Konu: Atasözünde çelişki olmaz

Atasözünde çelişki olmaz
Sual: Aşağıdaki atasözleri çelişkili değil mi?
CEVAP
Atasözlerinde çelişki olmaz. Onların doğruluğu her asırda onaylanarak gelmiştir. Açıklamaları aşağıdır:

1- Damlaya damlaya göl olur // Taşıma suyla değirmen dönmez.
AÇIKLAMA
Birinci söz, (Azar azar biriktirirsek, zamanla bu çoğalır, büyük şeyler, küçük birikimlerden meydana gelir) demektir. Tasarruf etmek tavsiye ediliyor.

İkinci atasözünün bununla bir ilgisi yok. (Küçük imkânlarla büyük işler çevrilmez) demektir. Bunun gibi, (Elden gelen öğün olmaz, o da vaktinde bulunmaz) denir. Elden gelen öğün olabilir, vaktinde de bulunabilir; ama bu her zaman olmaz. Onun için, elden gelecek diye yemek hazırlamamak yanlıştır. Bu iki sözde, çelişki yoktur.


2- İyi insan lafın üstüne gelir // İti an çomağı hazırla.
AÇIKLAMA
İyi insan da, kötü insan da lafının üzerine gelebilir. Mesela, terbiyeli evlat, buyurmadan iyi işler yapar. Terbiyesiz çocuk da, kötü işler yapar. İyi iş yapan evlat övülür. Leb demeden leblebiyi anlayıp yapmak, ne kadar iyidir. Bunun için, (Buyurmadan tutan evlat, çağırmadan kalkan avrat, tepmeden yürüyen at…) diye övülmüştür. Ama ana babaya danışmadan yanlış bir iş yapılınca, neticesi kötü olabilir. Bunun için, (Buyrulmadık yumuşu [işi] puşt [terbiyesiz] oğlan tutar) derler. Yukarıdaki iki atasözü de böyledir. Yani buyrulmadık işi yapmak, yerine göre iyi, yerine göre kötü oluyor. İyi kimse de anılınca gelebiliyor, kötü kimse de...


3- Eski dost düşman olmaz // Güvenme dostuna, saman doldurur postuna.
AÇIKLAMA
Eski dost düşman olmaz demek, huyunu suyunu bildiğimiz, bizim niyetimizi bilen kimseler genelde vefalı olur, bizim bazı hatalarımızı görmezler, onlardan bize zarar gelmez anlamındadır.

İkinci atasözünün bununla bir ilgisi yok. Her konuştuğun kişiye güvenme, hemen sır verme, başkasına söyleyebilir. (Dostun da dostu vardır, o da söyler dostuna) derler. Öyle ise, sırrımızı saklamasını bilelim, dostumuza güvenip de yola çıkmayalım anlamındadır.


4- Fazla mal göz çıkarmaz // Azıcık aşım ağrısız başım.
AÇIKLAMA
Birinci söz, (Kullanmasını bilene, fazla mal zarar vermez. Fazla diye atmamalı, saklamalı. Zamanı gelir işe yarar) demektir. (Sakla sarı samanı, gelir onun zamanı) da demişlerdir.

İkinci sözün bununla hiç ilgisi yoktur. İşler çok olursa, her birine ulaşılamayacağı için bir sıkıntı çıkabilir demektir. Onun için, (Az olsun temiz olsun) demişlerdir.


5- Fazla mal göz çıkarmaz // Azı karar çoğu zarar.
AÇIKLAMA
Birinci söz, dördüncü maddede açıklanıyor.

İkinci sözdeki çoğu zarar ifadesinin mal ile bir ilgisi yoktur, aşırı olan şeyler zararlı demektir. Çok konuşmak, çok gülmek, çok yiyip içmek gibi şeyler için söylenmiştir. Bunların çoğunun zararlı olduğuna da, hiç kimse itiraz etmez.


6- Söz gümüşse, sükût altındır // Sükût ikrardan gelir.
AÇIKLAMA
Birinci söz, Davud aleyhisselamın sözüdür. Çok konuşmak yerine susmasını bilmek çok iyidir. Başımıza ne gelirse, dilimiz yüzünden gelir demektir. (Sükût, âlimin ziyneti, cahilin ayıbına perdedir) ve (Hayırlı söz keramet, sükût selamettir) buyurulmuştur.

Bu konudaki hadis-i şeriflerin birkaçı şöyledir:
(Susan kurtulur.) [Tirmizi]
(Sükût eden bir mümine yakın olun! O hikmetsiz değildir.) [İbni Mace]
(Selamet isteyen, sükût etsin, dilini tutsun!) [İbni Ebi-d-dünya]
(Ya hayır söyle ya sus.) [Buhari]

Atalarımız da diyor ki:
Sana senden olur, her ne olursa,
Başın selamet bulur, dilin durursa.

İkinci sözün bununla hiç ilgisi yok. (Sükût, ikrardan gelir) demek ise, (Susmak, kabul etmek) anlamındadır. Bunlar arasında ne çelişki var ki?


7- Bülbülün çektiği dili belası // Bilmemek ayıp değil sormamak ayıp.
AÇIKLAMA
İki sözün birbiri ile hiç ilgisi yok. Birinci sözde dilin, yani konuşmanın zararı anlatılıyor ki, bunu kimse inkâr edemez. Birkaç hadis-i şerif meali şöyledir:
(Her sabah, bütün uzuvlar, yalvararak dile derler ki: Bizim hakkımızı gözetmekte, Allah’tan kork, kötü söz söyleme, bizi ateşte yakma! Bizim dine uyup uymamamız senin sebebinledir. Sen doğru olursan biz de doğru oluruz. Sen eğri olursan biz de eğri oluruz.) [Tirmizi]

(Susmak, hikmettir; fakat susan azdır.) [Deylemi]
(Kurtuluş için dilini tut!) [Tirmizi]
(Cehenneme sürükleyen dildir.) [Tirmizi]
(Hatalarının, çoğu dilden olur.) [Taberani]

Yunus Emre de diyor ki:
Söz ola kese savaşı, söz ola kestire başı,
Söz ola zehirli aşı, bal ile yağ ede bir söz.

İkinci sözde ise sorup öğrenmek gerektiği bildiriliyor. Bunun, birinci söz ile ne ilgisi var ki? Elbette, bilmediğimizi sorup öğreneceğiz. Kur’an-ı kerimde, (Bilmiyorsanız âlimlere sorun) buyuruluyor. Sormak ayıp değil, dinin emridir.


8- İki gönül bir olunca, samanlık seyran olur // İki çıplak bir hamama yakışır.
AÇIKLAMA
Birinci sözde anlaşmanın önemi vurgulanıyor. İki kişi anlaşırsa, samanlıkta bile yaşasalar, iyi geçinirler, orası onlara saray gibi olur demektir. Anlaşamadıktan sonra, sarayda da oturulsa, saray zindan olur. Buna kim itiraz edebilir ki?

İkinci sözün bununla bir ilgisi yok. Evlenecek kimselerden hiç değilse birinin varlıklı olması gerekir. İkisi de yoksul ise, sıkıntı çekerler demektir.


9- Harama uçkur çözülmez // Güzele bakmak sevaptır.
AÇIKLAMA
Harama uçkur çözmek, yani zina etmek elbette büyük günahtır, buna kim ne diyebilir?
İkinci sözün bununla bir ilgisi yok. (Güzele bakmak sevaptır) hadis-i şeriftir. Yani bakması helal olan şeylere bakmak demektir, yoksa harama bakmak demek değildir. O zaten haramdır, günümüzde bunlar bilinmediği için, çelişkili gibi görünüyor. Güzel manzaraya, güzelliklere, Allah’ın yarattığı harikalara, güzel bir bebeğe, güzel bir çiçeğe bakmak tefekkür olur, ibadet olur. İbretle bakmak gerekir. Allah ne güzel yaratmış diye düşünmek gerekir. Bunun haramla ilgisi yoktur, günümüzde bu incelikler bilinmediği için atalarımıza dil uzatılıyor.

10- Eşeğe altın semer vursan da eşek yine eşektir // Ye kürküm ye.
AÇIKLAMA
Bir insan elbisesi ile değer kazanmaz, görünüşe aldanmamalı demektir. Bir insan zengin olsa, arabası olsa, sarayı olsa ama kendisi adam değilse, ne kıymeti var demektir. Zarf değil, içindeki yazı önemlidir. Kimse zarfa bakmaz, içindeki mektuba bakar. Zarf çok şahane olsa, içindeki mektup çok kötü ise, zarfın ne önemi olur ki?

İkincisi ise, maalesef şimdi görünüşe rağbet ediliyor demektir. Nasrettin hocanın bu sözü çok yerindedir. Öteki sözü destekliyor. Yani elbiseye değer verilmez; ama cahil halk kürke, görünüşe, elbiseye değer veriyor diye tenkit ediliyor, (Az önce bana ikram etmediniz, kürk giyince ikram ettiniz. Siz bana değil kürke itibar ediyorsunuz) diye tenkit için söylenmiştir. Kürke itibar edin demek değil ki. Bu kadar yanlış anlamak olmaz ki. Hiç çelişki yok, birbirini destekliyor. (Maalesef şimdi rağbet güzel ile zengine) sözü de, (Ye kürküm ye) sözünü destekliyor.


11- Eğri otur doğru söyle // Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar.
AÇIKLAMA
Eğri otur doğru söyle, yani sen yanlış işler yapıp, zararı sana dokunsa da, hakkı teslim etmen, gerçeği olduğu gibi söylemen gerekir demektir. Doğru söylemenin önemi vurgulanıyor.

İkinci sözde, doğru söyleme denmek istenmiyor ki. (Dokuz köyden kovsalar da, yine sen doğru söyle; ama dikkatli ol, her doğru her yerde söylenmez, ilmi siyaseti bilmek gerekir. Doğruyu uluorta söylememeli) diye ikaz ediliyor.


12- Düşenin dostu olmaz // Dost kara günde belli olur.
AÇIKLAMA
Elbette düşenin dostu olmaz. Bunu düşen, sıkıntısını yaşayan, anlar. Elde bir şeyler varken, herkes dost olur veya dost görünür, elde bir şey kalmayınca herkes sırt çevirir. (Düşenin dostu olmaz, hele bir düş de gör) sözü bunu güzel açıklıyor

İkinci sözün bununla bir ilgisi yok. Bir dost, düşen arkadaşının elinden tutup kaldırırsa, o kimsenin kara gün dostu olduğu anlaşılır. İşte böyle kara günde, dostunu terk etmeyen, gerçek dosttur. Kara günler; düşülen günler dostun hakikisini sahtesinden ayırır. Birbirini tamamlayan iki atasözüdür. Bunlara nasıl çelişkili denir ki?


13- Ava giden avlanır // Atın ölümü arpadan olsun.
AÇIKLAMA
Birinci söz, birisine oyun oynamaya onu kandırmaya çalışırken, kendi tuzağa düşer. Kimseye kötülük yapmaya çalışmamalı demektir.

İkinci sözün bununla bir ilgisi yok. At arpayı sever, kimi de sigarayı sever. (Sigara içme ölürsün) dense, o yine içer. (Sigara beni öldürürse öldürsün, sigaramdan vazgeçmem) der. (Atın ölümü arpadan olsun) bu anlamda söylenmiştir. Öteki sözle hiç alakası yoktur.


14- Erken kalkan yol alır // Acele işe şeytan karışır.
AÇIKLAMA
Birinci söz, hadis-i şeriftir. Erken kalkmak, bir işi zamanında yapmak, yarına bırakmamak övülmüştür. Onun için, (Erken kalkanın nasibi gür olur) denir.

İkinci sözün bununla bir ilgisi yok. (Acele şeytandandır) sözü, hadis-i şeriftir. Acele ile yapılmaya kalkılırsa, birçok yanlışlıklar olur demektir. Bu sözlere itiraz etmek Resulullah efendimize kadar gidiyor. İşin aslını bilmeden, önümüze geleni tenkit etmek hoş olmaz. Atalarımız bunu söylemişse, bir bildikleri vardır demeli, tevilini aramalıdır. Hemen çelişkili diye damgayı basmamalıdır.


15- Birlikten kuvvet doğar // Körler sağırlar, birbirlerini ağırlar.
AÇIKLAMA
Birlikten elbette kuvvet doğar. (Birlik olun parçalanmayın) mealinde hadis-i şerifler de vardır. (Sürüden ayrılanı kurt kapar) diye, hem atasözü, hem hadis-i şerif vardır. Birlik olmaya itiraz edilmez.
İkinci sözün bununla bir ilgisi yok. (Şıracının şahidi bozacı olur) yani kötü kötüyü destekler, kusurlu insanlar birbirini övse de, bir şey çıkmaz, kendileri çalar, kendileri oynar, başkalarını ilgilendirmez anlamındadır. Birinci söz ile hiç ilgisi yoktur. Şimdi, mezhepsizlerin, bid’at ehlinin birbirlerini övmeleri, buna çok güzel örnektir.


16- Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır // Lâfla peynir gemisi yürümez.
AÇIKLAMA
Tatlı dil, güler yüzle birçok zor iş kolayca halledilir demektir. Hadis-i şerifte, tatlı sözün, hatta gülümsemenin bile sadaka olduğu bildiriliyor.

Diğer sözün, birinci ile hiç ilgisi yok. Sadece, söz ile iş olmadığı, işin yapılmasını gerektiren diğer sebeplere de sarılmak gerektiği bildiriliyor.


17- Gün ola harman ola // Perşembenin gelişi çarşambadan bellidir.
AÇIKLAMA
Birinci söz, (Denilen şeyin gerçekleşmesi kolay kolay mümkün olmaz, takdir-i ilahiyi bilemeyiz) anlamına geldiği gibi, (Bekle bakalım, beklenmeyen bir anda isteklerine kavuşabilirsin. Mevla görelim neyler, neylerse güzel eyler) manasına gelen güzel bir sözdür.

İkinci sözün bununla bir ilgisi yok. Böyle giderse neticesi bellidir. Mesela bir çocuk çalışmazsa, tembel ise, (Bu çocuk sınıfta kalabilir, geçemez) demektir. Çarşamba böyle olduğuna göre, perşembenin de böyle olacağı ümit edilir. Adam önüne gelene senetsiz veresiye verir, sonunda iflas ederse, (Bu iş baştan belliydi, neticenin buraya geleceği anlaşılıyordu) demektir. İki söz, birbirine tezat değildir.


18- Ya olduğun gibi görün ya göründüğün gibi ol // Hocanın dediğini yap, yaptığını yapma.
AÇIKLAMA
(Münafıklık yapma, yani için ve dışın başka olmasın, ne isen, öyle görün) demektir. Adam fakirdir, zengin gibi görünür, çorba içip çıkar, döner yediği intibaını vermek için dişini kürdanla karıştırır. Böyle gösterişlerden uzak dur demektir.

İkinci sözün bununla ilgisi yok. Bu eski bir atasözüdür, yeni çıkmış değildir. Eskiden hocalar, kitaba bakar söyler, kitapta olanları söylerdi. Allah ne diyorsa, Peygamberimiz ne bildiriyorsa, âlimler nasıl açıklamışsa onu söylerlerdi, şimdikiler gibi kendi görüşlerini din gibi anlatmazlardı. Bu söz, (Hoca, kendisi yapamasa da, Allah’ın emrini bildirdiği için bizim yapmamız gerekir) anlamındadır. Yani hoca kitaptan söylüyorsa, doğru söylüyorsa, kendisi tam yapamasa da, onu kabul etmek gerektiği bildiriliyor. Bir hadis-i şerifte, (Kendiniz tam yapamasanız da iyiliği emredin! Kendiniz tam sakınamasanız da kötülükten sakındırın) buyuruluyor. Yani, iki söz de uygundur.


19- Olmaz olmaz deme, olmaz olmaz // İş olacağına varır.
AÇIKLAMA
Birinci söz, (Bir şey için olmaz dememeli, olma ihtimalini de düşünmelidir. Ne olmaz sanılan işler olmuştur, hemen pes etme, mücadele et) demektir.

İkinci söz ise, (Ne yaparsan yap işi değiştiremezsin, Allah neyi murat etmişse, kaderimizde ne varsa onu görürüz, acele etme, dinin dışına çıkma) demektir. İkisi birbirinden farklı sözdür.


20- Zararın neresinden dönülse kârdır // Gelen gideni aratır.
AÇIKLAMA
Elbette zararlı işe devam edilmez, (İşin neresinden dönülse, daha az zararla işi kapatmak mümkün olacağı için faydalı olur) demektir.

İkincisi, tamamen ayrı bir sözdür. (Nimetlere şükretmezsek, Allahü teâlâ elimizden alır, sonra bizde sıkıntı başlar. Beğenmediğimiz için elimizden çıkanları ararız) demektir. Şimdi bu söz, daha çok (Gelen müdür, gideni aratır, kötü gidip de iyi gelmez) anlamında kullanılıyor. Bu anlamda da kullanılsa, yine birinci söze zıt değildir.