MedÎne bombardimani

Abdül�azîz tarafından Medîne-i münevverenin bombardıman edilmesi, Hindistân halkı arasında galeyân yapdığını yazmışdık. Hindistânda çıkan (The Times of India) diyor ki: Son zemânlarda Medîneye hücûm ve Kabr-i Nebevîyi bombardıman haberlerinin Hind müslimânlarında husûle getirdiği te�sîri hiçbir hâdise vücûde getirmemişdir. Hindistânın her tarafında bulunan müslimânlar, bu hâdise dolayısı ile o makâm-ı mukaddese ne derece hurmetkâr olduklarını göstermişlerdir. Hindistânda ve Îrândaki bu mühim teessürât, hiç şübhesiz İbni Sü�ûd üzerinde te�sîr yapacak ve onu bütün İslâm memleketlerinin nefretini kazanmamak için, böyle hareketlerde bulunmakdan men� edecekdir. Hind müslimânları, İbn-üs-Sü�ûde bu fikrlerini açıkça bildirmişlerdir. 461.
8 � ABDÜLBEHÂ ABBÂS: Behâullahın büyük oğludur. Bu da zındık idi. Sultân Hamîd hân, hal� oluncaya kadar Akkada habs edildi. Hayfaya yerleşdi. Mısr, Avrupa ve Amerikaya giderek Behâîliği yaydı. 1339 [m. 1921] da öldü. Hayfaya gömüldü. Bâbın kemikleri de Îrândan buraya getirildi. Yerine, oğlu Şevkî geçdi. 483, 1179.
9 � ABDÜL EHAD �rahmetullahi teâlâ aleyh�: İmâm-ı Rabbânînin babasıdır. [927] de tevellüd etdi. Genç iken, Hindistânın büyük Evliyâsından olan Abdülkuddüs �kuddise sirruh� hazretlerinin sohbetinde bulundu. İlm öğrenmesini emr etdi. Tahsîlden dönünce, hocası [944] de ölmüşdü. Oğlu olan Rükneddîn-i Çeştî �kuddise sirruh� hazretlerinin sohbetinde yetişdi. Kâdirî ve Çeştî yolunda kemâle erdi. Seksen yaşında iken 1007 [m. 1598] senesinde vefât etdi. Serhend şehri dışında şimâl tarafında medfûndur. Yedi oğlu vardı. Dördüncüsü, İmâm-ı Rabbânî hazretleri idi. 93, 946, 962, 1064, 1163.
10 � ABDÜLFETTÂH-I BAĞDÂDÎ AKRÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Hâlid-i Bağdâdînin talebelerindendir. Senelerce İstanbul halkını irşâd etdi. Binikiyüzseksenbir 1281 [m. 1865] Muharrem ayının dokuzuncu Cum�a günü vefât etdi. Üsküdârda Eski vâlide câmi�inden Karaca-Ahmed mezârlığına çıkan yol ile (Selîmiye-Bağlarbaşı) caddesinin kesişdiği köşedeki, Şeyh-ul-islâm Ârif Hikmet beğin kabristânındadır. Ârif Hikmet beğ yüzbeşinci şeyh-ul-islâm olup, 1275 [m. 1858] de vefât etmişdir. Dedesi vezîr İsmâ�îl Râif pâşa ile, babası kadı-asker İsmet efendi de bu kabristândadır. Medînede, büyük kütübhâne yapdırmışdır. 1198.
11 � ABDÜLGANÎ NABLÜSÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Babası İsmâ�îl Nablüsîdir. 1050 [m. 1640] de Şâmda tevellüd, 1143 [m. 1731] de vefât etdi. Şâmdadır. Fıkh, tefsîr ve hadîs ilmlerinde ve tesavvufda çok derin âlim idi.Alâüddîn Attârın �kuddise sirruh� rûhâniyyetinden de feyz aldı. İstanbulda, Mısrda ve Hicâzda da ders verdi. Yüzden fazla değerli kitâb yazdı. (Hadîka) kitâbı, Birgivînin (Tarîkat-i Muhammediyye)sinin şerhıdir. (Keşf-ün-nûr an eshâb-il-kubûr) kitâbında, Tâcüddîn-i Hindînin, râbıtayı isbât eden (Tâciyye) risâlesine yapdığı şerhde, Evliyânın öldükden sonra da kerâmet sâhibi olduklarını ve rûhlarından istigâse ve istifâde edileceğini çok güzel anlatmakdadır. Birinci kitâb, Süleymâniyye kütübhânesinde (Es�ad efendi) kısmında [3601] sayı ile mevcûddur. (Hulâsat-üt-tahkik) kitâbı, mezheblerin birleşdirilemiyeceğini isbât etmekdedir. (Keşf-ün-nûr) ve (Hülâsat-üt-tahkîk) kitâbları, Hakîkat Kitâbevi tarafından yeniden tab' edilmişdir. Şâm matba�asında ilk basılan, bunun (Evrâd) kitâbıdır. 248, 419, 438, 458, 463, 497, 629, 635, 639, 730, 843, 1074, 1083, 1132, 1153, 1159, 1191.
12 � ABDÜLHAK-I DEHLEVÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Babası Seyfeddîndir. Hindistânın büyük âlimlerindendir. 958 [m. 1551] de tevellüd, 1052 [m. 1642] de vefât etdi. Muhammed Bâkî-billâhın talebelerindendir. Hicâzda hadîs âlimi oldu. Delhîdedir. Çok kitâb yazdı. (Medâric-ün-nübüvve) ve (Merec-ül-bahreyn) ve (Eşi�at-ül-leme�ât) ismindeki (Mişkât) şerhı kitâbları fârisî olup, Hindistânda basılmışdır. 278, 349, 357, 426, 455, 456, 457, 478, 730, 733, 771.
13 � ABDÜLHAK-I SÜCÂDİL SERHENDÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Muhammed Ma�sûm-i Fârûkînin yetişdirdiği büyüklerdendir. Urvetül-vüskâ Muhammed Ma�sûmu gasl etdi. Fârisî (Şerh-ı Vikâye) ve (Mesâil-i şerh-ı Vikâye) fıkh kitâbları meşhûr olup, her ikisi de Hindistânda basılmışdır. 181.
14 � ABDÜLHAKÎM EFENDİ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Zâhir ve bâtın ilmlerinde kâmil ve dört mezhebin de fıkh bilgilerinde mâhir, veliy-yi kâmil idi. Rûh bilgilerinin mütehassısı idi. Binikiyüzseksenbir 1281 [m. 1865] senesinde Van vilâyetinin Başkale şehrinde tevellüd, 1362 [m. 1943] de, Eyyûbde Murtedâ efendi tekkesi câmi�i imâmı iken, tevkîf edilip, Ankarada vefât etdi. Bağlumda medfûndur. Babası seyyid Mustafâ, seyyid Tâhâ-i Hakkârînin �kuddise sirruh� oğlu olan, seyyid Ubeydüllahın talebesi idi. Seyyid Mustafâ çok kâmil idi. Gördüğü kimsenin, hangi nemâzı kılmadığını, yüzünden anlardı. Bunun babası, seyyid Muhyiddîndir. Onun babası, seyyid Muhammed, bunun babası da, seyyid Abdürrahmândır. İmâm-ı Alî Rızâ bin Mûsâ Kâzım soyundan olup, Seyyid oldukları, Irâkdaki şer�î mahkeme defterlerinde yazılı olduğu gibi, seyyid Abdülkâdir-i Geylânînin torunu olan seyyid Abdürrezzâkın mübârek el yazısı ile de tasdîk edilmiş olduğu, Van mebûsu İbrâhîm Arvâsın 1371 [m. 1952] de basdırdığı (Seyâhatnâme-i Kâsım-ı Bağdâdî) kitâbında yazılıdır. 4, 10, 33, 46, 50, 73, 76, 146, 238, 260, 276, 291, 334, 378, 386, 393, 402, 413, 421, 454, 462, 486, 534, 579, 617, 639, 651, 656, 715, 729, 735, 743, 747, 791, 877, 917, 922, 923, 969, 988, 1053, 1057, 1075, 1112, 1134, 1169, 1171, 1191, 1193.
15 � ABDÜLHAKÎM-İ SİYALKÛTÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sınıf arkadaşı idi. Hocaları mevlânâ Kemâleddîn-i Kişmîrî idi. Babası Şemseddîn Muhammeddir. 1067 [m. 1656] senesinde, Siyâlküt şehrinde vefât etdi. Hanefî fıkh ve kelâm âlimidir. (Beydâvî)ye hâşiyesi, Sa�deddîn-i Teftâzânînin (Şerh-ı akâ�id)ine hâşiyesi ve Ahmed Hayâlînin Teftâzânî şerhıne yapdığı hâşiyenin de (Siyalkûtî hâşiyesi) ve Teftâzânînin (Mevâkıf şerhı)ne ve (Mutavvel) adındaki Beyân ve Me�ânî kitâbına hâşiyesi ve (Ed-Dürret-üssemîne fî-isbât-il-vâcib-i teâlâ) kitâbı meşhûrdur. 864. cü isme bakınız! 456, 1124.
16 � ABDÜLHÂLIK-I GONCDÜVÂNÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Vilâyet yolunun rehberlerindendir. İslâm âlimlerinin büyüklerindendir. Buhârâda Goncdüvân köyünde tevellüd ve 575 [m. 1180] de orada vefât etdi. Yirmiiki yaşında iken Buhârâda Yûsüf-i Hemedânî hazretlerinin sohbetinde kemâle geldi. İmâm-ı Mâlik soyundandır. Babası Abdülcemîl, Malatyalı idi. Hızır aleyhisselâmdan ders aldı. Tesavvufda meşhûr olan (Onbir temel kelime) Abdülhâlık Goncdüvânînin sözlerindendir. (Vasıyyetnâme) kitâbında diyor ki, (Sana vasıyyet eylerim ey oğul ki, her hâlinde ilm ve edeb ve takvâ üzere ol! İslâm âlimlerinin kitâblarını oku! Fıkh ve hadîs öğren! Câhil tarîkatcılardan sakın! Şöhret yapma! Şöhretde âfet vardır. Çok simâ� eyleme! Çok simâ�, kalbde nifak yapar, kalbi öldürür. Simâ�ı inkâr da etme ki, büyüklerin çoğu simâ� yapmışlardır. Arslandan kaçar gibi, câhillerden kaç! Bid�at sâhibi, sapıklar ile ve dünyâya düşkün olanlar ile arkadaşlık etme! Halâldan yi! Çok gülme! Kahkaha ile gülmek, gönlü öldürür. Herkese, şefkat ve merhamet et! Kimseyi hakîr görme! Kimse ile münâkaşa, mücâdele etme! Kimseden birşey isteme! Tesavvuf büyüklerine dil uzatma! Onları inkâr eden felâkete düşer. Mayan fıkh ve evin mescid olsun!) Pencere camı bunun zemânında keşf edildi. 957, 969, 1098, 1105, 1191, 1193.
17 � ABDÜLHAMÎD HÂN-I �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Osmânlı pâdişâhlarının yirmiyedincisi ve islâm halîfelerinin doksanikincisidir. Sultân üçüncü Ahmedin oğlu, sultân dördüncü Mustafâ ile, sultân ikinci Mahmûdun babalarıdır. 1137 [m. 1725] de tevellüd etdi. 1187 [m. 1773] de halîfe oldu. 1203 [m. 1789] de vefât etdi. Sirkecide, dördüncü vakf hânı karşısında, köşedeki türbededir. Oğlu dördüncü Mustafâ hân da bu türbededir. Türbede, Yeni câmi� tarafındaki dıvardaki dolaba yerleşdirilmiş taşda Resûlullahın mubârek ayaklarının izleri mevcûddur. Türbe yanındaki ince san�atlı olan sebili, cumhûriyyet devrinde Gülhâne parkı kapısı karşısına nakl edilmişdir. Yerine üçüncü Selîm hân geçdi. Vâlidesi Râbi�a sultânın rûhu için, [1192] de, Beğlerbeğinde, deniz kenârında, bir minâreli câmi� yapdırdı. İkinci minâresini sultân Mahmûd yapdırdı. Emîrgân câmi�ini de birinci Abdülhamîd hân yapdırmışdır. Eski ismi Emirgün idi. Çünki, dördüncü Murâd hân Revân [Erivan] kal�asını feth edince, kal�a kumandanı Mirgün oğlu, afv diledi. Kabûl edilip, şî�îlik propagandası yapmamak şartı ile, pâşalık rütbesi ve ayrıca Emîrgânda bir serây kendine verildi. Mirgün oğlu burada kaldı. Fekat, sultân Murâd vefât edince, yerine geçen kardeşi, sultân İbrâhîm hân zemânında, kızılbaşlık propagandasına başlayıp, müslimânları aldatdığı görülünce, başı kesildi. Halk arasında kesikbaş denilen mezârda, işte bu hurûfî babası yatmakdadır. Hurûfîler ve mülhîdler, bundan dolayı sultân İbrâhîme düşman oldular. Bu mubârek Türk sultânına deli İbrâhîm dediler. Gençler de, bu yalana ve uydurma hikâyelere inanıyor. Bu temiz sultâna ve afîfe zevcesi Turhân sultâna bilmiyerek dil uzatıyorlar. Sultân İbrâhîm, amcası Mustafâ hânın Ayasofyadaki türbesindedir. Emîrgân korusu şimdi belediyenin olup halk için umûmî bağçedir. 850 dönüm olup Mısr Hidîvi İsmâ�îl pâşanın bağçesi idi. Köşkü, tepededir. İsmâ�îl pâşa, İbrâhîm pâşanın oğlu olup, 1246 [m. 1830] da tevellüd ve 1313 [m. 1895] de vefât etdi. 1279 [m. 1863] da hidîv oldu. 1296 [m. 1879] da azl edildi. Yerine oğlu Tevfîk pâşa geçdi. Bu, yirmialtı yaşında idi. İngilizler bunun zemânında Mısrın idâresine karışdı. 1309 [m. 1892] da vefât etdi. Yerine oğlu Abbâs Hilmi pâşa geçdi. Onsekiz yaşında idi. Çubukludaki köşk ve koru bunun idi. Bunun yerine, 1332 [m. 1914] de İsmâ�îl pâşanın oğlu Hüseyn Kâmil pâşa geçip, ittihâdcılara karşı oldu. 1335 [m. 1917] de Mısrda vefât etdi. Yerine kardeşi Ahmed Füâd geçip, 1340 [m. 1922] da, türklerden ayrılarak, devlet reîsi demek olan melik adını aldı. 1354 [m. 1936] de vefât etdi. Yerine oğlu Fârûk melik oldu ise de, 1371 [m. 1952] de, askerî ihtilâl olarak yurd dışına çıkarıldı. 347, 1119, 1120, 1131, 1167, 1184.
18 � ABDÜLHAMÎD HÂN-II �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Osmânlı pâdişâhlarının otuzdördüncüsü ve islâm halîfelerinin doksandokuzuncusudur. Sultân Abdülmecîd hânın ikinci oğludur. 21 Eylül 1258 [m. 1842] de tevellüd, 1 Şubat 1336 [m. 1918] da Beğlerbeği serâyında vefât etdi. Çenberlitaşda, dedesi sultân ikinci Mahmûdun türbesindedir. Sultân Abdül�azîz hânı şehîd eden Midhat pâşa ve arkadaşları 30 Mayıs 1293 [m. 1876] günü serây hazînesini ve sultân Azîz hânın şahsî servetini de yağma etdikden sonra, sultân Abdülmecîdin Şevk-efzâ vâlide sultândan olan birinci oğlu beşinci Murâdı o gün halîfe yapdılar. Otuzaltı yaşında idi. Beş gün sonra, 4 Hazîran 1293 [m. 1876] de sultân Abdül�azîz Fer�ıyye serâyında şehîd edilince, sultân Murâdın şü�ûru bozuldu. Üç ay ve bir gün süren saltanatından sonra, 31 Ağustos günü tahtdan indirildi. Çırağan serâyına götürüldü. Yirmisekiz sene dahâ burada yaşadı. 29 Ağustos 1322 [m. 1904] de vefât edince, Eminönünde Turhân vâlide sultân türbesine defn edildi. 11 Şa�bân 1293 ve 31 Ağustos 1876 da ikinci Abdülhamîd hânı halîfe yapdılar ve devlet işlerine karışmaması, yalnız millet meclisinin çıkaracağı kanûnlara göre hareket etmesi için söz aldılar. (Tanzîmât-i hayriyye)ye sâdık kalacağını bildiren (Kanûn-ı esâsî)yi i�lân etdirdiler. Abdülmecîd hânın ikinci oğlu olan sultân Abdülhamîd onbir yaşında iken annesi Tîr-i Müjgân ikinci kadın efendi vefât etmişdi. Dördüncü kadın efendi Perestu sultân tarafından büyütüldü. Pâdişâh olunca, bunu Valîde sultân i�lân etdi. Büyük kardeşi ile berâber tahsîl gördü. Arabca, farsca, fransızca ve dînî ilmlerde çok iyi yetişdirildi. (Türkiye târîhi)nde diyor ki, (İkinci Abdülhamîd hân, ittihâdcıların propaganda etdikleri gibi câhil değil, onların hemen hepsinden dahâ bilgili idi.)Merkezi Selânikde bulunan üçüncü ordunun genç subayları, İstanbula gelerek, 1327 [m. 1909] de halîfeyi tahtından indirip, Selâniğe götürdü. Mâbeyn başkâtibi Es�ad beğ (Hâtırât-ı Abdülhamîd hân) kitâbında, ikinci Abdülhamîd hânın memlekete hizmetlerini uzun yazmakdadır. 377, 399, 542, 636, 732, 1072, 1078, 1083, 1097, 1098, 1138, 1140, 1154, 1189, 1196, 1197.
19 � ABDÜLHAYY �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Hindistânda Safâ şehrindendir. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sohbetinde yıllarca bulundu. Çok feyzlere kavuşdu. Muhammed Ma�sûm hazretlerinin emrleri ile, (Mektûbât)ın ikinci cildini topladı. Tesavvufu âşıklara bildirmek için, Pütne şehrine gönderildi. Orada bulunanları irşâd eyledi. Velîler, halîfeler yetişdirdi. Kutb olduğu müjdelendi. Abdülhayy Luknevî için 82. ci isme bakınız! 910, 952.
20 � ABDÜLKÂDİR-İ GEYLÂNÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Muhyiddîn Ebû Muhammed bin Ebû Sâlih Mûsâ Cengî dost, Îrânın Geylân şehrinde, 471 [m. 1078] de tevellüd, 561 [m. 1166] de Bağdâdda vefât etdi. Babası hazret-i Hasenin oğlu Hasen-i müsennânın oğlu Abdüllahın soyundandır. Hazret-i Hüseynin kızı Fâtımanın Abdüllahın vâlidesi olduğu (Kısas-ı Enbiyâ)da yazılıdır. Bunun için Abdülkâdir-i Geylânî, hem seyyid, hem de şerîfdir. Anası Fâtıma binti Ebû Abdüllah seyyidedir. Fıkh ve hadîs ilmlerinde müctehid idi. Önceden Şâfi�î mezhebinde idi. Hanbelî mezhebi unutulmak üzere olduğundan, Hanbelî mezhebine geçdi. Böylece, bu mezheb yayıldı. Önceleri ders verirdi. Çok meşhûr oldu. Sonra tesavvufa daldı. Cüneyd-i Bağdâdî yolundaki Ebû Sa�îd Alî Mahzûmîden feyz aldı.
İnsanı Allahü teâlânın sevgisine kavuşduran yol ikidir: Birisi (Nübüvvet yolu) olup, aslın aslına kavuşdurur. Eshâb-ı kirâmın hepsi, bu yoldan vâsıl oldular. Sonra gelenlerden pekaz zevât da, bu yoldan ermişdir. Bu yolda sebebe, vâsıtaya lüzûm yokdur. Bir kâmil ve mükemmilin sohbetinde kemâle geldikden sonra, feyzi asldan alıp ilerlerler. İkinci yol, (Vilâyet yolu)dur. Kutblar, Evtâd, Nücebâ, Büdelâ ve bütün Evliyâ bu yoldan vâsıl olmuşdur. Bu yola, (Sülûk yolu) da denir. Bu yolda, vâsıta, aracı lâzımdır. Her iki yolun reîsi ve rehberi Resûlullahdır. Vilâyet yolunun imâmı, feyz kaynağı, hazret-i Alîdir. Bu yolda, Resûlullah onu vekîl etmişdir. Hazret-i Fâtıma ve Hasen ile Hüseyn onunla ortakdırlar. Bu yolda gidenlerin hepsine feyz ve hidâyet, hazret-i Alînin aracılığı ile gelir. Ondan sonra hazret-i Hasen ve Hüseyn bu vazîfeyi teslîm aldı. Bunlardan sonra, sıra ile, oniki imâmın evlâdına verildi. Sonları olan Muhammed Mehdîden sonra, başkasına verilmedi. Bütün Evliyâya feyz ve hidâyet bunlardan gelmeğe devâm etdi. Abdülkâdir-i Geylânî kemâle gelince, bu mansıb, ona verildi. Bundan sonra da, kimseye verilmediği keşf ve müşâhede ile anlaşılmakdadır. Vefâtından sonra da, kıyâmete kadar, herkese, feyz, rüşd ve hidâyet, onun rûhâniyyetinden gelmekdedir. Her asrda gelen müceddidler, onun vekîlleridir. İmâm-ı Rabbânî (Nübüvvet yolu) ile vâsıl olduğundan, vâsıtaya ihtiyâcları yokdur. Ebû Bekr-i Sıddîk, nübüvvet yolunda Resûlullahın vekîlidir. 50, 60, 66, 90, 91, 120, 278, 281, 357, 456, 458, 509, 511, 766, 771, 909, 919, 922, 929, 958, 1016, 1061, 1164, 1169, 1171, 1180, 1181, 1193.
21 � ABDÜLKERÎM �radıyallahü anh�: Eshâb-ı kirâmdandır. Mu�âviye �radıyallahü anh�ın İstanbulu feth etmek için, gönderdiği askerler arasında iken hastalanarak, Akyazı ile Pazarköy arasında vefât etmişdir.
22 � ABDÜLKERÎM-İ RÂFİ�Î �rahmetullahi teâlâ aleyh�: �Babası Muhammeddir. 623 [m. 1226] de Kazvinde vefât etdi. Şâfi�î âlimlerindendir. (Muharrer) adındaki fıkh kitâbı meşhûrdur. Bunu birçok âlimler şerh etmişdir. İmâm-ı Nevevînin (Minhâc) adındaki muhtasarı çok kıymetlidir. (Minhâc)ı da şerh etmişlerdir. Bunların en kıymetlisi İbni Hacer-i Mekkînin (Tuhfe-tül-muhtâc) adındaki şerhıdir. Dört cilddir. 415, 1156.
23 � ABDÜLKUDDÜS: Babası Abdüllahdır. Muhammed bin Muhammed Ârif Çeştînin ve Derviş Muhammed Sühreverdînin halîfesi, imâm-ı Rabbânînin babası Abdül-Ehad hazretlerinin üstâdı idi. Çok kitâbı vardır. Bunlardan (Envârül-uyûn) meşhûrdur. Buyururdu ki, (Hâtıralar, vesveseler iki dürlüdür: Birincisi, ibtilâ ve imtihân için gelir. Bunlara günâh, cezâ olmaz. Yükselmeğe sebeb olurlar. İkincisi, sonsuz felâkete sebeb olur.) Oğlu ve halîfesi Rükneddîne yazdığı mektûbda buyuruyor ki, (Vaktin kıymetini bil! Gece gündüz ilm öğrenmeğe çalış! Her zemân abdestli bulun! Beş vakt nemâzı, sünnetleri ile ve ta�dîl-i erkân ile, huzûr ve huşû� ile ve dînin sâhibinin bildirdiği gibi kılmağa çalış! Bunları yapınca, dünyâda ve âhıretde, sayısız ni�metlere kavuşursun. İlm öğrenmek, ibâdet yapmak içindir. Kıyâmet günü, işden sorulacak, çok ilm öğrendin mi diye sorulmıyacakdır. İş ve ibâdet de, ihlâs elde etmek içindir. İhlâs da, hakîkî ma�bûd ve kaydsız, şartsız var olan sevgiliyi sevmek içindir.) 944 [m. 1538] de, Hindistânda, Kenküh şehrinde vefât etdi. Hâcı Abdülvehhâb-ı Buhârî bir tefsîr yazmışdı. Abdülkuddüs hazretlerine gönderdi. Bir yerini açınca, Ehl-i beytin temizliğini bildirirken, (Fâtıma son nefesinden emîn idi. Onun sonu, elbette hayrlı idi) yazılmış gördü. Bunun kenârına, (Bu yazı, Ehl-i sünnet mezhebine uygun değildir) yazıp geri gönderdi. Abdülkuddüsün yazısının doğru olduğu anlaşıldı. Hâl tercemesi, 1036 da te�lîf ve 1336 da tab� edilen fârisî (Siyer-ül-aktâb) kitâbında yazılıdır. 1060, 1163.
24 � ABDÜLLAH �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Resûlullahın Hadîce-tül-kübrâdan olan son çocuğudur. Nübüvvetden sonra tevellüd edip, memede iken vefât etdi. Tayyib ve Tâhir de denilir. Abdüllah vefât edince, Âs bin Vâil (Muhammed ebter oldu) ya�nî soyu kesildi dedi. (İnnâ a�taynâ) sûresi gelerek, Âs kâfirine Allahü teâlâ cevâb verdi.
25 � ABDÜLLAH AĞA �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Üçüncü Murâd hânın bostancı başıdır. 1000 [m. 1591] de Kısıklı câmi�ini yapdırdı. Beğlerbeğinde ıstavroz câmi�i ve Langada da bir câmi�i vardır. Kabri Kısıklı câmi�inin yanındadır.
26 � ABDÜLLAH BİN ABBÂS �radıyallahü anhümâ�: Resûlullahın en küçük amcası olan Abbâsın oğludur. Hicretden üç yıl önce Mekkede tevellüd, 68 [m. 687] de, Tâifde vefât etdi. Uzun boylu, beyâz, güzel idi. 3, 71, 82, 208, 210, 376, 383, 387, 391, 392, 416, 452, 467, 505, 514, 516, 553, 620, 643, 781, 790, 1010, 1070, 1116, 1139, 1165.
27 � ABDÜLLAH BİN ABDÜLMUTTALİB �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Muhammed aleyhisselâmın mubârek babasıdır. Babasının onuncu oğludur. Onsekiz veyâ yirmibeş yaşında iken, hazret-i Âmine ile evlendi. Birkaç ay sonra, Medîneye giderken yolda, Resûlullah efendimiz dünyâya gelmeden yedi ay önce vefât etdi. Hazret-i Hamza, Abdüllahdan, hazret-i Abbâs da, Hamzadan daha küçük idi. 350, 375, 376, 378, 390, 391, 1051, 1068, 1078, 1139.
28 � ABDÜLLAH BİN CAHŞ �radıyallahü anh�: Resûlullahın halası Ümeyme ile Cahşın oğludur. Zevcât-ı tâhirâtdan Zeyneb binti Cahşın kardeşidir. Habeşe iki kerre hicret etdi. Birkaç kerre ordu kumandanı yapıldı. Bedr gazâsı esîrleri için, Resûlullah hazret-i Ebû Bekre ve Ömere ve buna danışmışdı. Uhudda şehîd olup, dayısı olan hazret-i Hamza ile bir mezâra defn edildi. 1196.
29 � ABDÜLLAH BİN EBÎ EVFÂ �radıyallahü anh�: Eshâb-ı kirâmdan, Kûfe şehrinde, en son vefât eden budur. 86 [m. 705] senesinde vefât etdi. 441.

30 � ABDÜLLAH BİN SÂLİH �rahmetullahi teâlâ aleyh�: 900. cü sırada, Tâhâ-yı Hakkârî ismine bakınız!
31 � ABDÜLLAH BİN FAYSAL: Terkînin torunudur. 1306 [m. 1888] da Vehhâbî emîri idi. Babası Faysal zemânında, 1271 [m. 1854] senesinde, Ummâna karşı harb ederek, vergiye bağlamışdı. Medîne şimâlindeki (Hâil)de bulunan Muhammed ibnür-Reşîde mağlûb ve esîr oldu. 447.
32 � ABDÜLLAH BİN HANZALA �radıyallahü anhümâ�: Ensâr-ı kirâmın büyüklerindendir. Uhud gazâsından bir yıl sonra dünyâya geldi. [63] yaşında Abdüllah bin Zübeyr vak�asında Medînede şehîd oldu. Babası Hanzala, Uhud gazâsına çıkılacağı gece evlenmişdi. Ertesi gün şehîd olup, melekler yıkamışdı. Bunun için (Gasîl-ül-melâike) ismi ile şereflenmişdi. 787.
33 � ABDÜLLAH BİN KEV �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Tâbi�îndendir. Deve vak�asında Alî �radıyallahü anh�ın yanında idi. 510.
34 � ABDÜLLAH BİN MAHMÛD �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Mecdeddîn-i Mûsulî denir. Hanefî mezhebi fıkh âlimlerindendir. [599] da tevellüd, 683 [m. 1285] de vefât etdi. (Muhtâr) ve bunun şerhı olan (İhtiyâr) kitâbları meşhûrdur. 444, 617.
35 � ABDÜLLAH BİN MES�ÛD �radıyallahü anh�: İslâma gelenlerin altıncısıdır. Genç iken îmân etdi. Kur�ân-ı kerîmi ve çok hadîs-i şerîf ezberledi. İki kerre Habeşe ve Medîneye hicret etdi. Bütün gazâlarda ve Yermük muhârebesinde bulundu. Cennetle müjdelendi. 32 [m. 651] senesinde vefât etdi. Bakî�dedir. 3, 95, 268, 439, 440, 447, 628, 641, 644, 787, 993, 1077, 1185.
36 � ABDÜLLAH BİN MUBÂREK �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Tebe�i tâbi�înin büyüklerindendir. Hanefî, hadîs ve fıkh âlimidir. [118] de tevellüd, 181 [m. 797] de vefât etdi. 99, 211, 467, 607, 611.
37 � ABDÜLLAH BİN MUHAMMED BİTÛŞÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Bağdâd şimâlinde Zûr şehrinde tevellüd ve 1211 [m. 1796] senesinde Basrada vefât etdi. (Hadîkatüs-serâir) kitâbı meşhûrdur.
38 � ABDÜLLAH BİN ÖMER �radıyallahü anhümâ�: Eshâb-ı kirâmın büyüklerindendir. Hicretden ondört sene önce tevellüd ve 73 [m. 692] senesinde Mekkede vefât etdi. Babası ile birlikde îmân etdi. Çocuk olduğundan en önce Hendek gazâsında bulundu. Çok müttekî idi. Hilâfet için, bir tarafa karışmamağa ictihâd etmişdir. (Kısas-ı Enbiyâ)da, Hayber gazâsını anlatırken diyor ki, (Eshâb-ı kirâm arasında, en çok hadîs bilen, Abdüllah bin Ömer idi. İşitdiklerini yazardı. Ondan sonra, en çok hadîs bilen, Ebû Hüreyre idi). 209, 258, 287, 457, 477, 607, 643, 691, 721, 733, 734, 780, 917, 1008, 1011, 1092.
39 � ABDÜLLAH BİN SELÂM �radıyallahü anh�: Ensâr-ı kirâmın büyüklerindendir. Yehûdî âlimlerinden idi. Fahr-i âlemi �sallallahü aleyhi ve sellem� işitince, yanına gitdi. Bunu, nübüvvet nûru ile tanıyıp, (Sen Medîne âlimi İbni Selâm mısın?) buyurdu ve İhlâs-ı şerîf okudu. Abdüllah, hemen (Tevrâtın haber verdiği âhır zemân Peygamberi budur) diyerek, îmân etdi. Osmân �radıyallahü anh� vak�asında âsîlere çok nasîhat etmişdi. [43] senesinde vefât etdi. 364.
40 � ABDÜLLAH BİN SÜ�ÛD: Sultân ikinci Mahmûd hân zemânında, [1231] de vehhâbî emîri oldu. Ehl-i sünnete çok zulm yapdı. 1233 [m. 1818] de yakalanarak Mısra ve sonra İstanbula getirilip i�dâm edildi.
41 � ABDÜLLAH BİN TÂHİR �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Me�mûn halîfe zemânında Horâsân vâlîsi idi. Onyedi sene adâlet ile idâre edip, 230 [m. 844] da Nişâpûrda vefât etdi. 211.
42 � ABDÜLLAH BİN ZEYD �radıyallahü anhümâ�: Tâbi�înin büyüklerindendir. Ensârdan Zeyd bin Erkamın �radıyallahü anh� oğludur. Babası, küçük olduğundan Uhud gazâsına götürülmemiş, diğer gazâların hepsinde hâzır bulunmuşdu. 61 [m. 680] senesinde Kûfede vefât etmişdi. 392.
43 � ABDÜLLAH BİN ZÜBEYR �radıyallahü anhümâ�: Aşere-i mübeşşereden olan Zübeyr bin Avvâmın oğludur. Ebû Bekr-i Sıddîkın kızı Esmânın oğludur. Medînede Muhâcirlerden ilk önce dünyâya gelen çocuk budur. Çok cesûr idi. Çok ibâdet ederdi. Tunus muhârebesinin kazanılmasına sebeb olmuşdu. Deve harbinde babası ile birlikde, Âişe �radıyallahü anhüm� yanında idi. Yezîde bî�at etmedi. Hazret-i Hüseyn şehîd olunca, Mekkede halîfe oldu. Yezîdin vefâtından sonra da, dokuz sene halîfelik yapdı. Abdülmelikin gönderdiği Haccâc bin Yûsüf tarafından 73 [m. 692] de yetmişüç yaşında şehîd edildi. 172, 801, 1035, 1135.
44 � ABDÜLLAH BİN ZÜBEYR �radıyallahü anh�: Abdül-Muttalibin oğlu Zübeyr, babası hayâtda iken vefât etdi. Oğlu Abdüllah îmâna gelip, Huneyn gazâsında Resûlullahın yanından hiç ayrılmadı. Hazret-i Ebû Bekr zemânında Filistinde (Ecnâdeyn) muhârebesinde çok kahramânlık gösterip, otuz yaşında şehîd oldu. Cesedini on rum ölüsü arasında buldular. Hepsini bunun öldürdüğü anlaşıldı. 1065.
45 � ABDÜLLAH BOSNEVÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Abdüllah Abdî bin Muhammed, Bayrâmiyye meşâyıhinden olup, 1054 [m. 1645] de Konyada vefât etdi.
46 � ABDÜLLAH HÂŞİMÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Ürdün Emîri idi. Şerîf Hüseynin oğludur. 1299 [m. 1882] da tevellüd, 1370 [m. 1951] de mescidde şehîd edildi. Yerine oğlu Talâl geçdi ise de, [m. 1953] de yerini oğlu Hüseyne terk etdi. Emîr Hüseyn 1354 [m. 1936] de tevellüd etdi. Ürdün devletini çok iyi idâre etmişdir. Komünist komandolarla mücâdele edip zafer kazanmışdı. m. 1999 da vefât etmişdir. 376.
47 � ABDÜLLAH-İ DÂRİMÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: İkiyüzdokuzuncu [209. cu] sırada, Dârimî ismine bakınız!
48 � ABDÜLLAH-İ DEHLEVÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Seyyiddir. Babası şâh Abdüllatîf, rü�yâda hazret-i Alînin emri ile adını Alî koymuşdur. Kendisi Gulâm-ı Alî yapdı. Tesavvuf mütehassıslarının büyüklerindendir. Müslimânların gözbebeğidir. 1158 [m. 1744] de Hindistânın Pencâb şehrinde tevellüd, 1180 [m. 1765] de, Mazher-i Cân-ı Cânân ile teşerrüf eyledi. Çok kerâmetleri görüldü. En büyük kerâmeti, gelen sâdık kimselerin kalblerine bir teveccüh ederek feyz ve bereketle doldururdu. Binlerce âşıkı, bir bakışda cezbelere ve vâridât-i ilâhiyyeye kavuşdururdu. 1240 [m. 1824] da Delhîde vefât eyledi. Şâhcihân câmi�i yakınındaki kendi Dergâhında, çok san�atle yapılmış mermer dıvâr içinde üstâdının yanında ve onun garb tarafında medfûndur. Çeşidli memleketlere göndermiş olduğu mektûblarından yüzyirmibeş adedi talebelerinden Rauf Ahmed müceddidî tarafından toplanarak (Mekâtîb-i şerîfe) ismi verilmiş ve önce 1334 [m. 1915] senesinde Madrasda ve sonra binüçyüzyetmişbir 1371 [m. 1951] senesinde Lâhorda ve 1396 [m. 1976] senesinde, İstanbulda, basılmışdır. Şâh Rauf Ahmed, bir sene içinde işitdiklerini de bir kitâb hâlinde toplamış, buna (Dürr-ül-me�ârif) ismini vermişdir. 1394 [m. 1974] senesinde İstanbulda yeniden tab� edilmişdir. Rauf Ahmed, İmâm-ı Rabbânînin küçük oğlu Muhammed Yahyâ soyundan olup, 1253 [m. 1837] de hacca giderken, Yemende, denizde şehîd oldu. Behûpal şehrinde irşâd ile meşhûr idi. 459, 466, 486, 733, 765, 766, 771, 773, 789, 921, 957, 969, 992, 1016, 1072, 1073, 1086, 1095, 1105, 1121, 1133, 1143.
49 � ABDÜLLAH-İ ENSÂRÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Babası, Muhammed bin Alîdir. 396 [m. 1005] da Hirâtda tevellüd, 481 [m. 1088] de orada vefât etdi. Şeyh-ul-islâm idi. Hanbelî idi. (Te�arrüf) kitâbına şerhı ve (Menâzil-üs-sâyirîn) kitâbı meşhûrdur. 91, 92, 312, 749, 750, 1013.

50 � ABDÜLLAH-İ KURTUBÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: 551. ci sırada Kurtubî ismine bakınız!
51 � ABDÜLLAH-İ NESEFÎ: 717. ci sırada Nesefî ismine bakınız!
52 � ABDÜLLAH-İ RÛMÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Yeni-şehrli Abdüllah efendi, 1130 [m. 1717] da şeyh-ul-islâm oldu. Buğaziçinde Kanlıcada 1156 [m. 1743] senesinde vefât etdi. Kanlıcada, İskender pâşa câmi�i yanındadır. (Behce-tül-fetâvâ) fetvâ kitâbının sâhibidir. 319, 390, 392, 490, 542, 592, 602, 862, 886.
53 � ABDÜLLAH-I TERCÜMÂN �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Akdenizde Balear adalarının büyüğü olan Mayorka adasında bir hıristiyanın tek çocuğudur. Asl ismi Anselmo Turmeda olup bir İspanyol papası idi. Nebuniye şehrinde, en meşhûr papas olan Nikola Mertilin yanında yetişdi. İncîli ezberledi. Bu papasın yol göstermesi ile Tunusa geldi. Müslimân oldu. Arabcayı ve islâm ilmlerini iyi öğrendi. Hıristiyanlığın iç yüzünü, nasıl bozulduğunu gösteren (Tuhfe-tül-erîb) adında bir kitâb yazdı. Kitâbı 823 [m. 1420] de temâmladı. 1290 [m. 1873] da Londrada ve Elmünkız kitâbı ile birlikde 1402 [m. 1981] de Hakîkat Kitâbevi tarafından, İstanbulda basdırılmışdır. Hâcı Zihnî efendi türkçeye çevirdi. Oğlu Abdül-Halîm, bu kitâbı arabca kısaltmışdır. Yazması Berlin kütübhânesindedir. Türkçesi, Osmânlılar zemânında İstanbulda basıldığı gibi, lâtin harfleri ile, 1385 [m. 1965] de tekrâr basdırılmışdır.
54 � ABDÜLLATÎF-İ HARPÛTÎ: 1330 [m. 1912] senesinde İstanbul Dâr-ül-fünûnunda (İlm-i kelâm) mu�allimi [profesörü] idi. (Tenkîh-ul kelâm) adındaki kitâbında, islâm dînini ilm, akl ve fen ile çok güzel müdâfe�a etmekdedir. 543.
55 � ABDÜLMECÎD HÂN �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Osmânlı pâdişâhlarının otuzbirincisi ve islâm hâlifelerinin doksanaltıncısıdır. Sultân ikinci Mahmûdun oğludur. Sekiz oğlundan dördü pâdişâh oldu. 1237 [m. 1824] de doğdu. 1255 [m. 1839] de pâdişâh oldu. 24 Hazîran 1277 [m. 1861] de vefât etdi. Sultân Selîm câmi�i bağçesindedir. Dolmabağçe serâyını ve galata köprüsünü yapdırdı. (Eshâb-ı kirâm) kitâbında geniş bilgi vardır. 538, 698, 732, 826, 1047, 1063, 1083, 1131, 1153, 1167, 1187.
56 � ABDÜLMESÎH: Resûlullah �sallallahü aleyhi ve sellem� efendimize süâl sormak için Necrandan gelen hıristiyanların reîsi idi. 369, 370.
57 � ABDÜLMUTTALİB: İsmi Şeybedir. Resûlullah �sallallahü aleyhi ve sellem� efendimizin dedesidir. Kureyş kabîlesinin reîsi idi. Hâşimin oğludur. Amcası Muttalib, Mekkelilere bunu, kölesi olarak tanıtdığı için, Abdülmuttalib ismi ile şöhret bulmuşdur. Hazret-i İsmâ�îlden kalmış olan zemzem kuyusu, Cürhüm hükûmeti zemânında gayb olmuşdu. Bu kuyuyu bularak temizletdi. Oniki oğlu ve altı kızı vardı. En büyükleri Ebû Tâlib, en küçükleri Abbâs idi. Abdüllah, Resûlullahın tevellüdünden yedi ay önce vefât etdiği için, Resûlullah �sallallahü aleyhi ve sellem� dedesinin yanında büyüdü. Sekiz yaşında iken dedesi de vefât etdi. İsmâ�îl aleyhisselâmın dînine göre ibâdet ederdi. 378, 390, 1059.
58 � ABDÜLVEHHÂB-İ ŞA�RÂNÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Aliy-yül-Havâsın talebesidir. 973 [m. 1565] de vefât etdi. Dört mezhebin fıkh bilgilerini anlatan (Mîzân-ül-kübrâ) kitâbı iki cilddir. [1275] de Mısrda basılmışdır. (Letâif-ül-minen) kitâbının birinci cildi 56. cı sahîfesinden i�tibâren kimyâ ilmini ve Câbir bin Hayyânı uzun anlatmakdadır. Buna (Minen-ül kübrâ) da denir. 1357 de basılmışdır. Kenârında Tâcüddîn-i İskenderînin (Letâif-ül minen) ve (Miftâh-ul-felâh) kitâbları vardır. (Envâr-ül-kudsiyye)si, (Tabakât-ül-kübrâ)sının kenârında basılmışdır. Hadîs ve Şâfi�î fıkh âlimidir. Çok kitâbı vardır. 80, 388, 458, 775, 825, 1005, 1129.
59 � ABDÜ-MENÂF: Resûlullahın ikinci dedesi olan Hâşim, Abdü-Şems, Muttalib ve Nevfelin babaları ve Kusayyin oğludur. İsmi Mugîredir. Menâf, Kureyş ve Huzeyl kabîlelerinin bir putu idi. Abd-üd-dâr ve Abd-ül-Uzzâ adındaki kardeşleri arasında en şereflisi ve Kâ�be bekçisi oldu. Kâ�benin anahtarı Abd-üd-dâr oğullarında idi. 390.
60 � ABDÜRRAHÎM: Tütün içmenin günâh olmadığını bildirmişdir. 639.
61 � ABDÜRRAHÎM SEMERKANDÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Ebû Bekr-i İmâdînin oğlu olup, Mergınânî, Fergânî ve Semerkandî lakabları ile meşhûrdur. Hanefî fıkh âlimidir. Hidâye kitâbının sâhibi olan Burhân-üd-dîn Alînin torunudur. Altıyüzellibir 651 [m. 1253] de hayâtda idi. (Füsûl-i imâdî) fıkh kitâbı meşhûrdur.
62 � ABDÜRRAHMÂN �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Zebid müftîsi idi. Seyyiddir. Vehhâbîleri reddiyyesi çok kıymetlidir. 454.
63 � ABDÜRRAHMÂN BİN AVF �radıyallahü anh�: Abd-i Avf bin Hars bin Zühre bin Kusay torunudur. Eshâb-ı kirâmın büyüklerinden ve aşere-i mübeşşeredendir. Önce îmân eden sekiz kişiden biridir. Uzun boylu, beyâz idi. Bütün gazâlarda bulundu. Uhudda iki kâfir öldürdü. Hazret-i Ömerin halîfe olmak için seçdiği altı kişiden biridir. Uhud gazâsında yirmi yerinden yaralandı. Topal oldu ve oniki dişi düşdü. Çok zengin idi. Çok sadaka verirdi. [31] senesinde, yetmişbeş yaşında vefât etdi. Beyâz, iri, güzel idi. 133, 510, 621, 696, 772, 790, 845, 1095.
64 � ABDÜRRAHMÂN BİN EBÛ BEKR �radıyallahü anhümâ�: Babası, dedesi ve oğlu hep Eshâbdandırlar. Bedr ve Uhudda düşman ordusunda idi. Hudeybiyede müslimân oldu. Yemâme cenginde çok kahramânlık etdi. Yedi kâfiri öldürdü. Deve günü, kız kardeşi Âişenin �radıyallahü anhümâ� yanında idi. 53 [m. 673] senesinde vefât etdi. Mekkededir. 506, 1035.
65 � ABDÜRRAHMÂN BİN MUHAMMED �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Gelibolulu Süleymân efendinin torunudur. Şeyhîzâde denir. Dâmâd adı ile meşhûrdur. Rumeli kâdî-askeri idi. Şeyh-ul-islâmın dâmâdı idi. 1078 [m. 1668] de vefât etdi. (Mecma�ul-enhür) adındaki (Mültekâ şerhı) meşhûrdur.
66 � ABDÜRRAHMÂN CEVZÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Babası Alîdir. Hanbelî fıkh âlimidir. [508] de tevellüd, 597 [m. 1202] de Bağdâdda vefât etdi. Ebül-ferec ibni Cevzî adı ile meşhûrdur. Tefsîr, hadîs ve Hanbelî fıkh ve târîh bilgilerinde derin âlim idi. Yüzden fazla kitâb yazdı. (El-mugnî) tefsîri meşhûrdur. 210, 311, 442, 457, 458, 494, 497, 641, 1070.
67 � ABDÜRRAHMÂN İMÂDÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Babası Muhammed Imâd-üd-dîndir. Şâm müftîsi idi. 978 [m. 1571] de tevellüd, 1051 [m. 1641] de vefât etdi. Hanefî fıkh âlimlerindendir. (El-hediyye fil-ibârât-il-fıkhiyye) kitâbı meşhûrdur. 487, 629, 639.
68 � ABDÜRRAZZÂK KÂŞÎ: Tesavvuf ve fıkh âlimidir. Tefsîr, Füsûs şerhı ve kıymetli eserleri vardır. 730 da vefât etdi.
69 � ÂBİDÎN PÂŞA �rahmetullahi teâlâ aleyh�: [1259] da tevellüd, 1324 [m. 1906] de vefât etdi. Fâtih câmi�i şerîfi bağçesindedir. Ankara vâlîsi iken (Mesnevî)yi şerh etmişdir. 732.

70 � ADAM SMİTH: İngiliz iktisâdcısıdır. 1135 [m. 1723] de İskoçyada tevellüd, 1214 [m. 1799] de vefât etdi. Yirmibir yaşında iken Glaskow üniversitesine mantık profesörü oldu. [m. 1759] da yazdığı (Ahlâk duyguları teorisi) kitâbı ile devrinin filozofları arasına girdi. [m. 1776] da neşr etdiği (Milletlerin tabî�atleri ve zenginlikleri) kitâbında, ticâretde serbest rekâbeti ve iktisâdda liberalizmi savundu. (Servetin kaynağı çalışmakdır. Paranın değeri, arz ve taleb üzerine kurulmuşdur. Bunlar hükûmetler tarafından zorlanamaz) dedi. 792.
71 � ADDÂS �radıyallahü anh�: Mekkede Utbe ve Şeybe kâfirlerinin kölesi, Nusaybinli nasrânî idi. Resûlullahı bir görüşde îmân etdi. 353.
72 � ÂDEM �aleyhisselâm�: Yeryüzünde yaratılan ilk insandır ve ilk Peygamberdir. Bütün insanların babasıdır. Çeşidli memleketlerden getirilen toprakları melekler su ile çamur yapıp, insan şekline koydu. Mekke ile Tâif arasında kırk sene yatıp (Salsâl) oldu. Pişmiş gibi kurudu. Önce Muhammed aleyhisselâmın nûru alnına kondu. Sonra Muharremin onuncu Cum�a günü rûh verildi. Herşeyin ismi ve fâidesi bildirildi. Boyu ve yaşı kesin olarak bildirilmedi. Bir rivâyetde boyu beşyüz zrâ� [ikiyüzelli metre] idi. Cennetden çıkınca altmış zrâ� oldu. Allahü teâlânın emri ile, bütün melekler, Âdeme doğru secde etdi. Meleklerin hocası olan İblîs, emri dinlemedi. Secde etmedi. Kırk yaşında iken (Firdevs) adındaki Cennete götürüldü. Cennetde yâhud dahâ önce, Mekke dışında uyurken sol kaburga kemiğinden, hazret-i Havvâ yaratıldı. Allahü teâlâ, bunları nikâh etdi. Cennetde, bin sene kadar yaşayıp, yasak edilen ağacdan unutarak, önce Havvâ, sonra kendisi, buğday yidikleri için çıkarıldılar. Âdem �aleyhisselâm�, Hindistânda, Seylân (Serendip) adasına, Havvâ ise, Ciddeye indirildi. İkiyüz sene ağlayıp yalvardıkdan sonra, tevbe ve düâları kabûl olup, hacca gelmesi emr olundu. Arafât ovasında, Havvâ ile buluşdu. Kâ�beyi yapdı. Her sene hac yapdı. Arafât meydânında veyâ başka meydânda, kıyâmete kadar gelecek çocukları, belinden zerreler hâlinde çıkdı. (Ben sizin Rabbiniz değil miyim?) soruldu. Hepsi (Evet) dedi. Sonra, hepsi zerreler hâline gelip, beline girdiler. Yâhud, belinden yalnız kendi çocukları çıkdı. Her çocuğun belinden, bunun çocukları çıkdı. Böylece, herkes, kendi babasından zâhir oldu. Sonra Şâma geldiler. Burada yirmi def�a ikiz evlâdı, bir def�a da yalnız Şît �aleyhisselâm� oldu. Neslinden kırkbin kişiyi gördü. Binbeşyüz yaşında iken evlâdına Peygamber oldu. Evlâdı çeşidli dil ile konuşdu. Cebrâîl �aleyhisselâm� oniki kerre gelmişdir. Oruc, her gün bir vakt nemâz, gusl abdesti emr edildi. Kitâb gelip, fizik, kimyâ, tıb, eczâcılık, matematik bilgileri öğretildi. Süryânî, İbrânî ve Arabî diller ile kerpiç üstünde çok kitâb yazıldı. Hiç sakalı yok idi. İlk sakalı çıkan Şît aleyhisselâmdır. Çok güzel idi. Siyâh saçlı, buğday renkli idi. Havvâ da böyle idi. Bir rivâyete göre, ikibin yaşına gelince, onbir gün hasta olup, Cum�a günü vefât etdi. Havvâ, kırk sene sonra Ciddede vefât etdi. Kabrleri, Kudüsde veyâ Minâda mescid-i Hîfde veyâ Arafâtdadır. Hayâtlarını bildiren rivâyetler de çok farklıdırlar. 3, 18, 26, 57, 64, 79, 80, 81, 83, 84, 95, 106, 208, 210, 265, 290, 344, 354, 355, 356, 364, 378, 379, 387, 390, 391, 440, 442, 450, 451, 482, 488, 501, 502, 507, 519, 525, 541, 544, 545, 574, 601, 679, 714, 715, 745, 801, 996, 997, 1109, 1157, 1180, 1188.
73 � ADNÂN: Resûlullahın yirmibirinci babasıdır. Alnında Resûlullahın nûru parlıyordu. Hicâzda bulunan arab kabîleleri hep bunun soyundandır. Resûlullahın bundan önceki dedelerinin adı kesin olarak belli değildir. Abdüllah ibni Abbâs buyurdu ki, (Adnân ile İsmâ�îl �aleyhisselâm� arasında otuz baba vardır. Fekat, kimler oldukları belli değildir). 390, 1157.
74 � AHMED ÂSIM �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Ayntablıdır. Seyyiddir. 1235 [m. 1820] de İstanbulda vefât etdi. Üsküdârda Nûh kuyusundadır. Fîrûzâbâdînin arabî (Kâmûs) ve fârisî (Burhân-ı kâtı�) lügat kitâblarını türkceye terceme, (Emâlî kasîdesi)ni türkce şerh etmişdir. Üçü de basılmışdır. 699, 759, 760, 1007.
75 � AHMED BABA: Hurûfî babalarındandır. Samatyada hurûfî şeyhi olan Halîl babanın çömezi idi. Merdiven köyündeki tekkeyi kurmuşdur. 501.
76 � AHMED-İ BEDEVÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Babası Alî efendidir. Şerîflerdendir. 596 [m. 1199] da Fasda tevellüd, 675 [m. 1276] de Mısrda Tantada vefât etdi. Yüzüne peçe örterdi. (Câmi�u kerâmât-il-evliyâ)da diyor ki, (Ahmed Bedevî, hem seyyiddir, hem şerîfdir. Mısrdaki Evliyâ arasında, imâm-ı Şâfi�îden sonra en üstünü Ahmed-i Bedevîdir. Ondan sonra seyyidet Nefîsedir. Sonra Şerefeddîn-i Kürdî, sonra Abdüllah Menûfî Şâzilîdir.) (Mir�ât-ı Medîne)de diyor ki, (Kutb-i rabbânî seyyid Ahmed Bedevî hazretlerinin vefâtından altmışbeş sene sonra, Tantadaki türbesinin bulunduğu câmi�i şerîfde her sene, Rebî�ulevvel ayının birinci Cum�a gecesi mevlid okumak âdet olmuşdur. Bu mevlide her memleketden binlerce âlim, Velî toplanır. Bir hafta sürer. İmâm-ı Bedevî, şeyh Berînin, bu da Alî bin Nu�aym Bağdâdînin, bu da seyyid Ahmed Rıfâ�înin halîfesidir.) Allahü teâlâ, Evliyâsının kimine az, kimine çok kerâmet vermişdir. Ahmed Bedevî hazretlerine, vefâtından sonra da çok kerâmet vermişdir. 331, 909, 1010.
77 � AHMED-İ BEZZÂR �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Babası Amrdır. Hadîs âlimlerindendir. 292 [m. 905] de Remle kasabasında vefât etdi. (Müsned) kitâbı meşhûrdur. 340, 424.
78 � AHMED BİN ABDÜLLAH �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Ebû Nu�aym Isfehânî adı ile meşhûrdur. Şâfi�îdir. Hadîs âlimidir. 336 [m. 948] da tevellüd, 430 [m. 1039] da vefât etdi. Kıymetli kitâbları vardır. (Hilye-tül-Evliyâ)sı Beyrutda, (Mekteb-üt-ticârî) tarafından ve Berlinde basılmışdır. 70, 208, 786, 891, 1014.
79 � AHMED BİN ATÂULLAH �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Sekizyüzdoksanaltıncı [896] sırada Tâcüddîn-i İskenderî ismine bakınız!
80 � AHMED BİN HANBEL �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Hanbelî mezhebinin reîsidir. Dedesi Hanbeldir. 164 senesinde Bağdâdda tevellüd, 241 [m. 855] de orada vefât etdi. Üçyüzbinden fazla hadîs ezberlemişdi. İmâm-ı Şâfi�înin talebesidir. Hâl tercemesini, Beyhekî ve İbni Cevzî ve başka âlimler yazmışlardır. (El-Müsned) hadîs kitâbında otuzbin hadîs-i şerîf vardır. Mu�tezile fırkası ile çok mücâdele ve onları rezîl etdiği için, Me�mûn tarafından habs edildi. 50, 211, 415, 424, 458, 476, 567, 581, 582, 609, 629, 643, 686, 788, 842, 881, 992, 993, 1008, 1184.
Ahmed bin Muhammed Nâtıfî Taberî başka olup, 446 da vefât etmişdir.
81 � AHMED CÂMÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Ebül-Hasen Ahmed bin Alî Nâmıkî Câmî, büyük âlim ve büyük velîdir. Eshâb-ı kirâmdan Cerîr bin Abdüllah soyundandır. Cerîr �radıyallahü anh�, Resûlullah �sallallahü aleyhi ve sellem� vefât edeceği sene îmân etmişdi. Çok güzel, boylu idi. Ahmed Câmînin otuzdokuz oğlu vardı. Ölünce, ondördü kaldı. Hepsi de derin âlim ve âmil ve kâmil idi. Çok kitâb yazmışlardı. [441] de tevellüd ve 536 [m. 1142] da vefât etdi. Altıyüzbin kimsenin îmâna gelmesine sebeb oldu. (Miftâh-un-necât) ve (Üns-üt-tâibîn) kitâbları basılmışdır. (Miftâh-un-necât) kitâbı, Hakîkat Kitâbevi tarafından yeniden basılmışdır. 61, 419, 1197.
82 � AHMED DAHLÂN �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Ahmed bin Seyyid Zeynî Dahlân, Mekkenin müftîsi ve reîs-ül-ulemâsı ve Şâfi�î şeyh-ul-hutebâsı idi. 1231 [m. 1816] de Mekkede tevellüd, 1304 [m. 1886] de Medînede vefât etdi. Birçok eserleri olup (Hulâsa-tül-kelâm fî beyân-i umerâ-i beled-il-harâm), (Firredd-i alel-vehhâbiyye-ti-etbâ-ı mezheb-i İbni Teymiyye) ve (Ed-Dürer-üs-seniyye firredd-i alel-vehhâbiyye) kitâblarında vehhâbîlerin, yanlış yolda olduklarını âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerle göstermekdedir. (Hulâsa-tül-kelâm)ın ikinci cüz�ü ve (Ed-Dürer-üs-seniyye) ve (El-Fütûhât-ül-İslâmiyye) kitâbının bir parçası olan (Fitne) ismlerindeki eserleri Hakîkat Kitâbevi tarafından ofset yolu ile basdırılmışlardır. Hindli Muhammed Beşîr bin Bedreddîn, (Sıyânet-ül insân) kitâbında, Ahmed Dahlâna reddiyye yazdı ise de, mevlânâ Abdülhay bin Abdülhalîm Lüknevî, Beşîri rezîl etmişdir. Abdülhay Lüknevî binüçyüzdört, Beşîr binüçyüzyirmiüç 1323 [m. 1905] senelerinde vefât etdi. 450, 453, 454, 458, 460, 595.
83 � AHMED HAMEVÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Babası Muhammed Mekkîdir. Seyyiddir. Hanefî fıkh âlimidir. Mısrda müderris [profesör] idi. 1098 [m. 1686] de vefât etdi. Çok sayıda kitâb yazmışdır. (Uyûn-ül-besâir) ismindeki (Eşbâh) şerhi ve (Nefehât-ül-kurb vel-ittisâl bi-isbâtittesarrufi li-evliyâ ba�del-intikal) kitâbları çok kıymetlidir. 245, 250, 388, 443, 460, 623, 629, 738, 779.
84 � AHMED HÂN-I �rahmetullahi teâlâ aleyh�: İslâm halîfelerinin yetmişdokuzuncusu ve Osmânlı pâdişâhlarının ondördüncüsüdür. Binoniki 1012 [m. 1603] de halîfe oldu. Binyirmialtı 1026 [m. 1617] da, yirmisekiz yaşında vefât etdi. Nemçe ile ya�nî Avusturya ile ve Îrânla ve Celâlî eşkıyâsı ile harb edip gâlib geldi. Akllı ve iyi idâreli idi. Devlet idâresindeki başarılarında zevcesi Mâhpeyker sultânın çok yardımı olmuşdur. At meydânında, sultân Ahmed Câmi�ini, mekteb ve imâretini yapdırmışdır. Câmi�in altı minâresi, dördünde üçer olmak üzere, onaltı şerefesi vardır. İki kerre Edirneye, bir kerre de Bursaya seyâhat etdi. Câmi� yanındaki türbededir. Beytullahın ve Hucre-i se�âdetin perdeleri Mısrda dokunurdu. Ahmed hân, İstanbulda dokutup saygı ile göndermişdir. 1119, 1125, 1128, 1132, 1135, 1144, 1150, 1158.
85 � AHMED HÂN-III �rahmetullahi teâlâ aleyh�: İslâm halîfelerinin seksensekizinci ve Osmânlı pâdişâhlarının yirmiüçüncüsüdür. [1084] de tevellüd, 1149 [m. 1736] da vefât etdi. Turhân sultân türbesindedir. 1115 [m. 1703] de cülûs edip, 1143 [m. 1730] de hal� edildi. İsveç kralı onikinci Şarl, ruslara mağlûb olarak, Ahmed hâna sığınmışdır. Bunun üzerine başlıyan Osmânlı-Rus harbinde ruslar bozguna uğramış, büyük Petro, zor kurtulmuşdur.
Üçüncü Ahmed hânın ve ikinci Mustafâ hânın vâlideleri (Gülnûş Emetullah) sultân, 1109 [m. 1696] da (Galata yeni câmi�) demekle meşhûr (Vâlide câmi�i)ni yapdırdı. Üsküdârda (Yeni vâlide câmi�i), vâlide sultân için, 1120 [m. 1707] senesinde, Ahmed hân tarafından yapdırılmışdır. Bu vâlide sultân 1127 [m. 1714] de, Edirnede vefât etdi. Üsküdâra getirilip, câmi�i önüne defn edildi. Ahmed hânın kızı Zeyneb sultân Gülhâne parkı karşısındaki mescidi yapdırdı. 1062, 1092, 1099, 1100, 1119, 1123, 1126, 1153, 1184, 1191.
86 � AHMED İBNİ KEMÂL �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Şemseddîn Ahmed efendi, Süleymân efendinin oğludur. Dedesi, Kemâl pâşadır. Kânûnî sultân Süleymân hân zemânında, 932 [m. 1526] den 940 [m. 1534] senesine kadar Osmânlıların dokuzuncu şeyh-ul-islâmı idi. Cinnîlere de fetvâ verirdi. Bunun için (Müfti-yüs-sekaleyn) adı ile meşhûr oldu. Edirnelidir. İstanbulda Edirnekapı mezârlığındadır. Buğaz köprüsünün çevre yolu yapılırken, etrâfındaki kabrler nakl edilmiş, kendi kabri, on metre kadar geri alınmışdır. Tefsîr, hadîs ve fıkhda derin âlim idi. Çok kitâb yazdı. Fetvâları ve arabîden fârisîye lügat kitâbı ve (El-münîre)si ve Nevevînin (Hadîs-i erba�în) i şerhi çok kıymetlidir. 940 [m. 1534] da vefât etdi. 234, 286, 365, 444, 476, 698, 728, 908, 1014, 1164.
87 � AHMED KÂDIYÂNÎ: Hindistânda Pençabda, 1296 [m. 1879] da, ingilizlerin yardımı ile, (Kâdıyâniyye) veyâ (Ahmediyye) adında yeni bir din kurdu. Peygamber olduğunu söyledi. İstanbulda ofset baskısı yapılan (El-mütenebbî) kitâbında uzun bilgi vardır. 1326 [m. 1908] de öldü. 484, 485, 486.

88 � AHMED NA�ÎM EFENDİ: Mustafâ Zihnî pâşanın oğludur. Babanzâde adı ile meşhûrdur. 1290 [m. 1872] da tevellüd, 14 Ağustos 1352 [m. 1934] de kalb sektesinden vefât etdi. Edirnekapıdadır. Galataserây Lisesinde ve mülkiyye mektebinde okudu. Orta boylu, sakallı idi. Galataserâyda ders verdi. Felsefe üzerinde fransızcadan tercemeler yapdı. 1346 [m. 1928] da (Buhârî hulâsası)nı terceme ve iki cildini neşr etdi. Dâr-ül-fünûnda yirmiiki sene profesörlük yapdı. 1351 [m. 1933] de dârülfünûn lâğv edilince, kıymeti bilinmiyerek açıkda bırakıldı. Tâm ve hâlis müslimân idi. Arabî ve fransızca iyi bilirdi. Felsefe âlimi idi. Tevfik Fikretle Abdüllah Cevdetin islâm düşmanlıklarını hiç beğenmezdi. Kuru mütercim değil, mütefekkirdi. Tevfik Fikret için (Ma�nevî en büyük destekden mahrûm, bedbaht, ölmeğe mahkûm bir kimsedir) derdi. Garb felesoflarından iki üç kimseden başka hiçbir felesofun ulûhiyyeti inkâr etmediğini söylerdi. Fikretin niçin dalâlete düşdüğüne şaşardı. Onu felsefede olgunlaşmamış sayardı. Na�îm beğin eserleri: (Ahlâk-ı islâmiyye esâsları), (Buhârî tercemesi), (Da�vâ-yı kavmiyyet), (Felsefe dersleri), Nevevînin (Hadîs-i erba�în) i tercemesi, (İlm-ün-nefs) [psikoloji], (Mantık), (Temrînât) ve sâiredir. 422.
89 � AHMED RIFÂ�Î �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Ebül Abbâs Ahmed bin Ebül Hüseyn Alî, seyyiddir. Evliyânın büyüklerindendir. Basra civârında [512] de tevellüd, 578 [m. 1183] de Mısrda vefât etdi. Şâfi�î idi. Türbesi ve mescidi, ikinci Abdülhamîd hân tarafından ta�mîr edilmişdir. 909, 1070, 1093.
90 � AHMED SA�ÎD-İ FÂRÛKÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Ahmed Sa�îd ibni Ebî Sa�îd bin Safî bin Azîz bin Muhammed Îsâ bin muhtesib-ül-ümme şeyh Seyfeddîn-i Fârûkî Serhendî �rahmetullahi aleyhim�, hicretin [1217] senesinde Hindistânda Rampur şehrinde tevellüd ve 1277 [m. 1861] de Medîne-i münevverede vefât etdi. Bakî� kabristânında, Osmân �radıyallahü anh� türbesi yanındadır.
Ahmed Sa�îd hazretlerinin üç oğlu vardı. Birinci Muhammed Mazher, binikiyüzkırksekiz [1248] de tevellüd ve 1301 [m. 1884] de Medîne-i münevverede vefât etdi. Babasının yanındadır. 1277 senesinde yazdığı (Makâmât-ı sa�îdiyye) kitâbı fârisî olup babası Ahmed Sa�îdin ve mürşidlerinin �kuddise sirruhüm� hâllerini ve yüksek makâmlarını bildirmekdedir. Kitâb 1281 de Delhîde basdırılmışdır. İmâm-ı Rabbânîyi bildiren risâlesi (Hak Sözün Vesîkaları) kitâbında basılmışdır. Mekkede seyyid Fehîm Efendi ile sohbet eylemişdir.
İkinci oğlu mevlânâ Ebüsse�âdet Muhammed Ömer, binikiyüzkırkdört [1244] de tevellüd ve binikiyüzdoksansekiz 1298 [m. 1881] de Rampurda vefât etdi. Oğlu Ebülhayrın mürşidi idi. Ebülhayr, binüçyüzkırkbir [1341] de Delhîde vefât etdi. Kabri, Abdüllah-i Dehlevî dergâhında, dedesi Ebû Sa�îdin yanındadır. Mermerden tabut şeklindeki dört kabr, mermerden pek san�atli dört dıvâr içinde ve Dergâhın ortasındadırlar. Ebülhayrın oğlu Ebül-Hasen Zeyd-i Fârûkî, 1324 [m. 1906] senesinde, Delhîde Abdüllah-i Dehlevî dergâhında tevellüd etdi. Bu dergâhda vefât etdi. 1391 [m. 1971] Şa�bân ayında Delhîyi ziyâretimde, sohbeti ile iki def�a şereflendim. 1376 [m. 1957] da basdırmış olduğu fârisî (Menâhic-üs-seyr) kitâbını bu fakîre hediyye etdi. Câmi�ul-ezherde okuduğunu, Mısrda şeyh-ül-islâm Mustafâ Sabrî efendi ile çok sohbet etdiğini de söyledi. 1394 [m. 1974] de, Kandihârda basdırdığı, fârisî (Makâmât-i ahyâr) kitâbında dedelerini uzun anlatmakdadır. Zeyd efendi, kitâbında diyor ki, babam, Peygamberimizi rü�yâda görmüş. Çok üzüntülü imiş, sebebini sormuş. (Türkler benim halîfemi bugün makâmından ayırdılar. Bunun cezâsını çok acı çekeceklerdir) buyurmuş.
Üçüncü oğlu Mevlânâ Abdürreşîd, binikiyüzotuzyedi [1237] de Lucknowda tevellüd ve binikiyüzseksenyedi 1287 [m. 1870] de Mekke-i mükerremede vefât etdi. Bu da, oğlu Şâh Muhammed Ma�sûm-i Ömerînin mürşidi idi. Muhammed Ma�sûm [1263] de Abdüllah-i Dehlevî hazretlerinin tekkesinde tevellüd etdi. 1274 [m. 1858] de İngilizler Delhîde büyük fitne çıkardı. Sultân ikinci Behâdır şâhı, iki zevcesi ve iki oğlu ile Kalkuteye götürüp habs etdiler. Hindistânın her tarafında müslimânlar şehîd edildi. Müslimânlar, Medîne-i münevvereye hicret etdi. [1290] da Hindistâna döndü. Otuzüç sene sonra akrabâ ve talebesinden altmış kişi ile [1323] de Medîneye döndü. Burada İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin (Mebde� ve me�âd) kitâbını arabîye terceme etdi ve çok kitâb yazdı. Bunlardan (Ahsen-ül-kelâm fî-isbât-i mevlid-i vel-kıyâm) kitâbı, Hindistânın Urdu dilinde olup, vehhâbîleri red ve rezîl etmekdedir. Hindistânda basılmış ve arabîye terceme edilmişdir. (Es-sebe�ul-esrâr fî medâric-il-ahyâr) kitâbı, tesavvufu çok açık anlatmakdadır. Urdu dilindedir. Oğlu Muhammed Abdülkâdir Medenî tarafından [1329] da arabîye terceme edilmiş, 1331 [m. 1913] de İstanbulda basılmışdır. İkinci oğlu şeyh Ebülfeyz Muhammed Abdürrahmânın kitâbın başına yazdığı takrîz çok istifâdelidir. Mütercim, önsözünde buyuruyor ki, (Şâh Veliyyullah muhaddis Ahmed-i Dehlevî (Mukaddeme-tüs-seniyye fî isbât-i mezheb-is-sünniyye) kitâbında, İmâm-ı Rabbânîyi uzun övmekde ve mü�minler onu sever, münâfıklar, şakîler ise kötüler demekdedir). Şâh Muhammed Ma�sûm, 1341 [m. 1923] de Mekke-i mükerremede vefât etdi.
Ahmed Sa�îd-i Serhendî, babası ile birlikde Abdüllah-ı Dehlevî hazretlerinin sohbetinde bulunup, on yaşına varmadan tarîkat-i Nakşibendiyyeye intisâb etdi. Onbeş yaşına kadar bu sohbetde kemâle geldi. Abdüllah-i Dehlevî hazretleri evlenmemiş idi. Bunu oğulluğa kabûl buyurdu. Hilâfet-i mutlaka ile şereflendirdi. Çok Velî yetişdirdi. Çok kitâb yazdı. (El-hakk-ul-mübîn fî-redd-i alelvehhâbîn) kitâbı vehhâbîlere cevâb vermekdedir. (Mektûbât-i Ahmediyye)si çok kıymetlidir. (Tahkîk-ul-hakkılmübîn) kitâbı 1386 senesinde Karaşide basılmış olup, (Mesâil-i erbaîn)e cevâb vermekdedir. 455, 459, 1004, 1095, 1146.
91 � AHMED-İ YEKDEST �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Dokuzyüzaltmışsekizinci [968] sırada, Yekdest ismine bakınız!
92 � AHMED-İ ZERRÛK �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Şihâb-üd-dîn Ahmed bin Ahmed Fâsî, 846 [m. 1442] da Trablus-garbda tevellüd, 899 [m. 1493] da orada vefât etdi. Mâlikî fıkh âlimi ve tesavvuf büyüklerindendir. Çok sayıda kıymetli eserleri vardır. (Şerh-ı hizb-il-bahr) ve (Kavâ-id-üttarîka fil-cem�-i beyneşşerî�at-i velhakîka) ve (Kavâid-üt-tesavvuf) kitâbları meşhûrdur. Sonuncusu büyük olup, Mısrda basılmışdır. 50, 456, 458, 627, 1187.
93 � AHMED-İ ZEYNÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Seksenikinci [82] sayıda Ahmed Dahlân ismine bakınız!
94 � ÂİŞE �radıyallahü anhâ�: Resûlullahın zevce-i mutahherasıdır. Ebû Bekr-i Sıddîkın kızıdır. Çok akllı, zekî, âlime, edîbe ve afîfe ve sâliha idi. Hâfızası pek kuvvetli olduğu için, Eshâb-ı kirâm, birçok şeyleri ondan sorup öğrenirdi. Âyet-i kerîme ile medh edildi. İctihâdı hazret-i Alîye uymadığı için, Deve vak�asında hazret-i Alî ile harb eden Eshâb-ı kirâm ile birlikde idi. Hazret-i Alî şehîd edilince pek üzüldü. Şî�îler kendisine çok iftirâ ediyor. Hazret-i Alîyi sevmezdi diyorlar. Hâlbuki (Alîyi sevmek îmândandır) hadîs-i şerîfini, hazret-i Âişe haber verdi. Böylece, onu sevdiğini ve herkesin de sevmesi lâzım geldiğini bildirdi. Hicretden sekiz sene önce tevellüd, üç sene evvel nikâh ve ikinci yıl Şevvâl ayında zifâf, 57 [m. 676] senesinde Medînede vefâtı vâkı� oldu. 60, 349, 380, 381, 382, 398, 457, 473, 503, 574, 601, 643, 646, 695, 730, 740, 784, 952, 1022, 1066, 1068, 1077, 1169, 1197, 1198.
95 � ÂİŞE HANIM: Hüseyn Hilmi Işıkın vâlidesidir. 1374 [m. 1954] de vefât etdi. Ankarada Bağlûmdadır.
96 � AKKERMÂNÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Muhammed bin Mustafâ 1174 [m. 1760] de Mekke-i mükerremede kâdî iken vefât etdi. Akkermân, Karadeniz sâhilinde Dinyester nehri yakınındadır. Çok kitâb yazdı. 698, 701.
97 � AKRİME (yâhud İkrime) �radıyallahü anh�: Resûlullahın en büyük düşmanı olan Ebû Cehlin oğludur. Önceden, babası gibi düşman idi. Mekke feth edildiği gün öldürülmesi emr olunan sekiz erkek ile dört kadından biri idi. Gemiye binip Yemene kaçdı. Yolda fırtına çıkıp gemi batıyordu. (Kurtulursak, Resûlullahın ayaklarına kapanacağım) diye niyyet etdi. Kurtuldular. Yemende müslimân oldu. Zevcesi ve amcasının kızı olan Ümm-ül-Hakîm bint-il Hâris dahâ önce müslimân olmuşdu. Medînede onun için emân aldı. Yemene gidip (İnsanların en halîmi ve kerîmi olan zât tarafından sana emân getirdim) dedi. Müslimân oldukdan sonra, Eshâb-ı kirâmın kahramânlarından oldu. Ammanda, Yemende cihâd edip, 13 [m. 634] senesinde, Yermük muhârebesinde şehîd oldu. 383, 1090, 1091.
98 � AKŞEMSEDDÎN �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Muhammed bin Hamza, Şihâbüddîn-i Sühreverdî neslindendir. Şâmda tevellüd etmişdir. Hâcı Bayram-ı velînin halîfesi olup, Göynükde yerleşdi. İstanbulun fethinde bulunup, hazret-i Hâlidin kabrini keşf etdi. 864 [m. 1460] de Göynükde, ya�nî Torbalıda vefât etdi. (Risâlet-ün-nûriyye) ve (Maddet-ül-hayât) kitâbları vardır. İstanbulda, Hırka-i şerîf câmi�i civârında mescidi ve sübyan mektebi ve mahallesi vardır. 1092.
99 � ALÂÜDDEVLE �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Rükneddîn Ahmed, Semnân pâdişâhının oğludur. Tesavvufa intisâb etdi. Kübreviyye tarîkatinde kemâle geldi. 659 [m. 1260] da Semnânda tevellüd, 736 [m. 1335] senesinde vefât etdi. Sofî Âbâd şehrindedir. 112, 768, 936, 1016, 1076. [(Mesmû�ât)da sahîfe 110.]
100 � ALÂ�ÜDDÎN-İ ATTÂR: Muhammed bin Muhammed Buhârî, Muhammed Behâ-üddîn-i Buhârî hazretlerinin dâmâdı ve talebesi idi. Zemânının kutb-i irşâdı idi. Buhâranın Cağanyân nâhiyesinde sekizyüziki 802 [m. 1400] de vefât etdi. (Evliyânın kabrlerini ziyâret etmenin te�sîri çokdur. Rûhlarına teveccüh etmek dahâ fâidelidir) buyururdu. Abdülganî Nablüsînin, bunun mubârek rûhundan çok feyz aldığı (İrgâmül-merîd) de yazılıdır. Büyük âlim Seyyid Şerîf-i Cürcânî diyor ki, (Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin sohbetine kavuşunca, Rabbimi tanıyabildim). 458, 480, 969, 1061, 1098, 1137, 1163, 1171, 1185, 1190.
101 � ALÂ�ÜDDÎN-İ BAĞDÂDÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Alî bin Muhammed, Şâfi�î fıkh ve tefsîr âlimidir. [678] de Bağdâdda tevellüd, 741 [m. 1340] senesinde Halebde vefât etdi. (Hâzin) tefsîrini yazmışdır. 418.
102 � ALÂ�ÜDDÎN-İ HASKEFÎ: Muhammed bin Alî, [1021] de Haskefde tevellüd, 1088 [m. 1677] de vefât etdi. Şâm müftîsi idi. (Dürr-ül-muhtâr) kitâbına İbni Âbidîn, Burhâneddîn İbrâhîm bin Mustafâ Halebî ve Ahmed Tahtâvî hâşiyeler yapmışlardır. 292, 299, 318, 392, 612, 723, 855, 872, 1010, 1020, 1025, 1109.
103 � ALB ARSLAN �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Muhammed bin Dâvüd 425 [m. 1033] de tevellüd etdi. Selçûkî sultânlarının ikincisidir. 455 [m. 1063] de amcası Tuğrul beğ vefât edince, tahta çıkdı. İstanbul imperatoru Diyojenin ordusunu Malazgirdde [463] hicrî, [1071] mîlâdî yılında mağlûb etdi. Rey şehrindeki Selçûkî devleti, 429 [m. 1037] dan 590 [m. 1193] senesine kadar devâm etdi. Konyadaki Selçûkîler 477 [m. 1083] den 699 [m. 1299] a kadar devâm etdi. 533, 1107, 1134, 1157.

104 � ALEKSANDRUS: Mîlâdın [325]. ci senesinde büyük Kostantinin İznikde topladığı üçyüzonsekiz papasın başkanı idi. İskenderiyye patrîki idi. [Bu ism, (Fâideli Bilgiler) kitâbındadır.]
105 � ÂLEMGÎR �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Muhammed Evrenkzîb, Şâhcihânın üçüncü oğlu olup, 1028 [m. 1619] de tevellüd ve 1118 [m. 1707] de vefât etdi. Birinci oğlu Dârâ Şekve çok âlim ve kâdirî idi. (Hasenât-ül-ebrâr) kitâbında islâmiyyeti Hindû dîni ile birleşdirdiği için, 1069 [m. 1658] da Evrenkzîb tarafından i�dâm edildi. Fârisî (Sefînet-ül-Evliyâ) kitâbı (Pişâver)de basılmışdır. Âlemgîr, 1068 [m.1657] de babasını habs edip, tahta çıkdı. Çok müttekî ve âlimleri severdi. Berehmenlerle ve şî�îlerle mücâdele etdi. Muhammed Ma�sûm-i Fârûkî ve oğlu Muhammed Seyf-üd-dîn hazretlerinden feyz aldı. Elli sene adâletle hükm sürdü. Şeyh Nizâm Muînüddîn-i Nakşibendî başkanlığındaki bir hey�ete, Hanefî mezhebi üzerine (Fetâvâ-i hindiyye) adındaki çok kıymetli fetvâ kitâbını hâzırlatdı. Binüçyüzon 1310 [m. 1891] da Mısrda basılmış, 1393 [m. 1972] de üçüncü baskısı yapılmışdır. Daken şehrlerini de ele geçirdi. Ölünce, yerine oğlu birinci Şâh-ı âlem Behâdır tahta çıkdı.
106 � ALÎ �radıyallahü anh�: Resûlullahın amcası olan Ebû Tâlibin oğlu idi. İslâm halîfelerinin ve Cennetle müjdelenen on kişinin dördüncüsüdür. Resûlullahın dâmâdıdır. Ehl-i beytin birincisidir. Hicretden yirmiüç yıl önce Mekkede tevellüd etdi. On yaşında iken îmân etdi. Bütün gazâlarda kahramânlıklar gösterdi. Yalnız Uhudda onaltı yerinden yaralandı. Otuzbeş [35] senesinin Zilhicce ayında halîfe oldu. 40 [m. 660] da, Ramezân-ı şerîf ayı onyedinci Cum�a günü sabâh nemâzına giderken Abdürrahmân ibni Mülcem isminde bir hâricî tarafından kılıncla alnına vurularak şehîd edildi. Kûfede ya�nî Necef denilen yerde medfûndur. Buğday benizli, uzun gerdanlı, güler yüzlü, iri ve siyâh gözlü, geniş göğüslü, iri yapılı idi. Sakalı sık idi. Muhârebe zemânlarında uzatırdı ve omuzlarına kadar yayılırdı. Son zemânlarda saçı ve sakalı pamuk gibi beyâz olmuşdu. Evliyânın büyüğü, Vilâyet yolunun reîsidir. Her tarîkatde herkese Vilâyetin feyzleri ve ma�rifetleri hazret-i Alîden gelmekdedir. 18, 27, 59, 60, 61, 62, 85, 98, 109, 114, 258, 278, 281, 311, 328, 356, 357, 367, 381, 384, 388, 390, 392, 393, 408, 412, 421, 441, 442, 443, 449, 472, 473, 487, 489, 497, 498, 501, 502, 503, 504, 506, 509, 510, 511, 512, 513, 514, 516, 570, 605, 620, 621, 633, 650, 652, 693, 695, 696, 707, 717, 738, 740, 752, 765, 772, 784, 840, 845, 887, 903, 909, 919, 989, 995, 1009, 1014, 1064, 1065, 1066, 1073, 1077, 1082, 1084, 1085, 1087, 1088, 1091, 1094, 1096, 1100, 1107, 1108, 1111, 1114, 1116, 1117, 1138, 1142, 1160, 1176, 1180, 1182, 1185, 1186, 1188, 1189, 1196, 1198.
107 � ALÎ BİN AHMED HÎTÎ: (Seyf-ül-bâtir li-rikâbişşî�at-i verrâfıda-til-kevâfir) kitâbı çok kıymetlidir. Bu kitâbı 1025 [m. 1616] da İstanbulda yazmışdır.
108 � ALÎ BİN EMRULLAH �rahmetullahi teâlâ aleyh�: 916 [m. 1509] da tevellüd, 979 [m. 1571] da Edirnede vefât etdi. (Ahlâk-ı Alâî) kitâbını yazdı. Tefsîr, kelâm ve fıkh şerhleri de vardır. 758.
109 � ALÎ BİN HÜSEYN �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Hüseyn vâ�ız-ı Kâşifînin oğludur. Fahrüddîn ve Safî ismleri ile meşhûrdur. 867 [m. 1462] de tevellüd ve 939 [m. 1533] senesinde Hirâtda vefât etdi. Fârisî eserleri arasında (Reşehât) kitâbı çok kıymetlidir. Şeyh Ahmed Allân-ı Mekkî ve sonra Muhammed Murâd-ı Kazânî tarafından arabîye terceme edilmişdir. Üçüncü Murâd hân zemânında, 993 [m. 1584] senesinde, Muhammed Şerîf-i Abbâsî tarafından türkceye terceme edilmişdir. Türkcesi çeşidli târîhlerde basılmışdır. Binikiyüzdoksanbirde İstanbulda taşbasması harekeli olup, sonunda mevlânâ Hâlid-i Bağdâdînin arabî (İrâde-i cüz�iyye) kitâbı ve kenârında, mevlânâ-i mezkûrün (Râbıta) risâlesinin arabîsi ve ayrıca türkcesi ve yine onun (Âdâb-ı tarîkat) risâlesinin türkcesi ve fârisî (Silsile-i aliyye)si ve ayrıca İsmâ�îl Hakkı Bursevînin (Huccet-ül bâliga) risâlesi ve (Hatm-i hâcegân) ve Niyâzî Mısrînin (Süâl-cevâb) risâlesi ve şeyh Sâdık efendinin (Abdestin âdâbı) ve (İnsân-ı kâmil) ve Edirne müftîsi Feyzi efendinin (Ayn-ül hakîka) adındaki çok kıymetli kitâbları ve hazret-i Alînin �radıyallahü anh� kırk sözü ve tercemeleri vardır. Sözün kısası, Reşehât tercemesinin bu baskısı bir hazînedir. Eline geçip okuyan, dünyânın en tâli�li insanıdır. Abdülhakîm efendi, (Reşehât okumak, insanın ihlâsını artdırır) buyururdu.
110 � ALÎ BİN İSMÂ�ÎL �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Alâüddîn Konevî olup, [668] de tevellüd ve 729 [m. 1329] da vefât etdi. Şâfi�î fıkh âlimidir. Mısrda ders verdi. Şâmda kâdîlik yapdı. (El a�lâm fî-hayât-il-Enbiyâ aleyhimüssalâtü vesselâm) ve (Hâvî) ile (Te�arrüf) şerhleri ve (Minhâc) muhtasarı meşhûrdur.
111 � ALÎ BİN MA�BED �rahmetullahi teâlâ aleyh�: İmâm-ı Muhammedin talebesidir. Onun (Câmi�ul-kebîr) ve (Câmi�üs-sagîr) kitâblarını rivâyet etmişdir. Mervden Mısra geldi. 218 [m. 833] Ramezânında vefât etdi. 608.
112 � ALÎ BİN YÛSÜF: Nûreddîn 741 [m. 1340] senesinde vefât etdi.
113 � ALÎ CÜRCÂNÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Babası Abdül�azîzdir. 392 [m. 1001] senesinde Cürcânda vefât etdi. Şâfi�î fıkh ve tefsîr âlimidir. Rey şehrinde kâdî idi. 375.
114 � ALÎ ECHÜRÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: İkiyüzdoksanbirinci [291] sırada, Echürî Alî ismine bakınız! 398, 629, 632, 633, 639, 998.
115 � ALÎ EFENDİ �Çatalcalı� �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Osmânlı Şeyh-ül-islâmlarının kırküçüncüsüdür. 1041 de Çatalcada doğdu. Dördüncü Muhammed hân zemânında, 1084 [m. 1673] de Şeyh-ül-islâm oldu. Onüç sene sonra azl edildi. 1103 [m. 1692] de vefât etdi. (Alî efendi fetvâsı) meşhûrdur. 167, 901.
116 � ALÎ HAYDAR BEĞ: Ahiskalı hoca Emîn efendi zâde, temyîz mahkemesi a�zâlığında ve başkanlığında, fetvâhâne-i âlî emînliğinde ve adliye nezâretinde bulunmuşdur. Dâr-ül-fünûn hukûk fakültesinde ve medresetül-kuddâtda ve mülkiye [siyâsal bilgiler] okulunda müderrislik ya�nî profesörlük yapdı. (Mecelle) kitâbına yapdığı (Dürer-ül-hükkâm) adındaki şerhi çok kıymetlidir. Bu şerhin 1323 [m. 1905] de basılan (Kitâb-ül-kefâle) sonunda bildirildiği gibi, (Erâzî kanûnu şerhı) ve (Evkâfda muvâda�a) ve (Risâle-i mefkûd) ve (İntikâl kanûnu)na şerhı vardır. 1355 [m. 1937] de vefât etdi. 1321 [m. 1903] de vefât ederek Üsküdârda Nesûhî kabristânına defn edilmiş olan büyük Alî Haydar beğ başkadır. O da, hukuk fakültesinde usûl-i fıkh ve mecelle profesörlüğü yapmışdı. 616, 798, 806, 823, 830.
117 � ALÎ HULLÎ: Babası Hasendir. [601] de vefât etdi. 418.
118 � ALÎ KUŞCU �rahmetullahi aleyh�: Alâüddîn bin Muhammed, Semerkandda Ulug beğin doğancı başısı idi. İstanbula geldi. Ayasofya medresesine müderris oldu. Akâid ve astronomi kitâbları vardır. 879 [m. 1474] de vefât etdi. Eyyûbdedir.
119 � ÂLİM BİN ALÂ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Hanefî fıkh âlimidir. 688 [m. 1289] de vefât etdi. Büyük tatâr hânı için hâzırladığı (Tatârhâniyye) adındaki fetvâ kitâbı çok kıymetli olup, (Zâd-ül-müsâfir) adı ile meşhûrdur. 299.
120 � ALÎ RÂMİTENÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: İslâm âlimlerinin büyüklerindendir. (Hâce azîzân) ve (Pîr-i nessâc) ismleri ile meşhûrdur. Mahmûd-i İncîr-fagnevînin talebesidir. Dokumacılık yapardı. Şeyh Alâüddevle-i Semnânî ile mektûblaşırdı. Celâlüddîn-i Rûmî ile sohbet etdiği (İrgâm-ül-merîd) de yazılıdır. Buhârânın Râmiten köyünde tevellüd ve yediyüzyirmibir 721 [m. 1320] de yüzotuz yaşında Hârezm şehrinde vefât etdi. Eshâb-ı hâcât ziyâret edip teberrük etmekdedir. 449, 969, 1050, 1105, 1141.
121 � ALÎ RIZÂ: Yediyüzyetmişikinci [772] sırada Rızâ ismine bakınız!
122 � ALÎ ÛŞÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Babası Osmândır. [569] da (Sirâciyye) fetvâ kitâbını ve ayrıca Ehl-i sünnet i�tikâdını bildiren (Emâlî kasîdesi)ni yazdı. Fergânelidir. 575 [m. 1180] de vefât etdi.
123 � ALÎ-ÜL-A�LÂ: Hurûfî babalarındandır. Fadlullah-ı Hurûfînin mürîdlerinden idi. Tîmûr hândan kaçıp, Kırşehre geldi. Bektâşî şekline girdi. Bektâşîlik tarîkâtini, islâm düşmanlığı hâline çevirdi. (Câvidân) kitâbını Anadoluya, el altından yaydı. Binlerle müslimânın dinden, îmândan çıkmasına sebeb oldu. 500.

124 � ALÎYY-ÜL-KÂRÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Hirâtlıdır. Babası Muhammeddir. Yazıcılıkla geçinirdi. Çok kitâb terceme ve şerh etdi. (Ehâdîs-ül-mevdû�ât) adındaki kitâbında, sahîh hadîslere mevdû� demekdedir. İmâm-ı a�zamın (Fıkh-ı ekber)ini şerh ederken, Resûlullahın �sallallahü aleyhi ve sellem� mubârek ana ve babasının kadr ve kıymetlerini küçültücü yazılarından ve tesavvuf büyüklerinin şânlarına yakışmıyacak iftirâlarından dolayı islâm âlimlerinin gözlerinden düşmüşdür. 1016 [m. 1607] da Mekke-i mükerremede vefât etdi. Fıkh-ı ekberin (El-Kavl-ül-fasl) adındaki şerhinde, böyle saygısız yazı yokdur. (El-Müstened-ül-mu�temed) kitâbında ve (Mektûbât-ı Ahmediyye)nin altmışüçüncü mektûbunda, Alîyy-ül-kârîye cevâb verilmişdir. (Fâideli Bilgiler) kitâbına bakınız! (Mektûbât-i Ahmediyye) kitâbı, 1372 [m. 1953] senesinde, Karaşide basdırılmışdır.
(Turub-ül-emâsil bi-terâcim-il-efâdıl) kitâbının sonunda diyor ki, (Alî Hirevî, Hiratda doğdu. Mekkede yerleşdi. İbni Hacer-i Hiytemîden de okudu. Çok eser bırakdı ise de, din büyüklerine i�tirâzları çirkin oldu. İmâm-ı Şâfi�înin ve imâm-ı Mâlikin ictihâdlarına dil uzatdı. Büyük âlim Muhammed Miskin, ona lâyık olan reddiyyeyi yazdı. (Sedâd-üd-dîn fî-isbâtin-necât-i lil-vâlideyn)de diyor ki, (Aliyy-ül-kârî, Fıkh-ı ekberi şerh ederken, Resûlullahın vâlideynine dil uzatmış, bu yetmiyormuş gibi, ayrıca bir risâle de yazmışdır. Şifâ kitâbını şerh ederken, küfrlerini bildiren risâle yazmış olduğunu, öğünerek bildirmişdir. Mekke-i mükerreme müftîsi iken, 1033 de vefât eden İmâm-ı Abdülkâdir Taberî, o risâleyi red için bir risâle yazmışdır.) (Turub-ül-emâsil) 1393 [m. 1973] de Karaşide basılmışdır. 391, 418, 442, 765, 1156.
125 � ALKAMA �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Babası Kaysdır. İbrâhîm-i Nehâînin dayısı idi. Abdüllah ibni Mes�ûddan ve Alî ve Âişe �radıyallahü anhüm�den ders almışdır. 62 [m. 681] senesinde vefât etdi. 268, 439.
126 � ÂLÛSÎ: Şihâbüddîn seyyid Mahmûd bin Abdüllah Âlûsî-i kebîr Bağdâdî, Bağdâdda müftî idi. Şâfi�î âlimlerindendir. 1217 [m. 1803] de Bağdâdda tevellüd, 1270 [m. 1853] de orada vefât etdi. İstanbula da geldi. Şî�îlere cevâb olarak, (El-ecvibe-tül-Irâkıyye anil es�iletil-Îrâniyye) kitâbı ve (Nehc-üs-selâme) ve (El-ecvibe-tül-Irâkıyye anil-es�ile-til-Lâhûriyye), (Nefehât-ül-kudsiyye fî-mebâhîs-il-imâmiyye) kitâblarını yazmışdır. Birincisi 1317 [m. 1899] de İstanbulda sanâyı� mektebinde, üçüncüsü 1301 [m. 1383] de Bağdâdda basılmışdır. (Rûh-ul-me�ânî) adındaki tefsîri, dokuz cilddir. Gençler arasında şöhret bulan bu tefsîr, din âlimleri arasında bir kıymet kazanamamışdır. İçindeki haberlerden ba�zısının doğru olmadığı, (Dürerüs-seniyye)de yazılıdır. İbni Teymiyyenin fikrlerini benimsemişdir. 349, 887.
127 � ÂLÛSÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Seyyid Mahmûd Şükrî bin Abdüllah, şî�îlere cevâb olarak, (Minhatül-ilâhiyye muhtasar-ı tuhfe-i isnâ aşeriyye) ve (Se�âdetül-dâreyn) ve (Süyûf-i müşrika) ve (Sabbül�azâb) kitâbları yazmışdır. Alûsî-i kebîrin torunudur. İbni Teymiyyecidir. [6]. cı sırada Abdül�azîz ismine bakınız! 1060, 1180.
128 � ÂLÛSÎ: Nu�mân bin Mahmûd bin Abdüllah Âlûsî, Bağdâdda [1252] de tevellüd, 1317 [m. 1899] de vefât etdi. Mevtâ işitmez derdi. (Cilâ-ül-ayneyn) kitâbında İbni Teymiyyeyi övmekde, İbni Hacer-i Mekkî hazretlerine dil uzatmakdadır. Yûsüf Nebhânî (Şevâhid-ül-hak) kitâbında, bunun haksız olduğunu isbât etmekdedir. (Gâliyye-tül-mevâ�ız) kitâbında dört mezheb imâmlarını çok övüyor ve İmâm-ı a�zamı müjdeliyen hadîs-i şerîfleri yazıyor ve Hanefî fıkh kitâblarından bilgiler bildiriyor ise de, yüzondokuzuncu [119] sahîfesinde, Evliyânın kabrini ziyâret için (Cilâ-ül-ayneyn) kitâbını tavsiye etmekdedir. 60, 349, 450, 467, 469, 1013, 1159.
129 � ÂMİDÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Seyf-üddîn Alî bin Muhammed, şâfi�î fıkh ve kelâm âlimidir. 551 de Âmid, ya�nî Diyâr-ı Bekrde tevellüd, 631 [m. 1234] de Şâmda vefât etdi. 490.
130 � ÂMİNE �rahmetullahi teâlâ aleyhâ�: Resûlullahın �sallallahü aleyhi ve sellem� muhterem annesidir. Veheb bin Abd-i Menâf bin Zühre bin Kilâb kızıdır. Ondört yaşında iken Abdüllah ile evlendi. Abdüllahın alnındaki nûr, Âminenin alnına geçip parladı. İki ay sonra Abdüllah vefât etdi. Yirmi yaşında iken, Medîne ile Mekke arasında, (Ebvâ) denilen yerde vefât etdi. [Kusayy adına bakınız!]. 375, 376, 378, 387, 1065, 1129.
131 � AMR İBNİ ÂS �radıyallahü anh�: Âs bin Vâil-i Sehmînin oğludur. Eshâb-ı kirâmın meşhûrlarındandır. Hicretin sekizinci [8] senesinde, Mekkenin fethinden altı ay önce, Hâlid bin Velîd ile birlikde Medîneye gelerek müslimân olmuşlardır. Fethden önce îmâna gelenlerin şereflerine ve yüksek derecelerine kavuşmuşlardır. Resûlullahın �sallallahü aleyhi ve sellem� Ammânda vâlîsi idi. Hiç azl olunmadı. Ebû Bekr-i Sıddîk tarafından Şâmın fethine gönderildi. Mısra vâlî yapıldı. Doksan yaşında iken 43 [m. 663] senesinde Mısrda vefât etdi. Çok zekî idi. Meşhûr dâhîlerden idi. (Amr ibni Âs, Kureyşin sâlihlerindendir) hadîs-i şerîfi (Medâric-ün-nübüvve)de yazılıdır. 469, 641, 1014, 1090, 1094, 1104, 1142.
132 � AMR İBNİ LUHAY: Hicâzda Huzâ�a hükûmetinin reîsi idi. Şâmdaki puta tapınma dînini Mekkeye getirdi. Hicretden bin sene önce öldü. 737.
133 � A�RÂBÎ PÂŞA: Mısrda millî cebhe reîsi idi. İngilizlerin zulmüne karşı mücâdele etdi. 1329 [m.1911]de vefât etdi.
134 � ARFECE �radıyallahü anh�: Arfece bin Es�ad Temîmî, Eshâb-ı kirâmdandır. Altın burun takmasına izn verilmişdir. 133, 1090.
135 � ÂRİF-İ RÎVEGERÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Buhârânın Rîvgir köyündendir. İslâm âlimlerinin büyüklerindendir. Çok yaşadı. 616 [m. 1219] da Rîvgirde vefât etdi. 969.
136 � ARİSTO: Yunan felesoflarındandır. Mîlâddan [384] sene önce doğdu. Babası tabîb idi. Eflâtunun talebesi idi. İskenderin hocası oldu. Sonra, Atinada Lisyonda mekteb yapdı. Onun için mekteblere lise denildi. Altmışiki yaşında Agriboz adasında öldü. Rûh kadîmdir, derdi. Tecribeden ziyâde, aklına dayandığından, yanılmışdı. Orta çağda unutuldu. Eserleri, sonradan arabcadan lâtinceye çevrildi. 41, 539, 758, 759, 1097, 1123.
137 � ARND: Yirminci asrın büyük kimyâgerlerindendir. Sultân ikinci Abdülhamîd hân zemânında İstanbul Dâr-ül-fünûnunda, uzun yıllar kimyâ profesörü idi. [m. 1934] de İstanbul üniversitesine tekrâr getirildi. Fritz Arnd iyi türkçe konuşurdu. [m. 1969] sonunda Hamburgda öldü. Kıymetli din kitâbları yazarlığı ile tanınmış Hüseyn Hilmi Işık, [m. 1936] senesinde, Arndın yanında çalışarak organik bir cism keşf etdi. Bu buluş, İstanbul fen fakültesi dergisi, 1937 senesi, ikinci cildin ikinci sayısında ve Berlinde çıkan [m. 1937] yıl ve [2519] sayılı almanca (Zentrall Blatt) kimyâ kitâbında (Işık Hilmi) adı ile yazılıdır. 41, 975.
138 � ARŞİMED: Eski yunan fizik ve matematikcisidir. Mîlâddan [278] sene önce, Sicilya adasında doğdu. [212] sene önce öldürüldü. İskenderiyyede Öklidin talebesi idi. Kaldıraclar üzerinde çok uğraşdı. (Bana bir destek noktası veriniz! Dünyâyı yerinden oynatayım) demişdir. Kitâbları Me�mûn zemânında arabcaya çevrildi. 433.
139 � ARYÜS: Mîlâdın [270] senesinde doğdu. [336] da öldürüldü. Büyük Kostantinin mîlâdın üçyüzyirmibeşinde [325] İznikde topladığı üçyüzondokuz [319] papasa karşı, yeni yapılan (İncîl)in yanlış olduğunu, Barnabas İncîlinin doğru olduğunu, orada Allah birdir denildiğini söyledi. Mısra kaçdı. 43, 411, 783, 1080, 1099, 1128.
140 � ÂTIF BEĞ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Kuyucaklı zâde Âtıf beğ, mülkiyye mektebi [siyâsal bilgiler okulu] mecelle [hukûk] mu�allimi idi. 1316 [m. 1898] da, Bağdâdın Süleymâniyye kazâsında vefât etdi. 305, 535, 823, 865.
141 � ATTİLÂ: (Kâmûs-ül a�lâm)da diyor ki, (Orta çağlarda, Avrupayı basan vahşî Hunların reîsi idi. Mîlâdın [432] senesinde idâreyi ele aldı. Çok zâlim ve kan dökücü bir kumandan idi. [451] de Galyaya, ya�nî Fransaya girdi. [453] de içki içerken öldü. Allahın gadabı denirdi). 431, 532, 533, 1135.
142 � AYNÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: (Buhârî) şârihidir. Bedreddîn Mahmûd bin Ahmeddir. (Hidâye şerhı) ve (Akd-ül-cümân) adındaki ondokuz cild târîhi ve (Keşf-ül-lisân) adındaki İbni Hişâm şerhı meşhûrdur. 760 [m. 1359] da Ayntâbda tevellüd, 855 [m. 1451] de Kâhirede kâdî iken vefât etdi. 738, 872, 1114.

143 � AYNÜLKUDÂT HEMEDÂNÎ: Sôfiyyedendir. İmâm-ı Gazâlî ile sohbet etmişdir. 533 [m. 1138] de vefât etdi.
144 � ÂZER: İbrâhîm aleyhisselâmın amcası ve üvey babası idi. Kâfir idi. İbrâhîm aleyhisselâmın kendi babası Târuh idi. 375, 387, 389, 390, 391, 1118, 1182.
145 � BÂBÂ ÂBRİZ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: (Reşehât) kitâbında diyor ki, (Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin dedelerinden Ömer Dağistânî, Hasen-i Bulgârînin, bu da Muhammed Râzînin, bu da Hasen-i Sekânın, bu da Ebünnecîb-i Sühreverdînin talebesidir. Bâbâ Âbriz, şeyh Ömerin talebesi olup, çok kerâmetleri görülmüşdür.) 745.
146 � BÂBERTÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Altıyüzkırkyedinci [647] sırada, Muhammed bin Mahmûd Bâbertî ismine bakınız!
147 � BÂBÜR ŞÂH �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Emîr Tîmûr Gürgân hânın oğlu olan Esterâbâd fâtihi Mîrân şâhın torunu sultân Ebû Sa�îdin torunudur. Sultân Ebû Sa�îd, Ubeydüllah Ahrârın düâsını almışdı. Bâbür, 888 [m. 1482] de tevellüd, 933 [m. 1526] de Hindistânı alıp büyük bir islâm devleti kurdu. Bu devlet 1274 [m. 1858] senesinde ingilizlerin işgâline kadar, 342 sene sürdü. 937 [m. 1530] de vefât etdi. Kâbildedir. Âlim, âdil ve edîb idi. Hayâtını kendi yazdı. (Tüzük Bâbürî) dediği bu kitâbı, Ekber şâh zemanında Çagatay dilinden fârisîye, sonra ingilizceye terceme ve neşr edildi. Bâbürün kurduğu (Tîmûr oğulları) veyâ (Gürgâniyye) devletinin onyedi hükümdârı vardır. 1097.
148 � BACON: İngilterenin büyük fizikcisi idi. Fransisken tarîkatinde papas idi. 610 [m. 1214] da tevellüd, 691 [m. 1292] de vefât etdi. 27.
149 � BÂKÂNÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Nûreddîn Mahmûd Bâkânî Kâdirî, Hanefî fıkh âlimidir. Dokuzyüzseksenyedi 987 [m. 1579] de vefât etmiş olan allâme şeyh-ul-islâm Muhammed Behnesînin talebesidir. (Mecrel-enhür) adındaki (Mültekâ) şerhı çok kıymetlidir. Bu şerhıni dokuzyüzdoksanbeş 995 [m. 1577] de temâmlamışdır. (Risâletü-fişşürût-is-salât-il-cum�a) ve (Şerh-ün-nikâye-muhtasar-il-vikâye) kitâbları da vardır. 1003 [m. 1594] senesinde vefât etdi. 269, 1084.
150 � BÂKÎ EFENDİ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Mahmûd Abdülbâkî efendi, hem şâ�ir, hem âlim idi. 933 [m. 1526] de tevellüd, 1008 [m. 1600] de vefât etdi. Edirnekapıdadır. Nişâncı pâşayı cedîd yanında (Bâkî efendi mescidi)ni yapdırdı. Kâdîasker iken vefât eyledi. Önce sarâc çırağı idi. Sonra ilm adamı oldu. Müderrislik yapdı. Hazret-i Hâlid bin Zeydin bildirdiği hadîs-i şerîfleri toplamışdır. 374.
151 � BARNABAS: Pâkistânda çıkan (Müslimmerks) mecmû�ası 1393 [m. 1973] târîhli nüshasında diyor ki: (Joseph Barnabas, Kıbrısda doğdu. Yehûdî idi. Îsâ aleyhisselâma îmân etdi. Eshâbından oldu. Fekat oniki Havârîsinden olup olmadığı belli değildir. Îsâ aleyhisselâma inandığı ve çok sevdiği için, Havârîler, ona (Barnabas) ismini verdiler. Fransızlar (Saint Barnabe) diyorlar. 11 Hazîranda yortusunu yapıyorlar. Yunan felsefesine saplanmış olan Bolüs, buna yanaşdı. Yıkıcı fikrlerini aşılamak için, kendisi ile senelerce arkadaşlık yapdı. Avlıyamıyacağını anlayınca, düşmanlığını açığa vurdu. İkisinin tarafdârları çoğalarak Îsevîler ikiye ayrıldı. Polcüler Avrupa krallarını elde edip kuvvetlendiler. Barnabacıların ise sayıları artdı. Bunlardan Antakya piskoposu Lucian, teslîse inanmadığı için 312 de öldürüldü. Bunun talebesi, Libyalı Ariusa, İskenderiyye piskoposu Peter tarafından kilisede vazîfe verildi. Sonra aforoz edildi. Çünki, bu da, Barnabas gibi, Îsâ insandır. Ona tapılmaz diyordu. Büyük Kostantinin zevcesi Polcü, kızkardeşi Kostantinia ise Ariuscu olmuşdu. İskenderiyyenin yeni piskoposu Aleksander ile Ariusun düşmanlığı, Kostantinin milletini ikiye bölüyordu. İznik toplantısında Ariusun aforoz edilmesine ve Barnabas İncîlinin yok edilmesine ve bu İncîli okuyanların öldürülmelerine karâr verildi. Ariuscular yok edilmeğe başlandı. Kostantin pişmân olup, Ariusu İstanbula da�vet etdi ise de, gelirken öldürüldü. F.P. Sozzini 1562 de bir kitâb yazarak teslîsi red etdi. 1578 de Transilvanyada Kalusenberge gitdi. Buranın hükümdârı Ariuscu idi. Buranın piskoposu Francis David de [1510-1579] teslîse karşı idi.
Barnabasın yazdığı İncîl, mîlâdın 325. ci senesine kadar İskenderiyye kiliselerinde okunuyordu. 383 senesinde Papa bu İncîlden bir nüsha elde ederek husûsî kütübhânesine koydu. Papa beşinci Sixtus, (1585-1590) arasındaki papalık zemânında, arkadaşı F.O. Marinoya bunu ibrâniceden italyancaya terceme etdirdi. Prusya kralının müşâviri J.F. Gramer, bunu bulup 1713 de, Osmânlılarla yapdığı mühârebeleri ile meşhûr olan, kitâb meraklısı prens Eugene hediyye etdi. Prens 1149 [m. 1736] da öldükden iki sene sonra, kütübhânesi Viyana (Hofbibliyothek) kütübhânesine katıldı. Bu el yazma İncîl, Viyana imperatorluk kütübhânesinde, hâlâ durmakdadır. Aynı senelerde, Madridde bir italyanca nüsha dahâ bulundu ise de, kilise baskısı ile yok edildi. Viyanadaki İncîl, 1325 [m. 1907] de Oxfordda, Ragg ve hanımı tarafından ingilizceye terceme edildi. Bu tercemenin birçok nüshaları da, ingilizler tarafından yok edildi. Bu nüshadan foto-ofset yolu ile, 1973 de Pâkistânda ikibin nüsha basılmışdır. İkiyüzelli sahîfedir. S.Alî Yûsüf, P.O.Box 2120, Karachi -18- den istiyenlere gönderilmekdedir.) 42, 43, 411, 1078, 1109, 1122, 1128, 1161.
152 � BATLEMYÜS: Buna Batlemyus ve Ptolemee de denir. Mısrda Sa�îdde tevellüd ve mîlâdın [167]. senesinde İskenderiyyede vefât etdi. Astronomi, târîh ve coğrafya ile uğraşdı. (Dünyâ duruyor, gökler dönüyor) derdi. Astronomi üzerinde eski yunanca yazdığı Mecistî kitâbı meşhûrdur. (Mecistî), ekber [büyük] demekdir. Arabîye terceme edilmişdir. Arabîden de lâtinceye çevrilmişdir. 538, 761.
153 � BATTÂL GÂZÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Seyyid Battâl gâzî, islâm mücâhidlerindendir. Rumlarla çok cihâd etdi. Mesleme kumandasındaki ordu ile, doksanaltı 96 [m. 715] senesinde İstanbula geldi. Yüzyirmibir [121] senesinde şehîd oldu. Eskişehrin Seyyid gâzî kazâsındadır. 1136.
154 � BÂYEZÎD-I �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Yıldırım sultân Bâyezîd, Osmânlı pâdişâhlarının dördüncüsüdür. Murâd-ı Hüdâvendigârın oğlu ve Çelebî sultân Muhammedin babasıdır. 761 [m. 1360] de tevellüd etdi. 791 [m. 1388] de, babası şehîd olunca, tahta çıkdı. Rumelide ve Anadoluda çok şehrler aldı. Macaristana kadar feth etdi. İstanbulu almak için Anadolu hisârını yapdı ise de, 791 [m. 1388] de İstanbul imperatörü, senede onbin altın cizye vermeği ve şehrde bir müslimân mahalle ve câmi� yapmağı istedi. Fekat üç sene sonra, bunları yıkdı. Yıldırım, şehri on sene muhâsara etdi. Alman, Macar, Fransız orduları yardıma gelirken, 799 [m. 1396] da Yıldırım hücûm ederek Niğboluda hepsini perişân etdi. 805 [m. 1402] de, Ankarada Tîmûr ile harb ederken, oğlu Süleymân efendinin emrindeki asker Tîmûr tarafına geçince, mağlûb ve esîr oldu. Tîmûr çok i�zâz ve ikrâm etdi ise de, kederinden sekiz ay sonra nefes darlığından vefât etdi. Bursaya defn edildi. Tîmûr, Yıldırımın ölümünü işitince, (Yazık oldu. Büyük bir mücâhid gayb etdik) dedi. Çok cesûr ve âdil idi. İslâm düşmanları, bu kahramân mücâhidi lekelemek için, içki içerdi diye iftirâ etdi ise de, bunu bildiren hiç bir vesîka yokdur. 797 [m. 1394] de Bursada yapdırdığı (Câmi�-i kebîr), islâmiyyete olan bağlılığının büyük bir vesîkasıdır. 1098, 1149, 1175, 1183.
155 � BÂYEZÎD-İ BİSTÂMÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Evliyânın büyüklerindendir. Üveysî idi. [136] veyâ [188] senesinde Îrânda, Hazer denizi kenârında, Bistâmda tevellüd, 231 [m. 846] veyâ 261 [m. 875] senesinde burada vefât etdi. Adı Tayfur, babası Îsâ idi. İmâm-ı Ca�fer-i Sâdıkın vefâtından kırk sene sonra tevellüd ederek, imâm-ı Alî Rızânın sohbetinden ve bunun bereketi ile imâm-ı Ca�ferin rûhâniyyetinden istifâde etmişdir. (Şerh-ı mevâkıf) altıyüzonyedinci [617] sahîfesinde diyor ki, (Ebû Yezîd, imâm-ı Ca�fer-i Sâdık zemânında yokdu. Fekat, imâmın rûhundan istifâde etdi. Bundan feyz alması ile meşhûr oldu.) Bu husûsda Ebûl-esfâr Alî Muhammed Belhînin (Târîh-u evliyâ) kitâbında geniş ma�lûmât vardır. Otuz sene Şâm civârında dolaşmış, yüzonüç Velî ile sohbet etmişdir. 50, 94, 503, 564, 684, 957, 958, 969, 1051, 1093, 1094, 1162, 1178.
� Bedr Gazâsı: Hicretin ikinci senesinde Ramezân ayında Cum�a günü oldu. Müslimânlar 313, Kureyşliler bin kişi idi. Yüzü süvârî idi. 14 Sahâbî şehîd oldu. Ebû Cehl ile yetmiş kâfir katl edildi. 506.cı sahîfeye bakınız!
156 � BEDRÜDDÎN-İ LÜ�LÜ: Mûsul atabeklerinden Nûreddîn-i Arslan şâhın kölelerinden idi. 607 [m. 1210] senesinde, şâh ölünce oğlu adına idâreyi ele aldı. Elli sene hükm sürdü. Hülâgüye itâ�at etdi. 657 [m. 1259] de öldü. 489, 1120.
157 � BEDRÜDDÎN SAMÂVNEVÎ: Samavne kâdîsi oğlu Mahmûd Bedreddîn, Mısrda okuyup, sultân Ferruh bin Berkuka hoca olmuş, şeyh Hüseyn Ahlâtîden tesavvuf öğrenmişdir. Tebrîzde Tîmûrun sohbetlerinde bulundu. Edirnede Mûsâ çelebînin kâdî-askeri oldu. Mehmed çelebî, Mûsâ çelebîyi öldürünce, bunu afv edip, İznikde vazîfe verdi. Buradan İsfendiyar beğe kaçdı. Sonra ilhâda sapıp, mürîdleri halkın îmânlarını bozmağa başladılar. Üzerlerine Bâyezîd pâşa gönderilip dağıtıldılar. Kendisi Bosnaya kaçdı. Mürîdler topladı. Yine sapık yol tutdular. Üzerlerine yine asker gönderildi. Tevbe eden mürîdleri tarafından yakalanıp teslîm edildi. Mevlânâ Hayder Hirevînin başkanlığındaki ilm heyeti tarafından muhâkeme olunarak, verdikleri fetvâ ile, sekizyüzonsekiz 818 [m. 1415] de Serezde i�dâm edildi. 504, 1144.
158 � BEETHOVEN: Almandır. Mûsîkîcidir. Dokuz symphonisi meşhûrdur. 1184 [m. 1770] de tevellüd, 1243 [m. 1827] de vefât etdi. 46, 733.
159 � BEGAVÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Hüseyn bin Mes�ûd, Muhyissünne denir. Horâsânda (Bâg) şehrinde tevellüd ve 516 [m. 1122] da vefât etdi. Şâfi�î fıkh âlimidir. (Me�âlim-üt-tenzîl) adındaki tefsîri ile, (Mesâbih) hadîs, (Tehzîb) fıkh kitâbı meşhûrdur. 389, 391, 412, 507, 644, 787, 1141.
160 � BEHÂEDDÎN MUHAMMED BİN MUHAMMED BUHÂRÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Şâh-ı Nakşibend denir. Evliyânın büyüklerindendir. Müslimânların gözbebeğidir. Seyyiddir. Buhârâda (Kasr-ı ârifân) şehrinde 718 [m. 1318] de tevellüd ve 791 [m. 1389] de orada vefât etdi. İki def�a hacca gitdi. Çok evliyâ yetişdirdi. (Evrâd), (Tuhfe) ve (Hediyye) kitâbları çok kıymetlidir. Hâl tercemesi ve kerâmetleri, fârisî (Enîs-üt-tâlibîn) de uzun yazılıdır. Bu kitâb, Fâtihde, Hakîkat Kitâbevi tarafından m. 1993 de, ofset ile basdırılmışdır. İzzî Süleymân efendi türkçeye terceme ve tab� edilmiş ve 1168 [m. 1851] de vefât etmişdir. Murâd-i Münzâvî kabristânındadır. (Mekâtîb-i şerîfe)nin seksenyedinci mektûbunda da, uzun yazılıdır. Muhammed Huccetullah Nakşibend-i sânî, Muhammed Ma�sûm hazretlerinin oğlu olup, 1115 [m. 1703] de vefât etdi. Serhenddedir. 89, 106, 112, 459, 733, 751, 903, 904, 909, 922, 937, 957, 960, 969, 988, 1016, 1074, 1098, 1134, 1146, 1190, 1197.

161 � BEHÂÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Osmânlı şeyh-ul-islâmlarının otuzikincisidir. 1064 [m. 1654] de vefât etdi. Tütün câiz derdi ve içerdi. 639.
162 � BEHÂULLAH: Mirzâ Hüseyn Alî Nûrî denir. 1232 [m. 1817] de Îrânda Nûr kasabasında doğdu. 1309 [m. 1892] da Akkâda öldü. Bunun için Filistin Behâîlerin mukaddes yeridir. Elbâb Alî Muhammed adında bir acemin talebesi idi. Hocasının düşüncelerini, yüzden fazla mektûb ve kitâbları ile dünyâya yaydı. Bu fikrlere (Behâîlik) dedi. Îrânda, habs edilip, Bağdâda kaçdı. Bağdâddan İstanbula, buradan da Akkâya sürüldü. Burada yirmidört sene habsde kaldı. (Hüvallah) adındaki kitâbı 1326 [m. 1908] senesinde Petersburgda basılmışdır. 483, 484, 1060.
163 � BEL�AM BİN BÂÛRÂ: Mûsâ �aleyhisselâm� zemânında idi. İsm-i a�zamı biliyor, her düâsı kabûl oluyordu. Bulunduğu Belka şehrinin vâlîsi Belâk, Mûsâ aleyhisselâmın askerinin şehre girmemesi için, düâ etmesini istedi. Ölüm ile tehdîd etdi. Cân korkusu ile ve halkın verdiği rüşvete aldanarak, Mûsâ aleyhisselâma karşı düâ etdi. Mûsâ aleyhisselâmın askeri tarafından öldürüldü. (A�râf) sûresinde soluyan köpeğe benzetildi. 64.
164 � BELKIS: Yemende Sebe� şehrinde hükûmet süren Himyerîlerden bir kadın sultândır. Süleymân �aleyhisselâm� bunu Filistine çağırdı. Geldi ve îmân etdi. Mûsâ aleyhisselâmın vefâtından beşyüzotuzbeş sene sonra, Dâvüd �aleyhisselâm� vefât edince, oniki yaşındaki oğlu Süleymân �aleyhisselâm� babasının yerine geçdi. Sultân ve sonra Peygamber oldu. Dört sene sonra, Mescid-i aksâyı yapmağa başladı. Yedi senede temâmlandı. Sonra hükûmet serâyına başladı. Bu da onüç senede yapıldı. Bundan bir sene sonra, Belkıs gelip, görüşdüler. Süleymân �aleyhisselâm� kırk sene hükûmet eyledikden sonra, vefât etdi. Belkısın Süleymân �aleyhisselâm� ile mektûblaşması ve Kudüse gelmesi, Kur�ân-ı kerîmde Neml sûresinde uzun beyân olunmakdadır. 737, 738, 1172.
165 � BERÂ� BİN ÂZİB �radıyallahü anh�: Eshâb-ı kirâmdandır. Ensârdandır. Bedr gazâsında çocuk idi. Diğer gazâlarda bulundu. Hazret-i Alî ile birlikde Cemel, Sıffîn ve Hâricî savaşlarında bulundu. 72 [m. 691] de Kûfede vefât etdi. 394.
166 � BERGSON: Fransız fikr adamıdır. 1275 [m. 1859] de tevellüd, 1360 [m. 1941] da vefât etdi. (Madde ve hâfıza), (Din ve ahlâkın iki kaynağı), (Şu�ûrun vergileri) kitâbları meşhûrdur. 27, 405.
167 � BEŞÎR AĞA �rahmetullahi teâlâ aleyh�: 1129 [m. 1717] da Dâr-üs-seâde ağası, ya�nî İstanbul vâlîsi olmuş, otuz sene bu vazîfede bulunmuşdur. 1159 [m. 1746] da, doksanaltı yaşında vefât etmişdir. Bâb-ı âlîde bir câmi� ve burada ve Eyyûbde Baba-Haydarda mekteb, kütübhâne ve çeşme yapdırmışdır. Ahmed Yekdestin talebesidir. Kabri Eyyûb sultân türbesinin kapısı yanındadır. 1191.
168 � BEYDÂVÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Kâdî Abdüllah bin Ömer, Şîrâz civârında Beydâ şehrinde tevellüd, 685 [m. 1286] senesinde Tebrîzde vefât etdi. Şîrâzda kâdî idi. Tefsîr ilminin büyük üstâdıdır. (Envârüttenzîl), tefsîr kitâbı çok kıymetlidir. Şâfi�î mezhebinde fıkh âlimidir. İlminden, takvâsından bir parçası (Mevdû�ât-ül-ulûm)da yazılıdır. Okuyup anlıyan, onun tefsîrine dil uzatamaz. Fıkh ve ahlâk ilminde de kitâbları vardır. (Tavâli�ul-envâr) ismindeki kelâm kitâbında, eski yunan felesoflarının birçok yazılarını bildirip, bunlara cevablar vermişdir. Bu kitâbı gören câhiller, (İmâm-ı Beydâvî, kitâblarına yunan felsefecilerinin yazılarını, fikrlerini karışdırmışdır) demişlerdir. Hâlbuki, onların fikrlerini benimsememiş, onları cevâblandırmış, red etmişdir. Tefsîrinde, onların fikrleri hiç mevcûd değildir. 389, 392, 416, 417, 475, 479, 490, 491, 537, 644, 963, 1179.
169 � BEYHEKÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Nişâpûrun Beyhek kasabasında 384 [m. 994] de tevellüd ve 458 [m. 1066] de orada vefât etdi. Ebû Bekr Ahmed bin Hüseyn, hadîs ve Şâfi�î fıkh âlimi idi. Kitâblarının adedi binden fazladır. Bunlar arasında (Delâil), (Sünen) ve (Şu�abül-îmân) kitâbları çok kıymetlidir. 164, 279, 313, 419, 424, 465, 511, 643, 723, 740, 993, 1013, 1014, 1070.
170 � BEZM-İ ÂLEM SULTÂN �rahmetullahi teâlâ aleyhâ�: Abdülmecîd hânın vâlidesidir. Câmi�, çeşme ve mekteb gibi çok hayrâtı vardır. Topkapıda (Gurebâ hastahânesi)ni ve Dolma-bağçe serâyı yanındaki vâlide câmi�ini yapdırdı. 1269 [m. 1852] de vefât etdi. Sultân Mahmûd türbesindedir. 1143.
171 � BİLÂL-İ HABEŞÎ �radıyallahü anh�: Babası Ribâhdır. Resûlullahın müezzini idi. Umeyye bin Halefin kölesi idi. Müslimân olduğu için karnına taş bağlayıp kızgın kum üzerinde iple, ayağından çekerlerdi. Ebû Bekr-i Sıddîk satın alıp azâd etdi. Her gazâda bulundu. [20] senesinde Şâmda vefât etdi. Sesi çok güzeldi. Ezân okurken, herkes ağlardı. 204, 376, 511, 644, 769.
172 � BİRGİVÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Zeyn-üd-dîn-i Muhammed efendi. Babası Alîdir. 928 [m. 1521] de Balıkesirde tevellüd, 981 [m. 1573] de (Birgi)de tâ�ûndan vefât etdi. (Vasıyyetnâme), (Tarîkat-ül-Muhammediyye), (Avâmil) ve (İzhâr) kitâbları ve (Etfâl-ül-müslimîn) risâlesi ve kadınların hayz hâllerini bildiren (Zuh-rul-müteehhilîn) risâlesi çok kıymetlidir. İbni Âbidîn (Zuhr)u şerh ederek (Menhel-ülvâridîn) ismini vermişdir. (Tarîkat)i Abdülganî ve Hâdimî şerh, Süleymân Fadıl efendi, ihtisâr etmişlerdir. Bu muhtasara (Miftâh-ul-felâh) ismini vermiş, bu üçünü ve (Menhel)i Hakîkat Kitâbevi ofset ile basdırmışdır. (Ziyâret-ül-kubûr) risâlesine, (İgâse-tül-lehfân)daki sapık yazılardan karışdırmışdır. 449, 640, 646, 736, 740, 923, 1008, 1019, 1023, 1044, 1061, 1164.
173 � BİŞR-İ HÂFÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Evliyânın büyüklerindendir. 150 [m. 767] de Mervde tevellüd, 227 [m. 841] de Bağdâdda vefât etdi. 564, 565, 608, 609, 689, 692, 1101.
174 � BOHR: Danimarkalı fizikcidir. [m. 1885] de doğdu. 1340 [m. 1922] da atomların devâmlı değil, kesik kesik enerji verdiklerini tesbit ederek, enerjinin ve atomun yapısının son şeklini gösterdi. Nobel mükâfâtı aldı. 550.
175 � BOLÜS: Yediyüzellidördüncü [754] sırada Paulus ismine bakınız! 42.
176 � BOYLE: Robert Boyle İngiliz fizikçisi ve kimyâgeridir. 1034 [m. 1624] de tevellüd, 1102 [m. 1691] de vefât etdi. Fransız fizikcisi olan Mariot ile aynı zemânda gazların basıncı kanûnunu buldu. 967.
177 � BROCKELMANN: Alman müsteşrikidir. Arabî din kitâblarının kılavuzunu almanca olarak yazmışdır. 1362 [m. 1943] de Hollandada Leiden şehrinde basılmışdır. 22.
178 � BUHÂRÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Muhammed bin İsmâ�îl 194 [m. 810] de Buhârâda tevellüd, 256 [m. 870] da Semerkandda vefât etdi. Kur�ân-ı kerîmden sonra dünyânın en kıymetli kitâbı olan (Câmi-i sahîh) hadîs kitâbı, (Buharî-i şerîf) adı ile meşhûrdur. İçinde [7275] sahîh hadîs vardır. Bunları altıyüzbin hadîs-i şerîf arasından seçmişdir. Bu kitâbını onaltı senede vücûde getirmişdir. Çok şerhleri ve baskıları yapılmışdır. 1312 [m. 1894] senesinde sultân Abdülhamîd hân tarafından Mısrda yapdırılan iki cild baskısı, pek nefîs cildlenmiş, altın tugra ve nukûş ile tezyîn edilmişdir. 1315 senesinde, İstanbulda (Matbaa-i âmire) baskısı da latîf olup, 1413 [m. 1992] de ziyâ üsûlü ile teksîr edilmişdir. Başka çok kitâbları da vardır. Zeyn-üd-dîn Ahmed Zübeydînin 889 da hâzırladığı, iki cild, Buhârî muhtasarı, (Tecrîd-i sarîh) ismi ile, 1347 de Mısrda basılmış, 1390 [m. 1970] da Beyrutda ofset baskısı yapılmışdır. 423, 449, 1152.
179 � BUHTUNNASAR: Nabuchodonosor, Âsûrî devletinin en meşhûr hükümdârıdır. Mîlâddan [603] sene önce, Filistini alıp Kudüsü yıkdı. Tevrât nüshalarını imhâ etdi. Yehûdî âlimlerini ve Danyal aleyhisselâmı Bâbilde esîr etdi. Esîrlik yetmiş sene sürmüşdür. Sûriye ve Mısrı da çöllere kadar aldı. Mîlâddan [562] sene önce vefât etdi. Ateşe tapardı. 62.
180 � BURHÂNEDDÎN-İ BUHÂRÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Beşyüzyetmişdördüncü [574] sırada, Mahmûd-i Buhârî ismine bakınız!

181 � BURHÂNEDDÎN-İ MERGINÂNÎ: Burhâneddîn Alî bin Ebî Bekr, Fergâne kasabalarından Mergınânda tevellüd ve 593 [m. 1197] de Cengiz askeri tarafından şehîd edildi. Çok kitâb yazdı. Bunlardan (Hidâye) ve (Tecnîs) meşhûrdur. Cengizin Buhâra şehrini tahrîb ve ehâlisini katl etmesi 616 hicrî senesinde olduğu ve Burhâneddîn Mahmûd Buhârînin bu esnâda şehîd olduğu (Kısas-ı enbiyâ) ve (Kâmûs-ul-a�lâm)da yazılıdır. (Hidâye)si Milton tarafından ingilizcesi ile birlikde 1206 [m. 1791] de basıldı. (Hidâye) şerhleri çokdur. Talebesi, Hüseyn bin Alî Hüsâmeddîn Sagnâkî, yapdığı şerhe (Nihâye) ismini vermiş, 710 [m. 1309] da vefât etmişdir. Ekmeleddîn-i Bâbertînin (İnâye) adındaki şerhıne Sa�dî Çelebînin hâşiyesi meşhûrdur. 392, 393, 444, 731, 1068.
182 � BURHÂN-ÜŞ-ŞERÎ�A �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Mahmûd bin Sadr-üş-şerî�a-tül-evvel Ahmed bin Ubeydüllah Mahbûbî, 673 [m. 1274] de Moğol askerlerinin işkencelerinde yüzlerce âlimler ile birlikde şehîd oldu. (Vikâye) kitâbı meşhûrdur. (Vikâye) kitâbını, kızının oğlu olan Sadr-üş-şerî�a-i sânî Ubeydüllah bin Mes�ûd için yazmışdır. (Hidâye) kitâbından önemli gördüğü yerleri alarak yazmışdır. Bu da, (Vikâye)yi kendisi hem şerh etmiş, hem de ihtisâr etmişdir. Şerhı (Sadr-üş-şerî�a şerhı) adı ile meşhûrdur. (Muhtasar)ına da, (Muhtasar-ı Vikâye) veyâ (Nikâye) adını vermişdir. (Nikâye)nin çeşidli arabî şerhleri vardır. Bâkânînin şerhı ve Kuhistânînin (Câmi�ur-rümûz) adındaki şerhı en meşhûrlarındandır. (Nikâye)nin fârisî şerhlerinden, Celâleddîn Mahmûd bin Ebû Bekrin (Terceme-tül-muhtasar) adındaki şerhı 1317 [m. 1898] de İstanbulda basılmışdır.
Mahmûd bin Ubeydüllah, Burhâneddîn-i Mergınânînin torunlarındandır. Dâmâdı, Mes�ûd bin Tâc-üş-şerî�a Ömerdir. (Vikâye)nin şerhleri arasında İznik medresesinde müderris Alâüddîn Alî bin Ömerin (İnâye) adındaki şerhı meşhûrdur. (Vikâye)nin Sadr-üş-şerî�a şerhıne yapılan hâşiyeler arasında Ehî Çelebînin (Zahîre-tül-ukba)sı ve Şeyhülislâm Mevlânâ İsâmeddîn İsferâyînin hâşiyesi çok kıymetlidir. İsâmeddîn İbrâhîm bin Muhammed 944 [m. 1536] de Semerkandda vefât etdi. 1164, 1181.
183 � BUSAYRÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: İmâm-ı Muhammed bin Sa�îd Şeref-üd-dîn, büyük islâm şâ�iridir. Hadîs ilminde ve hattâtlıkda mâhir idi. Ebül Abbâs-ı Mürsînin talebesidir. 609 [m. 1213] da Mısrda Busayr şehrinde tevellüd ve 695 [m. 1295] de Mısrda vefât etdi. (Bürde) ve (Hemziyye) kasîdeleri olup, çeşidli dillerde doksandan fazla şerhleri vardır. 386, 1093.
184 � CÂBİR BİN ABDÜLLAH �radıyallahü anh�: Eshâb-ı kirâmdandır. İstanbulu muhâsara ederken, 74 [m. 693] senesinde şehîd olduğu ve Koca Mustafâ pâşada bulunduğu sanılmakda ise de, kitâblar Medîne-i münevverede vefât etdiğini yazmakdadır. 210, 313, 384, 507, 642, 644.
185 � CÂBİR BİN SÜMRE �radıyallahü anh�: Eshâb-ı kirâmdan olup, Sa�d ibni Ebî Vakkâs hazretlerinin hemşîresi Hâlidenin oğludur. Kûfede yerleşdi. 66 [m. 685] senesinde vefât etdi. 384.
186 � CA�FER-İ SÂDIK �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Ebû Abdüllah da denir. Hazret-i Alînin torununun torunudur. Muhammed Bâkırın oğlu ve Mûsâ Kâzımın babasıdır. Oniki imâmın altıncısıdır. [83] de Medînede tevellüd, 148 [m. 765] de orada vefât etdi. İmâm-ı a�zam ve kimyâger Câbir, bunun talebesi idiler. Büyük oğlu İsmâ�îl, babasından önce vefât etdi. Yedinci imâm İsmâ�îldir ve ondan sonra çocuklarıdır diyen sapıklara (İsmâ�îlî) denir. Şî�îler, kendilerine (Ca�ferî) diyor. Hâlbuki, bu büyük imâm, Ehl-i sünnet idi. Ehl-i sünnet âlimlerinin ve Evliyânın üstâdı idi. Büyük islâm âlimlerinin gözbebeğidir. Din bilgisi üzerinde hiç kitâb yazmadı. Şî�îlerin dört esâs kitâbı olan Küleynînin (Kâfî)si, İbni Bâbeveyh Ebû Ca�fer Muhammed bin Ahmed Alî Kummînin (Menlâ yahdur)u, Ebû Ca�fer Muhammed bin Hasen Tûsînin (Tehzîb) ve (İstibsâr) kitâblarında, imâm-ı Ca�fer Sâdıkdan emrler, haberler yazılı ise de, bunları bildirenlerin sağlam ve sahîh olmadıklarını kendileri de bildirmekdedir. İmâmiyyenin otuzikinci fırkasına (Ca�feriyye) denilir. Bunlar, Hasen-i Askerî öldükden sonra, kardeşi Ca�fer bin Alî imâm oldu. Hasen-i Askerînin evlâdı yokdu derler. Bu Ca�ferîlerin, imâm-ı Ca�fer Sâdıkla bir ilgileri yokdur. Şî�îlerin bugün ellerinde bulunan hadîs ve fıkh kitâblarını Ebû Ca�fer Muhammed bin Ya�kûb Küleynî ile Ebû Ca�fer Muhammed bin Hasen Kummî yazdıkları için, kendilerine Ca�ferî diyorlar. 62, 361, 416, 441, 488, 538, 648, 929, 969, 1081, 1126, 1141, 1152.
187 � CA�FER TAYYÂR �radıyallahü anh�: Ebû Tâlibin oğludur. Hazret-i Alîden on yaş büyük, hazret-i Ukaylden on yaş küçük idi. Habeşe hicret edip, Hayber günü avdet buyurmuşdu. Hicretin sekizinci [8] senesinde, üçbin askerle, Şâm civârında (Mü�te)de rumlarla harb ederken, çok hücûm etdi ve kırkbir yaşında şehîd oldu. O gün yetmişden fazla yara almışdı. Resûlullaha çok benziyen yedi kişiden biri bu idi. 350, 1006, 1094, 1100, 1195.
188 � CALVİN: Kalven, protestanlığı kuran papaslardandır. 914 [m. 1509] de tevellüd, 971 [m. 1564] de ölmüşdür. 43.
189 � CÂMÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: 615.ci sırada Molla Câmî ismine bakınız!
190 � CÂMÎ AHMED: Seksenbirinci [81] sırada Ahmed Câmîye bakınız!
191 � CELÂLEDDÎN-İ DEVÂNÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Muhammed Es�ad, büyük âlimdir. 833 [m. 1426] de tevellüd, 908 [m. 1502] de vefât etdi. Şîrazda yaşadı. Çok kitâb yazdı. (Akâid-i Adûdiyye) şerhı meşhûrdur. (Levâmi�ul işrak) ismindeki (Ahlâk-ı celâlî) kitâbı ingilizceye terceme edilmişdir. 962, 964, 1117, 1124.
192 � CELÂLEDDÎN-İ EGRÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Hindistânda kâdî idi. Derin âlim idi. 946.
193 � CELÂLEDDÎN-İ HİNDÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Muhammed bin Mahmûd Celâleddîn-i kebîr pânî-pütî, Çeştiyye meşâyıhindendir. Hazret-i Osmân soyundandır. Şems-üddîn-i pânî-pütînin halîfesidir. O da, hâce mahdûm Alî Sâbirin, bu da Ferîdeddîn Genc şekerin halîfesidir. Yediyüzaltmışbeş 765 [m. 1363] de vefât etdi. Pânî-püt şehrinde büyük türbesi vardır. (Fevâid-ül-füâd) ve (Zâd-ül-ebrâr) kitâbları çok kıymetlidir. Senâüllah-i pânî-pütî ismine bakınız! 1168.
194 � CELÂLEDDÎN MUHAMMED RÛMÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Evliyânın büyüklerindendir. (Mekâtîb-i şerîfe)nin yüzyedinci mektûbunda diyor ki, (Mevlânâ Celâlüddîn Rûmî, Ehl-i sünnet Evliyâsının büyüklerindendir.) Kâdirî tarîkatinde idi. 604 [m. 1207] de Belh şehrinde tevellüd, 672 [m. 1273] de Konyada vefât etdi. Babası sultân-ül-Ulemâ Muhammed Behâeddîn-i Veled büyük âlim ve Velî idi. Dahâ çocuk iken babasının kalbindeki feyzlere kavuşdu. (Nefehât)da diyor ki, (Beş yaşında iken kirâmen kâtibîn meleklerini, Evliyânın rûhlarını ve sokakda dolaşan cinnîleri görürdü.) Pederi, oğlu ile Hicâza, sonra Şâma ve Konyaya geldi. Babası ölünce, oğlu ders verirdi. Önce Pederinin halîfesi olan Seyyid Bürhâneddîn Tirmüzîden dokuz sene feyz aldı. Seyyid Bürhâneddîn Kayseride medfûndur. Bundan sonra, Şemseddîn-i Tebrîzî gelip irşâd eyledi. Ney ve dümbelek çalmadı. Dönmedi, raks etmedi. Bunları, sonra gelen câhiller uydurdu. Dîvânında otuzbin, (Mesnevî)sinde kırkyedibin beyt vardır. Fârisîdirler. Türkce şerhleri çokdur. Oğlu Behâüddîn Ahmed sultân Veled, 712 [m. 1311] de Konyada vefât etdi. Torunlarına çelebî denir. Yerine Husameddîn Çelebî ve sonra oğlu sultân Muhammed Burhâneddîn Veled çelebî halîfe oldu. Nakşibendî tarîkatinin büyüklerinden Abdüllah-i Dehlevî hazretleri, (Üç kitâbın eşi yokdur. Bunlar, (Kur�ân-ı kerîm) ve (Buhârî-i şerîf) ve Celâleddîn-i Rûmînin (Mesnevî)sidir) buyurdu. Ya�nî, Evliyâlık yolunun kemâlâtını bildiren kitâbların en üstünü (Mesnevî)dir. Evliyâlık ve nübüvvet yollarının kemâlâtını ve inceliklerini bildirmekde ise, imâm-ı Rabbânînin (Mektûbât)ının eşi yokdur. Görülüyor ki, tesavvuf büyükleri, birbirlerini sever ve överlerdi. Abdüllah-ı Dehlevî hazretleri, yüzyedinci mektûbda buyuruyor ki, (Mollâyı Rûm, Evliyânın büyüklerinden ve Ehl-i sünnet ve cemâ�at âlimlerinden idi.) 50, 93, 388, 707, 732, 904, 909, 989, 1016, 1076, 1164, 1178.
195 � CEMÂLEDDÎN-İ EFGÂNÎ: Mason idi. Mısrlı Edîb İshak, (Ed-dürer) kitâbında, bunun Kâhire mason locası reîsi olduğunu yazmakdadır. 1380 [m. 1960] de Fransada basılan, fransızca (Les franco-maçons) kitâbının yüzyirmiyedinci sahîfesinde, (Mısrda kurulan mason localarının başına Cemâleddîn Efgânî ve ondan sonra Muhammed Abduh getirildi. Bunlar, müslimânlar arasında masonluğun yayılmasına çok yardım etdiler) diyor. Bu sahîfesinde, bir şarklının mason locası başkanlık elbisesi ile büyük bir resmi de vardır. Erzurum üniversitesi profesörlerinden M.Kaya Bilgegil (Ziyâ pâşa) adındaki kitâbında, Ziyâ pâşanın ve Cemâleddîn-i Efgânînin mason olduklarını yazmakdadır. Bütün masonlar gibi, çeşidli kılıklara girerek, islâmiyyeti içerden yıkmağa çalışmışdır. 1254 [m. 1838] de Efgânistanda tevellüd ve 1314 [m. 1897] de İstanbulda vefât etdi. Din bilgisi azdı. Zındıkların kitâblarını okuyarak dinden çıkmışdır. Bir aralık ruslar tarafından satın alınarak, ana vatanı olan Efgânistâna karşı câsûsluk yapdı. Dînine ve vatanına hiyânet etmekden çekinmedi. İngiliz masonları ile de işbirliği yaparak zengin oldu ise de, Osmânlı şeyh-ul-islâmı Hasen Fehmî efendi, onun câhilliğini ve zındıklığını ortaya koydu. (Fâideli Bilgiler) kitâbında hâl tercemesi uzun yazılıdır. 1944 senesinde, kemikleri, İstanbuldan, Kâbile nakl edildi. Abduh ismine bakınız! 461, 861, 1059.
196 � CEMŞÎD: Cem de denir. Îrânda ilk hükûmet kuran Pişdânî oğullarının dördüncü hükmdârı olup, sekizyüz sene saltanat sürmüş, beşyüz sene Îrânda kimse hasta olmamış. Bunun için, milleti kendine tapdırmışdır. Martın yirminci günü tahta çıkdığı için, bugüne Nevruz diyerek yılbaşı ve dînî bayram yapmışdır. Bu kâfir bayramı, Îrânda bugün de kutlanmakdadır. Câhiller, Îrânda ve başka islâm memleketlerinde, islâmiyyetden önce yaşamış olan kâfirlerin âdetlerini, tapınmalarını, bugün meydâna çıkararak, ecdâd yâdigârı diyor, millete bunları yapdırıp, dinden çıkarıyorlar. İngilizler de, bu islâm düşmanlığını körüklüyorlar. Cemşîd bin yaşında iken, Şeddâdın birâderzâdesi olan Dahhâk ile muhârebede yakalanmış, destere gibi olan balık kemiği ile ikiye biçilmişdir. 53, 405.
197 � CENGİZ HÂN [Dechingis-chan]: Cengiz veyâ Timoçin denir. Türk değildir. Moğol olduğu bütün dillerdeki târîhlerde yazılıdır. Kitâbsız kâfir olduğu, (Kısas-ı Enbiyâ)nın sekizyüzonbirinci sahîfesinde yazılıdır. 551 [m. 1155] da tevellüd, 624 [m. 1227] de vefât etdi. (Kâmûs-ül-a�lâm)da diyor ki, Cengiz, dünyânın en büyük cihângirlerinden ve en meşhûr zâlim ve kan dökücülerindendir. Moğoldur. İslâmiyyete çok zararı dokunmuş olan bu adam, bir kabîle reîsi iken, 599 [m. 1202] da (Kara-kurum)da moğol ve tatâr hânlarının başı, ya�nî hakânı oldu. Câhil ve vahşî moğollardan ve tatârlardan büyük bir ordu, dahâ doğrusu yağmacılar gürûhu toplayıp, doğu Türkistânı, Çini aldı. 616 [m. 1219] da, sultân Kutb-üd-dîn Muhammed Hârizm şâhın memleketine saldırdı. Horâsân, Kandihar, Mültan gibi medeniyyet merkezlerini yakdı, yıkdı. Milyonlarca müslimânı öldürdü. Çoğunu câmi�lerde kılıncdan geçirdi. 290.cı sahîfeye bakınız! 119, 377, 577, 802, 1084, 1101, 1110, 1154, 1157, 1158.
198 � CEVDET PÂŞA �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Ahmed Cevdet pâşa 1238 [m. 1823] de Lofcada tevellüd, 1312 [m. 1894] de vefât etdi. Fâtih câmi�i şerîfi bağçesinde mermer kabri vardır. Bütün milletlerin çok kıymet verdiği (Mecelle) adındaki kitâbı hâzırlamakla, islâmiyyete büyük hizmet etmişdir. (Kısas-ı Enbiyâ) ve (Ma�lûmât-i nâfi�a) kitâbları meşhûrdur. 514, 515, 528.
199 � CEZÛLÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Altıyüzellibirinci [651] sırada Muhammed bin Süleymân Cezûlî ismine bakınız!

200 � CİHÂNGÎR ŞÂH �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Sekizyüzonikinci [812] sırada Selîm şâh ismine bakınız!
201� CİRCİS: İbnül�amîd, rûm târîhcilerindendir. 601 [m. 1205] de tevellüd, 671 [m. 1273] de Şâmda vefât etdi. Bu ism, (Fâideli Bilgiler) kitâbında geçmekdedir.
202 � CÜNEYD-İ BAĞDÂDÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Seyyid-üt tâife ismi ile meşhûrdur. Babası Muhammed Zeccâcdır. Hanefîdir. 207 [m. 821] de Nehâvendde tevellüd, 298 [m. 910] de Bağdâdda vefât etdi. Dayısı ve mürşidi Sırrî Sekâtînin yanındadır. Sırrî Sekâtînin mürşidi Ma�rûf-i Kerhîdir. Ma�rûf-i Kerhî, imâm-ı Alî Rızâdan ve Dâvüd-i Tâîden feyz almışdır.
Tarîkatlerin çeşidli ismler alması, başka başka olduklarını göstermez. Aynı Velînin talebeleri, birbirlerini tanımak ve üstâdları ile öğünmek için, bulundukları yola, üstâdlarının ismini vermişlerdir. Tarîkatler başlıca ikidir: (Zikr-i hafî), ya�nî sessiz zikr yapan ve (Zikr-i cehrî), ya�nî yüksek sesle zikr yapan tarîkatler. Birincisi hazret-i Ebû Bekrden gelmiş olup, üstâdlarının adına göre, (Tayfûriyye), (Yeseviyye), (Medâriyye), hakîkî olan (Bektâşiyye), (Ahrâriyye), (Ahmediyye-i müceddidiyye) ve (Hâlidiyye) gibi ismler almışlardır.
Zikr-i cehrî hazret-i Alîden oniki imâm vâsıtası ile gelmişdir. Bunlardan sekizincisi olan imâm-ı Alî Rızâdan Ma�rûf-i Kerhî almış ve Cüneyd-i Bağdâdînin çeşidli halîfelerinin silsilelerinde bulunan meşhûr Velîlerin ismi verilerek, kollara ayrılmışdır. Böylece Ebû Bekr-i Şiblî yolundan (Kâdirî) ile (Şâzilî), (Sa�dî) ve (Rıfâ�î), Ebû Alî Rodbârî yolundan Ahmed Gazâlî ve Dıyâ-üd-dîn Ebû-Necîb-i Sühreverdî vâsıtaları ile (Kübrevî), Mimşâd-i Dîneverî yolundan yine Ebû Necîb-i Sühreverdî meydâna gelmişdir. İmâm-ı Alîden Hasen-i Basrî vâsıtası ile (Edhemî) ve bundan (Çeştî) hâsıl olmuşdur. (Bedeviyye), Rıfâ�iyyeden hâsıl olmuşdur.
Ebû Necîb-i Sühreverdî, Şihâbüddîn Ömer-i Sühreverdînin mürşidi ve amcası idi. [563] de Bağdâdda vefât etdi. Şihâbüddînden (Sühreverdî) hâsıl olmuş, Ebû Necîbden bir kol da Rükn-üd-dîn Muhammed Sencâsîye gelmiş, bundan Şems-i Tebrîzî ile Rükneddîn İbrâhîm-i Zâhid feyz almışlardır. Birincisinden (Mevlevî) meydâna gelmiş, ikincisi ikiye ayrılmışdır. Birincisinden Safiyyeddîn Erdebîlî yolu ile (Bayrâmî) ve bundan da (Celvetî)ler hâsıl olmuş, ikincisinden Muhammed bin Nûr Halvetî yolu ile (Halvetî) ve (Zeyniyye) meydâna gelmişdir. Halvetîlerden seyyid Yahyâ Şirvânî hâsıl olup, 868 [m. 1464] senesinde vefât etmişdir. Bunun bir talebesinden (Gülşenî) meydâna geldi. Şirvânînin diğer talebesi pîr Muhammed Erzincânî 876 [m. 1472] da vefât etmişdir. Bundan ayrılan bir koldan (Niyâzî Mısrî), (Ümmî Sinân) ve (Cerrâhî) tarîkatleri hâsıl oldu. Cerrâhî pîri olan Nûreddîn Cerrâhî, Kara-gümrükde Kedhudâ câmi�i yanındaki tekkede onsekiz sene vazîfe yapıp, 1133 [m. 1720] senesinde orada vefât etdi. Pîr Muhammedin diğer halîfesi Çelebî halîfe Muhammed Cemâleddîn efendinin bir talebesinden (Şa�bâniyye) hâsıl oldu. İkinci talebesi Sünbül Sinân Yûsüf efendidir. 852.ci sırada bu isme bakınız! Topkapıda otobüs durak yerinin ismi olan Pazar tekkesinin şeyhi Ümmî Sinân efendi 958 [m. 1551] senesinde vefât etmiş ve Eyyûbde talebesi Nasûh dedenin Düğmecilerdeki tekkesine defn edilmişdir. Bunun yerine, talebesi Kazzâz Muhammed Harîrî efendi şeyh olmuş, bu makâmda doksan sene kalarak, 1050 [m. 1639] de vefât etmişdir. Bu tekke ile kürkcübaşı Ahmed beğ câmi�i arasındaki türbesindedir. Tekke yerinde şimdi benzin istasyonu vardır. Eyyûbdeki Ümmî Sinân tekkesinin son şeyhi Yahyâ Gâlib, dedelerinin yolundan ayrıldı. Halk partisine girerek, Kırşehir vâlîsi ve sonra meb�ûs oldu. İslâmın son halîfesi Vahîdeddîn hâna Ankaradan gönderdiği iğrenç tehdîd mektûbları ile halîfeyi İstanbulu terke mecbûr etdiğini, Cumhûriyyet gazetesinde neşr etdiği hâtırâtında yazmakdadır. İngiliz askerleri, halîfeyi yatağından kaldırarak, harb gemisi ile, Malta adasına götürdü. Vahîdeddîn hân 1344 [m. 1926] de vefât etdi. Yahyâ Gâlib 1359 [m. 1940] da öldü. Eyyûbde, Bahâriyyededir.
Hâcı Bayram-ı Velînin talebesi Ömer Sekînînin talebesi Hızır Dede, Üftâde efendiye rûhsat verdi. Bunun talebesi de, Hüdâyî Azîz Mahmûd efendidir.
(Uşâkî) yolunun reîsi Hasen Hüsâmeddîn efendidir. Buhârâda seyyid Ahmed-i Semerkandîden feyz aldı. Uşakda yerleşdiği için Uşâkî denildi. 1003 [m. 1594] de Konyada vefât etdi. (Ticânî) yolu, Afrikanın batısında yayılmışdır. Ticânî ismine bakınız! 50, 94, 312, 686, 689, 848, 958, 1011, 1016, 1063, 1090, 1091, 1094, 1119, 1156, 1171, 1172.
203 � CÜVEYRİYYE �radıyallahü anhâ�: Benî mustalak kabîlesi reîsi olan Hârisin kızı idi. Hicretin beşinci senesinde yapılan (Müreysi�) gazvesinde esîr alınmışdı. Amcasının oğlu olan zevci muhârebede katl edildi. Yirmi yaşında, çok hasnâ idi. Cüveyriyye satılığa çıkarıldıkda, bir rivâyetde babası satın almak için Medîneye bir sürü deve getirdi. İki a�lâ deveye kıyamayıp şehr dışında sakladı. Resûl �aleyhisselâm�, filân yerde sakladığın iki deveyi de getir dedi. Hâris, şaşırıp, iki oğlu ve dahâ nice kimse ile îmân etdi. Resûl �aleyhisselâm� develeri alıp, kızını geri verdi. Kız da îmâna geldi. Resûlullah �sallallahü aleyhi ve sellem�, Cüveyriyyeyi babasından isteyip nikâh buyurdu. Hicretin ellialtı 56 [m. 675] senesinde vefât etdi. 381, 1106.
204 � DAHHÂK �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Dahhâk bin Kays, Tâbi�îndendir. Cemel harbine karışmadı. Sıffînde hazret-i Alî ile birlikde idi. Hazret-i Mu�âviyenin huzûrunda pek acı konuşduğu hâlde, hazret-i Mu�âviye, riâyeti ve hurmeti bırakmayıp, buna yine ihsân ederdi. 37 [m. 657] senesinde, yetmiş yaşlarında vefât etdi. Semerkandın fethinde bir gözü sakatlandı. Tefsîr sâhibi Dahhâk-i Belhî 102 de vefât etdi. 391, 537, 1008.
205 � DALTON: İngiliz fizikcisi ve kimyâgeridir. 1179 [m. 1766] da tevellüd, 1260 [m. 1844] da vefât etdi. 967.
206 � DANYAL �aleyhisselâm�: Hazret-i Dâvüd evlâdından bir Peygamberdir. Mîlâddan [606] sene önce Bâbile götürülüp, Buhtunnasar serâyında büyüdü. 1083.
207 � DÂRÂ: Eski Îrânın Kiyâniyân şâhlarının dokuzuncusu ve sonuncusudur. Mîlâddan önce [342] den [330] senesine kadar hükm sürdü. Erbilde İskendere mağlûb olup kaçarken öldü. Sonra İşkâniyân, dahâ sonra Sâsâniyân devletleri kurulmuşdur. 1123.
208 � DÂRE KUTNÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Alî bin Ömer, hadîs âlimidir. 306 [m. 918] senesinde Bağdâdda Dâre kutnda tevellüd, 385 [m. 995] de vefât etdi. (Sünen) kitâbı meşhûrdur. 424, 1025.
209 � DÂRİMÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Abdüllah bin Abdürrahmân hâfız Ebû Muhammed, 181 [m. 798] de Semerkandda tevellüd, 255 [m. 869] de vefât etdi. Hadîs âlimidir. (Müsned) adındaki kitâbı çok kıymetlidir. 61, 424, 465.
210 � DARWİN: İngiliz tabî�iyyecisidir. 1224 [m. 1809] de doğdu. 1299 [m. 1882] da öldü. 81, 540, 1041.
211 � DAVENPORT: John Davenport. Ondokuzuncu asrın sonunda yaşamış olan lord Davenport, İngiliz müşteşriklerindendir. (Hazret-i Muhammed ve Kur�ân-ı kerîm) adındaki ingilizce kitâbı, önce Londrada, sonra birkaç kerre de Hindistânda basılmışdır. 1346 [m. 1928] da Ömer Rızâ tarafından türkcesi neşr edilmişdir. [m. 1966] sonunda türkcesi latin harfleri ile basılmışdır. Misyonerlerin [m. 1925] de çıkardıkları (The Islamic World Today) ya�nî (Bugünkü islâm âlemi) adındaki kitâbın yirminci faslında Davenport ve kitâbı hakkında geniş bilgi vardır. 534.
212 � DÂVÜD �aleyhisselâm�: Hem Nebî, hem sultân idi. Mîlâddan [1086] sene önce Kudüsde tevellüd, [1016] sene önce orada vefât etdi. Kumandanlarından Urya, muhârebede öldürülünce bunun zevcesini alıp, bundan Süleymân �aleyhisselâm� tevellüd etdi. Çok güzel ve te�sîrli sesi vardı. Kendisine ibrânî dilinde (Zebûr) kitâbı geldi. 381, 479, 482, 545, 677, 699, 787, 1082, 1088, 1130, 1135, 1172, 1182, 1189.
213 � DÂVÜD BİN SÜLEYMÂN �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Hâlid-i Bağdâdînin talebelerindendir. 1222 [m. 1807] de Bağdâdda tevellüd, 1299 [m. 1881] da orada vefât etdi. Onsekiz sene Mekkede kaldı. (Minhat-ül-vehbiyye fî reddil-Vehhâbiyye) kitâbı [1305] de Bombayda ve [1389] da İstanbulda basıldı. Arabîdir. Türkcesi (Kıyâmet ve Âhıret) kitâbının (Müslimâna nasîhat) kısmındadır. 453.
214 � DÂVÜD-İ TÂÎ �rahmetullahi teâlâ aleyh�: Ebû Süleymân Dâvüd bin Nasîr, Hanefî fıkh âlimi ve çok zâhid idi. Horâsânlıdır. İmâm-ı a�zamın talebesi ve Habîb-i Acemînin halîfesi idi. 165 [m. 781] de vefât etdi. 211, 1087, 1103.