Sonuç

Kuddûsî için zikir, sûfînin ana gıdası olması ve zikrin sûfînin elinden tutup Hakk’a
kavuşturacak olması, yani en yücelere götürüp ruhunu aslına döndüren en önemli ibâdettir.
Aynı zamanda tefekkür ve zikir âmel ile ilim arasında bir köprüdür. Bundan dolayı hakk’ı
gereği gibi bilme bilgisi olan ma’rifetin oluşması tefekkürün tam olarak gerçekleşmesiyle
meydana gelir.
Onun zikirdeki amacı, daima Allah’ı düşünmek, her davranışında O’nu hatırlamak ve
O’nunla yaşamak olarak görür. Yani sadece kişinin ibâdetlerinde değil, dünyevî bütün işlerde
kesintisiz Yaratıcı’yla bulunma hâlidir. Kuddûsî, sûfînin öyle bir benlik oluşturmalıdır ki, tüm
ibâdetleri zikir olarak görme şuuru kazanmalı düşüncesindedir. İşte bundan dolayı o, zikri
anahtar kavram, yani temel unsur olarak telaki etmektedir. O, zikri, tarîkatların günlük ve
haftalık olarak yerine getirdiği bir ritüel değil, sâlik için et-tırnak gibi ayrılmaz bir gerçek
olarak görür.
Kuddûsî tefekkürü, sûfînin yol kılavuzu olarak tanımlar. Ona göre, tefekkür, bir
taraftan insana planlı hareket etmenin projesini sunarken, diğer taraftan, yağmur yağmadan
önce şimşeğin çakması gibi bir öncü kuvvet görevini üstlenir. Tefekkür, sûfînin hayat
felsefesini donukluktan/cansızlıktan çıkarıp taze yeşeren bir gonca şekline dönüştürür.
Kuddûsî’ye göre, her insan düşünür fakat önemli olan o düşüncenin insanın ham olan
varlığını işler hale getirip şekillendirmesidir. Tefekkürün önemini idrak edemiyenler, evrenin
eteğine bilinçsizce yapışıp evrende varolan eşyanın sırrına vakıf olmak istemeyenlerdir.
Kuddûsî için tefekkür, Hakk’ı gereği gibi bilmenin alt zeminini oluşturan temel taş

gibidir. Tefekkür olmadan insanın kozmozda varolanların üzerinde düşünmesi ve
olagelenlerden dersler çıkarması mümkün değildir. Ona göre, tefekkür denizine dalmadan
kişinin kendinden başlayarak diğer varlıkları algılaması zordur.
Kuddûısî’nin tasavvuf felsefesinde sâlikin Yaratıcı’nın dileği dorultusunda bir hayat
sürmesi ve O’nu hakkıyla bilmenin zühd ve takvaya dayalı çok ibâdet yapmakla bir ilişkisi
yoktur, çünkü Allah, ancak, O’na sevgiyle bağlananlara kendini bildirir. Zira sevgi gönülden
bağlılıktır, sevgiliye boyun eğmektir ve tüm varlığıyla teslimiyettir. Bu sevgi sıradan bir sevgi
değil, seven kişinin kendi sıfatlarını, huyunu, hâlini bırakarak sevdiği kişinin ahlâkına
bürünmesidir.
Bir teorisyenden öte tam bir hâl insanı olan Kuddûsî, özde sâliklere, genelde de tüm
insanlara çağırısı; Yaratıcıyla sürekli birlik hâlı yaşamak için, her ân O’nu hatırda tutmak
gerekir. Kuddûsî’ye göre, bu birliktelik kul ile Hakk arasında sevginin/aşkın oluşması
demektir. Ona göre, sevgi meydana gelmeden kulluğun lezzetini almak mümkün değilse,
ibâdetinde hakîkî değerine ulaşması için mutlaka aşk gereklidir..
Kuddûsî’ye göre âşığın Ma’şûğa vuslatı için, tefekkür-zikir, aşk ve ma’rifet üç sac
ayağının gerçekleşmesi gerekir. Sâlikin kendini, varlığı ve Yaratıcıyı bilmesi için, öncelikle
sürekli zikir ve bu zikrin neticesinde oluşacak olan aşkı yaşaması lazımdır.
Kuddûsî’ye göre, gerçek bilgi/ma’rifet, Hakk’ın kendi kendisini kullarına
bildirmesidir. Onun için sûfî gerçek bilgiyi Allah’dan alır. O, ma’rifeti, kişinin ilk önce
kendini ve diğer varlıkları tanıması, bu tanıma ve bilmeyle, Allah bilgisine ulaşmak olarak
görür. Bundan dolayı bilgide ilk basamak, varlığı tanımak ve varlıkla Allah’ı bilme bilgisine
ulaşmaktır. Kuddûsî, ma’rifete, Allah’ı, sıfatlarını, eserlerini ve tecellîlerini tanımak olarak
bakar. O’nun eseri ve tecellîlerinin gerçekleştiği varlığın, kâinatın ve insanın bilinmesi,
tanınması, incelenmesi bu ilmin gereğidir. Zira insan ma’rifeti bilmek, onun ışığında hayat
sürmek amacıyla yaratılmıştır. Onun için bilinçli insan ma’rifetle varoluşunu tamamlayan
kişidir. Bu nedenle Kuddûsî’nin sûfîlik düşüncesinde ma’rifet sülûkun en büyük ve nihaî
hedefidir. Tasavvuftaki seyrin diğer ibâdetleri, işâretleri ma’rifet için birer araçtır. Ma’rifet,
Yaratıcı’yı ve mahlukatını keşf ve müşahedeye dayalı olarak hakkıyla idrak ve kavrama
bilgisidir. Buda aşk ve derûnî düşünceyle gerçekleşir.
Kuddûsî’nin tasavvuf felsefesinde bir sûfînin vuslata ermesi için her ibâdeti derûnî
olarak yaşaması gereklidir. Yaratıcı’yı bu şekilde bilmek de sûfînin âriflik sıfatına bağlıdır.
Kişi eğer hakk’ı ma’rifet bilgisinin verdiği feyzle tanırsa, O’nun aşkına da ulaşır. Ve sonuçta
Allah’ı kesin/yakîn bilgiyle tanımış olur. İşte bundan dolayı Kuddûsî, ma’rifeti, Hakk’a
vuslatı gerçekleştirdiği için ilimlerin en üst zirvesine yerleştirir.
Kuddûsî, gerçeğe ulaşmanın kesinliğini işlerken, ‘ayne’l-yakîn kavramını kullanır.
Ona göre, ayne’l-yakîn, kişinin baktığı, gördüğü her nesnede Allah’ı görüp bilmesidir. Yani
gözüne ilişen ve varolan her eşyayı Hakk’ın irâdesi ve tecellîsi sonucunda varlığa geldiğinin
bilincine varmaktır. Eğer insan, görülen her varlıkta Yaratıcı’yı şeksiz şüphesiz müşahede
edebilirse, O’nu bilebilme bilgisine kavuşacaktır. Kuddûsî’nin yakîn felsefesinde en önemli
unsur, varlık sahnesine çıkan her nesneye gönül gözüyle bakıp, onlardan Allah’ı
bulabilmektir.
Kuddûsi, daim Allah’ı hatırda tutmak/zikir, aşk ve bilgi ile ilişkili olarak sûfîliğin
nihaî hedefinin ne olduğunu ortaya koymaktadır. Ona göre, sûfî tecrübenin amacı, ma’rifetle
fenâyı gerçekleştirip, bekâyla yaşamaktır. Yani sûfînin benlik olarak beşerîlikten arınıp, ilâhî
yetkinliklerle donanmasıdır. Kuddûsî için, sûfî tecrübenin son halkası olan vuslatı yaşayan
kişi Yaratıcı ile tevhîd gerçekleştirmiştir. Onun ifadesiyle, “ehl-i Hakk” insanı olarak, artık
hakîkatın kendisi olmuştur. Kendisinde önceki bir çok tasvvufî kavramı şâirliğinin
derûnîliğiyle hissi bir anlam yüklemesi, bazı kavramlara da, varlık düşüncesinden dolayı,
epistemolojik ve ontolojik bir içeriğe büründürmesi Kuddûsî’nin tasavvuf düşüncesini
değerlendirmede önemli bir değere haizdir.
Sonuç olarak, Kuddûsî, yaşadığı hâli genelde şiir uslûbuna ve özgünlüğüne güçlü bir
şekilde yansıması ve tasavvufun birçok konusuna, özellikle sâlikin kişilik oluşumuna getirdiği
yorumlarla önemli bir sûfîdir. Onu, tasavvuf tarihi içinde orijinal kılan, şiirinin muhtevasıyla
Mevlânâ’nın takipçisi olmasına rağmen, camiu’t-turuk perspektifiyle tüm tasavvufî anlayışları
kucaklaması ve ehl-i Hakk anlayışını hâliyle, düşüncesiyle yaşamasıdır. Bütün mücahedesi
sâlikin “ehlullah” bir sıfat kazanması ve içselleştirdiği bu sıfatla insanlığa mutluluk vermek
olmuştur. İşte Kuddûsî, bu düşüncesiyle tasavvuf tarihine mal olmuş önemli bir şahsiyettir.

Sonuç


İnsanlık tarihi boyunca her düşünce akımı veya ekolu temelde insanı baz alarak
düşünce zeminini inşâ etmeye çalışmıştır. Ortaya konulan her konu insanı merkeze alarak
gelişmeye çalışmıştır. İşte tasavvuf da, insana, ihtiyaç duyduğu her şeyi bizzat kendisinden
aramasını; dış etkilerden kurtularak, gönlünün merkezinde fitrî olarak varolan ilâhî
güzellikleri keşf edip onlarla yaşaması gerektiğini hatırlatır. Onun için sûfînin nihaî amacı,
insanı, ahsen-i takvimin özdeki mükemmelliğine yeniden yerleştirmek, yani “elest”e
döndürmek için, esfel-i sâfilînin alçak durumundan çıkarmaktır. Aslında tasavvufun hedefi,
insanı ilk masumiyet halinde olduğu gibi, yeniden o kâmil konuma getirmektir. Yani
varoluşun bütün genişliği ve derinliğiyle kozmik insanın/insan-ı kâmil tabiatında varolan
enginliğin içinde bütünleşmesidir. İlâhî kaynaklı sevgiyle yola çıkan insan, aradığı her şeyi
kendinden bulur. Bu buluş Hakk’ın tevhîd isminden kaynaklanır; çünkü, Yaratıcı’yla
birleşmek demek, hiçbir şeyden ayrı olmamak demektir.
Kuddûsî de mutasavvıf şâir olarak, insanın düşünce ve eylem birlikteliği üzerinde
durarak, insanın hem psikolojik kemalâtını, hem de amel kemalâtını/olgunlaşmasını
sağlayacak önemli ilmî önerilerde bulunmuştur. O, bu ilmî görüşünü insanın ilâhî bir
forma/form divine sahip olmasına bağlamaktadır. Zira Yaratıcı insanı kendi özgün suretinde
yaratmıştır. Onun için ilâhî tabiata sahip olan insan, beden olarak bu dünyada yaşamasına
rağmen, rûhî olarak bu dünyaya ait değildir. Onun için öz mayası nedeniyle beşerî âlemde
aldığı gayr-i ilâhî formu aşmaya mecburdur.
Tasavvuf düşüncesinin hemen tümünü, insanın “kemâlat”ı ve vuslata kavuşma gerçeği
üzerine bina eden Kuddûsî’ye göre, Allah kadîm olduğu için, Allah ile varlık bulan insan da
kadimdir. Bu perspektifle insana yaklaşan Kuddûsî, tüm mesaisini, sâlikin Allah’ın rızasına
kavuşabilecek bir seviyeye gelmesi için çalışmıştır.
Kuddûsî’nin anlayışında insan, varolan her şeyin özelliğini kendinden barındıran,
bütün isimlerin bilgisini, göklerde ve yerde mevcut olan şeref ve üstünlüğün bütününü
üzerinde taşıyan farklı bir varlıktır; çünkü Allah, insanı iki kerim eliyle, yani celâl ve cemâlla
yaratmış ve iki tabiatla da, maddî-manevî olarak da onu her şeyin efendisi kılmıştır. Bu
sebeple insan, Yaratanla yaratılan arasında bir kavşak noktasındadır. Bir taraftan yaratılmışa
atıfla fânî, diğer taraftan Yaratıcı’ya atıfla ebedîdir. Kuddûsî, insanın bu ebedîliğini
Muhammedî hakîkaten aldığı görüşündedir. Zira o, sevgisini, rahmetini kuşatıcılşığını Mutlak
kaynaktan alarak, sadece ontolojik olarak varlığın varoluşunun nedeni değil, merhameti,
rahmeti ve sevgisiyle insanlar için hesap gününün rahmet ve şefkat kapısıdır. O, ontolojik
düşüncesini Muhammedî Nûr üzerine temellendirmiştir. İlâhî bilginin insanlara
ulaştırılmasında, insanın kendini bilme biliminin algılamasında tek rehberdir.
Kuddûsî’ye göre, tasavvuftaki bütün kavram, konu ve ibâdetler seyr u sülûk
sürecinde bir zincirin halkaları gibi birbirini takip ederek neticede, genelin “ideal insan”
olarak bildiği, tasavvufun da insan-ı kâmil/ehl-i Hakk olarak tanımladığı şahsiyet ortaya çıkar.
Ona göre, ehl-i Hakk, insanî kişiliğini, namaz, oruç, zühd ve takva gibi amelleri bir abid gibi
çokça yaparak değil, ancak sülûkun gereklerini tam olarak yerine getirmekle elde eder.
Kuddûsî, genelde insanı, özelde de sûfîyi kemalât yolunda öncelikle zikre ve
tefekküre çağırmaktadır. Onun tasavvuf anlayışında, Yaratıcıya ve yaratılana karşı sevginin
oluşup, kişinin bireysel benlikten kurtulup kozmik benliğe ulaşması için, sâlikin zikir ve
tefekkürün hayatî bir konu gibi algılayarak, ma’rifeti de bütün varlığıyla yaşayarak
Yaratıcı’sıyla ölümsüzleşmesi gerekir. İşte Kuddûsî, tarîkat üstü tasavvufî bir düşünceye
sahip kişiliğinden dolayı, bütün insanlara çağırısı, devamlı olarak, her iş ve eylemlerinde
Allah’ı hatırlarında tutmaları için O’nu zikretmeye davet etmiştir. Kuddûsî’nin insanları her
durumda Allah’ı anmaya çağırısının nedeni de, zikrin kişide ma’rifetin/bilginin oluşmasındaki
yeridir.
O, insanın melekût âlemine ait bir varlık olduğunu, Yaratıcı’nın suretinde yaratıldığını
ve evrenin bir mikrokozmu olduğunu daha iyi algılıyabilmesi için tefekkür-zikir ikilisini
tamamıyla içselleştirmesi gerektiği düşüncesindedir. Ayrıca Kuddûsî için zikir, bir insan için
gerekli olan temel besin maddelerinden daha gerekli bir ihtiyaç olduğundan dolayı ibâdet
olarakta en elzem âmeldir. Ona göre, zikr-i daimin amacı, sürekli Allah’ı düşünmek, her
davranış ve eylemde O’nunla yaşamak bilincinin kazanılmasıdır.
Kuddûsî’ye göre zikir, insanın kişiliğini en üst seviyeye çıkartan bir ibâdettir. Kişi
zikrinde kendini Yaratıcı’dan tamamen “yok” edrek, bütün varlığını O’na kanalize edip,
O’ndan yoğunlaşır. Bu yoğunlaşma sonucunda, Allah hem maddî, hem de manevî ihsânını
zâkir kuluna yönlendirir. Çünkü sûfî için zikir, Allah ile birlikteliğin tam anlamda
geçekleştiği, Allah’dan gafil kalınmadığı ve ağyâra takılmadığı hâldır.
Kuddûsî’in felsefesinde, insanın kişilik ve benlik oluşumunda İlâhî güzelliğin varlıkta
saklı olması ve bu güzelliğin ortaya çıkması sûfîlerin tefekkürünün ana temasını oluşturur.
İnsanın bu hâli de ilâhî aşka geçip tevhîde ulaşmasıyla gerçekleşir. Bu hâl sürecinde artık
Sevgili cânın içine işlemiştir. Ve aşk insanın gönül küresine mecnûnca/delilikle girerek onu
yeniden inşâ etmiştir.