur. Bu yıldız,
rahimlere düşen döllere tali olsa, Hak'kın emriyle bunun selîm tabiatı ve
övülmüş vasıfları, onlara sirayetle yaratılıp ve huy olup, talileri müşteri
hüküm olunur. "Annesinin karnında kutlu olan kutludur," hadisi gereğince;
onlar o saadetle dünyaya gelip, her biri sait (kutlu) bulunur. Bu yıldız,
pazartesi gecesine ve perşembe gününe hakimdir. O gecenin günbatımından
sonra ve bu gündüzün gün doğumundan sonra birer zaman saatleri, bu yıldıza
nispet kılınmıştır.
Müşteri yıldızının ve mümessil feleğinin uzaklık mesafelerinde ve
kalınlıklarında ve cisimlerinde rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler
ittifak edip, demişlerdir ki: Müşterinin mümessil feleğinin yumuk yüzeyinin,
âlemin merkezinden uzaklık mesafesi takriben yirmiiki bin kere bin ve
dokuzyüz doksan ikibin dörtyüzseksenyedi fersah ölçülmüştür. Çukur
yüzeyinin ise, uzaklığı takriben ondörtbin kere bin ve yediyüzyetmişbin
dokuzyüs kırkdört fersah hesap kılınmıştır. Bu mümessil feleğin kalınlığı
takriben sekizbin kere ybin ve ikiyüz yirmi bin beşyüzkırküç fersah
bulunmuştur. Müşteri yıldızının cismi, takriben yer cisminin yarısı kadar
bulunup, hepsi delillerle ispat olunmuştur. (Allah daha iyi bilir.

[ACİZKUL]

13-BÖLÜM:
BEŞİNCİ BÖLÜM
Beşinci göğün yapısını ve burada hâkim ola merih yıldızının vasıflarını beş
madde ile açıklar.
Birinci Madde
Merih yıldızının mümessil feleğini bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden
sayılan merih feleğidir ki, ay feleğine nispetle beşinci felektir. Güeş
feleğinin üstünde bulunup, yüksek felekler nâmıyle meşhur olan üç feleğin
en aşağıda olanı ve yere en yakını olup; kırmızı merih yıdızı onda hâki
bulunup, küçük uğursuz adını almıştır. Astronomlar, merih yıldızının yapısı
için dahi üç adet felek ispat edip, nizamını vermişlerdir ki: Birinci
felek, merkezde, kuşakta, kutuplarda ve harekette burçlar feleğine benzer
ve mümessildir. ikinci felek, merkez dışıdır ki, ilk feleğin içinde iki
paralel yüzeyde bulunup, döndürücünün merkezini taşıyıcıdır. Üçüncü felek,
döndürücü felektir ki, merih yıldızı onun bir tarafında çakılmış olup,
döndürücü kendi merkezi üzerinde hareket eyledikçe, merihi dahi kendisiyle
birlikte hareket ettirir.
Merih yıldızının mümessil feleği ki, külli felektir. İki paralel yüzeyle
kuşatılmış kürevî bir cisimdir. En üst yüzeyi üzerinde bulunan müştei
feleğinin çukur yüzeyine ve alt yüzeyi altında olan güneş feleğinin yumru
yüzeni eteğettir. Mümessil felek, kendi üstünde ve altında olan öteki
gezegenler gibi, önce büyük feleğin süratli hareketine tâbi olup, o birici
hareketle âlemin merkezi çevresinde doğudan batıya zorunlu hareket eder.
İkinci olarak, kendi hareketiyle âlemin merkezi etrafında sekizinci feleğin
yavaş hareketi kadar bir hareketle batıdan doğuya âheste gider. Aynı
zamanda sekizinci feleğin hareket ettirmesiyle hareket eder. Doruk, etek,
tepe ve kuyruk noktaları, bu hareketle her yetmiş senede ancak bir derece
kadar kendi kuşağından yol alır.
İkinci Madde
Merih yıldızının merkez dışı feleğini, yapısı ve hareketiyle bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Bu merih yıldızının
durumunun düzeni için, mümessil feleğinin gövdesi içinde, taşıyıcı nâmıye
tayin olunan ikinci felektir ki, yere şâmil, merkezi, âlimin merkezinden
kendi çapı parçalarıyle, oniki derece mesafe ile doruk yönü dışında iki
paralel yüzeyle kuşatılmış bir küre isimdir. bu kürenin yumru yüzeyi
birinci feleğin yumru yüzeyi ile ortak bir noktada temas etmiştir ki, o
noktaya doruk derler. O nokta, âlemin merkezine kıyasla en uzak nokta
olduğundan, merih yıldızı, taşıyıcının hareketiyle o noktaya geldikte;
yerin merkezinden oldukça uzak ve yüksek olur. İkinci feleğin çukur yüzeyi,
birinci feleğin çukur yüzeyine ortak bir noktada teğettir. Bu noktaya etek
derler. Zira ki, o, âlemin merkezine nispetle en yakın nokta olup, yıldız,
taşıyıcı feleğin hareketiyle bu noktaya geldiğinde, yerin merkezine çok
yaklaşmış ve alçalmış olur.
Birinci felekten ikinci felek ayrılıp, adı geçen küre boşaltıldıkta; ilk
felekten zorunlu olarak iki değişik cüssede küre meydana gelir ki, biri
ikinci feleği içine alır, biri ikinci felekle birlikte boştur. dolu kürenin
ince tarafı doruğa, kalın tarafı eteğe doğrudur. Boş kürenin ince ve kalın
tarafları, dolunun tersine gelir. Bu iki kürenin, feleğin tamamlanmasında
katkıları tamam olmakla; birine içine alanı tamamlayan, ötekine boşalanı
tamamlayan derler.
Her bir feleğin kendine has belirli bir hareketi olup, kendine mahsus eksen
ve kutuplar üzerinde dönüp, dönüşünü tamam etmek kaçınılmaz olmakla;
merihin eğilimli feleği dahi, müşterinin külli feleği altında, kendi
mümessil feleği içinde, kendi merkezi çevresinde kendine özgü hareketiyle
batıdan doğuya hareket edip, merih yıldızını da hareket ettirir. Yıldız,
düz gidişte bir burçta kırk gün miktarı kalıp, geri dönüşü halinde bir
burçta iki ay kadar durup, yaklaşık olarak iki senede bir dönüşü tamam
eder. Bu felek, kendi altında bulunan feleklere nispetle yerden uzak ve
dairesi geniş olduğundan, merih yıldızı altında olan öteki gezegenlerin
hareketinden daha ağır hareket ediyor görünür.
Üçüncü Madde
Merih yıldızının döndürücü feleğini, şekil ve hareketiyle bildirir.
Ey aziz, malim olsun ki, astronomlar, bu merih yıldızının dahi durumlarının
tanzimini belirlemek konusunda bu kadarla yetinmeyip, yere şâmil olmayan
bir küçük felekten daha sözederler. Ona: Döndürücü felek demişlerdir.
Döndürücü felek, merihin mümessil feleğinde, yere şâmil olmayan ve kendi
taşıyıcı feleğine nispetle bir küçük felektir ki, güneşin mümessil
feleğinden daha büyük ve geniştir. Yıldızın kendisini taşıyıcı ve onunla
bezenmiştir. Merkez dışı olan ikinci eğilimli feleğin kuşağında gömülmüştür
ki, döndürücünün çapı taşıyıcının iki yüzeyine teğettir. Döndürücü felek,
bir tek yüzeyle kuşatılmış dolu bir kürevî cisimdir. Kendi mekanında
eğilimli feleğin cisminde, belirli bir hareketle batıdan doğuya dönüp, bir
tarafında çakılmış olan merihi de hareket ettirir. Bu felek kendi merkezi
çevresinde batıdan hareketiyle, merihi, bir gün bir gecede kendi kuşağının
üçyüz altmış derecesinden yaklaşık bir derece kadar mesafe alıp, gider.
Böylece senede bir dönüşünü tamam eder. Bu harekete, yıldızın değişik
hareketi, yıldızın özel hareketi derler.
Merih yıldızı dahi, bir yüzeyle kuşatılmış dolu ve ışıklı bir kürevî
cisimdir. Kendi döndürücüsünün cisminde gömülmüştür ki, yıldızın yüzeyi,
döndürücünün iki kutbu ortasında, kuşağı yanında bir tarafta bulunan bir
ortak noktada döndürücünün yüzeyine teğettir. Yani yıldız tamamiyle
döndürücünün yüzeyine teğettir. Yani yıldız tamamiyle döndürücünün cisminde
bulunup, yüzeyi yüzeyine temas etmiştir. Taşıyıcının bir tarafında,
döndürücünün açıklanan hareketi gibi bu yıldızın dahi, döndürücü feleği
tarafında, kendi merkezi çevresinde dönücü hareketi yeni rasatçılar
gözetleyip, incelemişlerdir.
Dördüncü Madde
Merih yıldızının süratini, düz gidişini, yavaş gidişini ve duraklayışını,
geri dönüş ve şaşırmışlığını ve güneş ile olan bağlılık ve yaklaşımını
bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki; Merih yıldızına dahi
kâh sürat, kâh istikâmet, kâh yavaşlık, kâh duraklama ve kâh geriye dönüş
ve yürüyüşünde şaşırmışlık ârız olur. Bu durumların çalışması budur ki: Bu
yıldız, döndürücü feleği üzerinde bulundukta; kendi merkezinin hareketi,
döndürücü feleğinin merkezinin hareketine burçlar sırası üzere uyup, eşlik
etmesiyle, yıldız, hızlı hareket eder görünür. Ne zaman ki yıldız,
döndürücü tarafına bir miktar eğik, o demde düz hareket eder görünür.
Yıldız, döndürücünün aşağısına inişte, yavaş hareket eder görünür. Zira ki,
yıldızın kendi merkezi, inişte olduğundan, hareketi görünmez olup, sadece
döndürücünün hareketi görünür. Yıldız döndürücünün aşağısına yakın oldukta;
burçlar sırasının aksine hareketi, döndürücüsü merkezinin taşıyıcı
hareketiyle sıraya uygun olan hareketine eşit olup, iki hareket biribirine
karşı olmakla, yıldız duruyor görünür. Yıldız, döndürücünün altına indikte;
kendi merkezinin hareketi, döndürücünün hareketinden fazla olup, yıldız,
geri dönüyor görünür. Yıldızın dönüşü tamam olup, iki hareket yine eşit
oldukta; tekrar durur görünür. Bu duruştan sonra yine yavaş hareket eder
görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezi, döndürücünün doruğuna yükselmiş
olmakla; hareketi görünmez olup, ancak döndürücünün merkezinin hareketi
görünür. Yavaşlamadan sonra yine düz ve hızlı hareket eder görünür.
Halbuki yıldız, kendi döndürücüsünde dönüşünü ihtilâfsız tamam eder. Çünkü,
yıldızların ve feleklerin hareketleri, kuşaklarına nispetle benzerli, basit
ve düzdür.
Yaldızın geri dönüşünden önceki duruşuna: İlk makam, sonrakine ikinci makam
derler. Merihin geri dönüş süresi, iki ay onyedi gündür. Düz gidişi,
yirmiüç ay üç gündür. Bu yıldızın eğilimli feleği, burçlar kuşağından güney
ve kuzeye bir derece eğilimli iken, döndürücü feleğinin dahi doruğu ve
eteği, eğilimli felekten kâh güneye, kâh kuzeye eğik olup, yaklaşık olarak
ikibuçuk derece enlem farkı dahi bulunup, yürüyüşünde şaşırmış gibi
görünür. Bunun için: Şaşırmışlıkla isimlendirilmiştir. Güneşe nispetle bu
merih yıldızına ârız olan bağlantı ve yaklaşımın beyanı budur ki: bu, zühal
ve müşteir gibi sürekli döndürücüsünün doruğundan kendi cisminin merkez
uzaklığı, güneşin merkezinin burçlar feleğinde olan orta notasından
döndürücüsünün orta noktasına uzaklığı gibidir. Şu halde merih de onlar
gibi, döndürücüsünün doruğunda bulunduğunda, güneşe orta bir yaklaşımla
yaklaşmış olur. Zira ki, güneşi merkezi, döndürücünün merkezinden uzak
oldukça, yıldızın merkezi dahi, döndürücünün doruğunda güneşin uzaklığı
miktarı uzak olur; ta güneş, döndürücünün merkezine karşı oluncaya değin
yıldız dahi döndürücünün eteğine iner. O halde, merih yıldızının güneş ile
uzaklık ve yakınlığı, sürekli döndürücüsünün doruğunda olduğu halde vâki
olur. Güneş ile karşılıklı olması, döndürücüsünün eteğinde olduğunda hâsıl
olur. Merih yıldızı, güneşle birleşmede, aralarında bulunan mesafe,
karşılıklı haldeyken olan mesafeden uzak ve fazla olarak gözetlenmiştir.
Zira ki, çakışma anında güneş ile merih arasında bulunan döndürücünün çapı,
karşılıklı durumdaki güneşin mümessil feleğinin çapından büyük ve uzun
bulunmuştur. Merihin güneşe iki yaklaşımı arasında bulunan süre: İki sene
kırkdokuz gün hesap olunmuştur. (Merihin döndürücüsünü, güneşin feleğinden
büyük, güneşi de bütün bunlardan büyük ve ışıklı yaratan Allah, her şeyden
münezzehtir.)
Beşinci Madde
Merih yıldızının doruk ve eteğini, tepe ve kuyruk düğümlerini, tabiat ve
vasıflarını, uzaklık mesafesini ve cisminin ölçüsünü bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Merih yıldızını
doruğu, eğilimli feleğinin burçlar kuşağından kuzey tarafına en fazla
eğildiği noktadır ve tepe düğümünden doksan derece sonradır. Çünkü doruk ve
öteki noktalar, yukarıda belirtildiği üzere, burçlar feleğinin hareketine
uygun hareket ederler. Merihin doruğunun yeri, burçlar feleğindin rumî
tarihin azsiz senesinde aslan burcunun onbirinci derecesinde; eteğinin
yeri, kova burcunun onbirinci derecesinde tayin olunmuştur. Tepe noktası,
boğa burcunun onbirinci derecesinde; kuyruk yeri, akrep burcunun onbirinci
derecesinde belirlenmişti. Halen ki rumî tarihin seneleri: İkibin
altmışdokuza gitmiştir ve hicri tarihin seneleri: Binyüz yetmişe,
yetmiştir. O halde doruk, etek ve kuyruk noktaları, her yetmiş güneş
senesinde bir derece hareketleriyle yaklaşık olarak sekiz derece
gitmişlerdir.
Merih yıldızının tabiat ve vasıflarında müneccimler ittifak üzere
demişlerdir ki: Merihin tabiatı, aşırı sıcaklık ve kuruluktur. Gece erkeği
olup, küçük uğursuz olarak isimlendirilmiştir. Bu yıldızın vasıfları:
Şenlik, şecaat, hiddet, sefahet, kuvvet, hiyanet, öke, edepsizlik, inat ve
baş olma hırsı bulunmuştur. Bu durumda, bu yıldız, rahimlere düşen menilere
tali düşerse, bunun vasıfları onlara Hak'ın emriyle sirayet eder. Bu
tecrübe ile sabittir. Merih, cumartesi gecesi ve salı gününe hâkim
bulunmuştur. O gecenin ve bugünün ilk saatleri, buna nispet olunmuştur.
Merih yıldızının ve mümessil feleğini uzaklık mesafelerinde ve cisimlerinin
ölçülerinde, rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler söz birliği ile
demişlerdir ki: Merihin mümessil feleğinin yumru yüzeyinin merkezinin
âlemin merkezinden uzaklığı mesafesi, yaklaşık olarak ondörtbin kere bin
ve yediyüz yetmişbir bin dokuzyüz kırkdört fersah ölçülmüştür. Bu feleğin
çukur yüzeyinin, âlemi merkeziden uzaklığı, yaklaşık olarak, ikibin kere
bin ve yirmidokuzbin ikiyüzaltı fersah hesaplanmıştır. Mümessil feleğin
kalınlığı, takriben onikibin kere ve bin yediyüz kırkikibin
yediyüzotuzsekiz fersah bulunmuştur. Merih yıldızının cismi, yaklaşık,
yerin cisminin dörtte biri kadardır. Bütün bunlar kesin delillerle
sabittir. (Allah en iyisini bilir.)
Bizim bu açıklama ve izahlarımızdan murat, cihanı şerh ve açıklama ile
yaratıcının inceliklerini, hakkıyle düşünen ve fikreden göz sahiplerine
göstermektir. Ta ki, cihanın ayrıntılarından kendisinin muhtasar ve öz
varlığını bilip, kendini öğrenip, buradan da Hak'kı tanımaya ulaşalar.