Sülûkta Sâlikin Temel Eğitimi

Sâlik’in tek uğraşı vardır, o da aşk ile bütünleşerek, aşkı kendine rehber seçerek
Allah’a vuslata ermektir. O zühdle değil, aşkı benimseyerek irfana, ma’rifetullah’a ulaşır.
Bundan dolayı, o ilâhî aşkla donandığı için, her varlığa sevgiyle yaklaşır. Onda, ibâdetlerin
ağırlığı, cennette duyulan özlemin yakıcılığı yoktur. Çünkü o, bu amaçla ibâdet etmemektedir.
Onun hayat felsefesi, sevgi, cömertlik, alçakgönüllülük ve irfân üzerine inşâ edidiği için,
insana hizmet etmek sevdasıyla yanmaktadır.

Azâbı ümmetin dünyada çektiğidir ancak
Azab yok âhirette onlara etmez od ızrâr.561

Kuddûsî’ye göre, mü’min sâliklerin âhirette ceza çekmeleri, Hz. peygamber (s.)’in
de buyurduğu gibi mümkün değildir. O’nun sözüne göre mü’minler Cehenneme girse bile
ateş onlara Hz. İbrahim (as)’a serin olduğu gibi serin olur. Cehennemde sıkıntıdan dolayı
sırılsıklam terlemiş olarak çıkar. Mü’min kullar bu dünyada çektikleri ızdırap, onları
cehennem azabından kurtarır.
Sâlik, Hakk’ın yakınlığını, sevgisini ve güzelliğini her yerde kazanmak ve bunun
dışındaki her şeyden arınmak için sürekli mücadele içinde olmalıdır.

Derûni amrâzına derman eden tabibi bul
İçi virân dışı ma’mur olandan olma ey derviş562.

Sâlik kendi nefsin arındırmakla bir yerde, en bilge ulemadan daha da fazla
toplumsal adaleti sağlayan kimsedir. Sûfînin amacı, toplumsal adaletsizliklere karşı, yalnız
başkalarının değil, özellikle ve öncelikle insanın kendi hatalarına karşı, ne pahasına olursa
olsun Allah’ı bulmak için içsel arınma ile yoğunlaştırılmış bir arzuyla, gönül atmosferinin
kesif, ağır duygusuyla hareket etmektir563.
Kuddûsî, derviş için derûni bir arınma istemektedir. Bu arınmanın gerçekleşmesi
için, önce samimi bağlılık yâni aşk gereklidir. Sâlik, Allah’a kavuşmak istiyorsa her anında
Rabbiyle olmalıdır. İnsanlarla yaşarken, paylaşırken bile, gaflete dalıp Mâ’şuku
unutmamalıdır. Sâlik, kendi kurtuluşunu, ilacını, onun derûnî dünyasını bozan hastalıkları
iyileştiren bir çare olarak görmelidir. İçini yok eden, gönül dünyasını bozan ve psikolojik
hastalıkları yok eden bir deva arayışındadır.

Gerektir ışk cezbe sâlike şarttır ki onlar bil
Sakın sen sâlıkı sırf ile hergiz olgil yoldaş564.

Kuddûsî’ye göre, sâlike gerekli olan Yaratıcısına ihlasla, gereği gibi bağlanmadır.
Bu samimi bağlılığın oluşması için cezbe lazımdır. Yâni çekici bir gücün oluşması gerekir.
Bu çekim kuvveti de tevhîd zikri ile gerçekleşir. Aşkı her insanda her sâlikte bulmak güç bir
iştir. Onun için sâlik, mürîdin bu aşka kavuşması sadece yakîni bir bilgiden doğan ünsiyetle
sâlikle dostluk kurmakla gerçekleşir.
Kuddûsî’nin sâlikin eğitimi konusunda düşünceleri tamamen ilmî ve nettir. Ona
göre, sûfînin eğitimi bilgiye/ma’rifete ve sevgiye dayanmalıdır. Sâlik, sevgiden soyutlanmış

zühd ve takvâya dayalı bir tasavvufî eğitime tabi tutulursa, sadece cennet sevgisini yaşayan
bir tiple karşıkarşıya geliriz. Onun için, sûfî, bir mürşidin/öğretmenin gözetiminde terbiyesini
tamamlayarak, hem kendini, hem de Hakk’ı bilmelidir
Sûfî sonsuzluğu arama serüveninde, dışarıyı bırakıp kendine yönelmelidir. Çünkü
o, bilir ki, sınırlı bir şekilde yaratılmasına rağman içinde sonsuzluğa açılan ilâhî bir pencere
vardır. Sonsuzluğa açılan bu pencere baş gözü değil, insanın iç gözüdür. Sûfî, insanın
Yaratıcıya giden yolunu yerde ve göklerde aramak yerine kendinden arar. Tıpkı Yunus’un, “
bir ben vardır bende benden içeru” dediği gibi. Kuddûsî’ye göre, sûfî, kendindeki Hakk’ı keşf
ederken, kendini ilahlaştırmamakta, yalnızca Mutlak ve sonsuz varlık olan Allah’la kendini
bulmaktadır. İşte o, bu makâma geldiğinde kendini varlık olarak tanıtmasını ya da kendine
“ben” demeyi küfür, şirk görür. Zira kendini vahdete veren kişi ikiliğe razı olup, “ben”
demekten sakınır.








528 Muhammed İkbâl; Esrar ve Rümuz, Haz: Ali Nihat Tarlan, Sûfî Kitap, İstanbul, 2005, s.36.

529 Kuddûsî, Dîvân, s.180.
530 Burckhardt, Alcemy, s.11.
531 Mevlânâ, Dîvân-ı Kebir, V, 5824.
532 Kuddûsî, Dîvân, s. 47.
533 Aynı eser, s. 98.

534 Aynı eser, s.104.

535 Kuddûsî, Dîvân, s.119.
536 Kuddûsî, Dîvân, s.109.
537 Kuddûsî, Dîvân, s.32.
538 Yunus Emre, Dîvân, haz. Faruk K. Timurtaş, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 3. Baskı, Ankara 1986, s. 88

539 Kuddûsî, Dîvân, s. 33
540 M. Erol Kılıç, Sûfî ve Şiir, İstanbul, 2004, 3. Baskı, s.194.

541 Aynı eser, s. 35
542 Aynı eser, s. 37.

543 Kuddûsî, Dîvân, s. 41.
544 Aynı eser, s. 42.

545 Evtâd: Kelime anlamı, direkler, sütunlar anlamındadır.
546 Kuddûsî, Dîvân, s. 44
547 Mevlânâ, Dîvân-ı Kebîr, VII, 629.
548 Kuddûsî, Dîvân, s. 45.
549 Kuddûsî, Dîvân, s.46.
550 Kuddûsî, Dîvân, s. 97.
551 Kuddûsî, Dîvân, s. 99.
552 Kuddûsî, Dîvân, s. 101.
553 Bk. Tahânevî, Keşşâf, I, 431-432; İbn Manzûr, Lisânl-‘Arab, II, 1227; Cürcânî, Ta’rifat, s. 13; Râgıb el-
Isfahânî, Müfredât, ss. 292-293; Kâşânî, Istılâhât, s. 232. Cevherî, es-Sıhâh, III, 1037
554 Serrâc, el-Luma’, ss. 221-222; Kelâbâzî, Ta’arruf, s. 149; Gazâlî, İhyâ, IV, 379;
555 Muhâsibi, er-Riâye, ss. 310-422.
556 Kuddûsî, Dîvân, s. 102.
557 Aynı eser, s.104.

558 Aynı eser, s. 110.

559 Kuddûsî, Dîvân, s. 46.
560 Aynı yer.

561 Kuddûsî, Dîvân, s. 47.
562 Aynı eser, s.75.

563 Aynı eser, s. 65.

564 Aynı eser, s. 77.

Sivâ deryâsına zinhâr girüben talma ey sâlik
Yedine cemreyi cevher sanuban alma ey sâlik

Bu cism ü cânını ‘ışk oduna yak eylegil sâfi
Ki dost dîvânına yarın safâsız gelme ey sâlik

Gıda it rûhına zikr i Hudâyı her nefes her dem
Şu kez müstağrak ol kim subh u şamı bilme ey sâlik

Sana, seyr u sülûkun tarzını öğretdi Kuddûsî
Varub zühd ü riyâzatle sararub solma ey sâlik551.

Kuddûsî’ye göre, seyr u sülûkta sûfînin dikkat etmesi gereken konuların başında
mâsîva temizliği, aşk ile gönül dünyasını temizleyip parlatma ve ruhun en önemli gıdası olan
zikri devamlı yerine getirmek vardır. Mal, sâlikin sülûkunda en önemli imtihanıdır. Sâlik,
malın esiri olmamalıdır. Mal ona gelebilir, yâni zengin olabilir. Onun deyişiyle “mal sana
gülebilir, fakat sen ona gülme” anlayışı servete karşı düşüncesini ortaya koymaktadır. Sâlik
sürekli Allah’ı anarak/zikrederek gözyaşı dökmelidir ki, Allah da, onun gönlünü dünyasal
alana karşı korusun.
Seyr ü sülûkın zühd ve riyâzetle gerçekleşmesi zordur. Ancak aşk ile mâsîvadan
tamamen soyutlanıp sürekli zikirle gerçekleşir.

İhlâs eğer yok ise gör başına ne gelûr
Kurtaramaz çün seni zühd ü ilm ü amelin

‘Işkı talep ede gör eyleme ömrü hebâ
Çünkü ‘ışk olmayıcak vustala ermez elin552.

Kuddûsî’ye göre sâlik için en önemli düstur ihlâsla amel etmesidir. Kişiyi samimi
amelden başka hiçbir şey, Mâ’şukuna sevdiremez ve gerçek aşkın da en önemli unsurudur.
Onun için zühd, ilim ve ihlâstan yoksun bir amel kulu Hakk’a vuslata götürmemektedir.
Kuddûsî’nin felsefesinde, sâlikin görevi/hayat felsefesi, Hakkı sürekli büyük bir
bağlılıkla/aşkla sürekli anmaktır. Onun en değerli sözü de tevhîd kelimesidir. Fakat sâlik bu
görevini yaparken öncelikle tüm varlığıyla bir samimiyet içerisinde olması gerekir. Ona bu
içtenliği kazandıran fenomen de ihlâstır. Zira ihlâs, gönülden gelen dostluk, özden bağlılık,
Yaratıcı dan başka bütün ağyârdan uzak durmaktır.553 Sâlikin eyleminde, hâlinde Hakk’ın
rızâsını gözeterek samimi davranması, gizli açık bütün eylemlerinden riyâdan/ikiyüzlülükten
uzak durması, gönülden gelen bağlılıkla kulluk yaparak, kendisiyle Rabbi arasındaki engelleri
kaldırması ihlâsını ortaya koymaktadır.554 Sûfînin, ikiyüzlülükten ve beşerî istek ve
arzûlardan kaçması, onun ihlâslı olduğunu ortaya koyar. Sûfîler, ihlâsı tevhîdi hakkıyla yerine
getirme koşulunada bağlamışlardır.555

Zikr-i Hakdır şuğulumuz âşıklarız zâkirleriz

Kavlimiz Tevhîddir ancak gayri kâle gelmedik

Gelmişüz tahsil-i ‘ışk vecd-i ‘irfan etmeğe
Dar-ı rıhlet cifesini ihtilâle gelmedik.556

Kuddûsî’ye göre, sâlikin en önemli işi Allah’a sevgiyle bağlanarak, yaşayarak,
İlâhî aşka dalıp irfanla donanmasıdır. Yaratıcıyı sürekli anmanın anahtarı veya sloganı,
kelime-i tevhîddir. Zira ondan başka bir söz sâliki Rabbine götürmekten uzaktır. Hakk için,
Hakk aşkının ezasını çekmektir. Ona göre, sûfî, aşkı öğrenip, Hakk’a irfan ile kulluk yapmaya
gönderilmiştir.

Ey sâlik i Hakk sa’y edûben kesbi hüner kal
Ko gayrisini hazret-i Yezdâna sefer kıl557.

Hemân seyr u sülûk it rûz u şeb eğlenme biraz
Kamu yollardan azher hem kamusından yakın ol.558

Kuddûsî, sâlik’in çalışması üzerinde ciddi bir şekilde durmaktadır. Ona göre vehbi
lutufların gelmesi için, sâlikin öncelikle Allah için sa’y edip, bu şekilde kesbî bir hüner olarak
görmesi şarttır. Bundan dolayı sâlik, Allah dışında her şeyi bırakıp, tek amaçla hareket etmek
zorunda olacaktır, o da Allah için yola çıkmaktır. Sâlik bu yolda ilerlerken âhiret nimetleri
için herhangi bir takıntısı da olmamalıdır. O, ibâdetlerini Mâ’şûk’un rızasını kazanmak, ona
kavuşmak gayesiyle yerine getirmelidir.

Her turâb altun olur mu ateşe yakmağıyle (yakmak ile)
Himmet-i üstâd ile aslı anın kândan gelûr559.

Kuddûsî, sûfîlerin devamlı otokritik yapmalarını istemektedir. Yola koyulan
herkesin menzile ulaşamayacağını, bu zor ve çetin yürüyüşten birçok insanın dökülebileceğini
ifade eder. Kendisi birkaç tarîkatın eğitimini aldığından dolayı ve bununda fenâya ulaşmada
gerekli ve elzem bir gerçek olduğunu söyler. Burada ancak bir mürşidin /üstâdın gözetimiyle
olacağı gerçeği üzerinde durur. Ona göre, her insanın kendi çaba ve gayretiyle, sûfînin yolunu
izleyip Hakk’a vuslatı mümkün değildir. Onun için, sâlikin bir mürşidin gözetiminde
tasavvufî terbiyesini alması, diğer ilmî eğitimlerde olduğu gibi, en uygun olanıdır.

Kâri olur aşkı yâr‘ışkı ider ihtiyâr
Zühdü gönülden savar mahzeni irfan olur560.

Marazlar içine dolmuş seni idiseler ilhâk

Şarab-ı müshili nûş eyleyüp sürmek revâdır

Şarab-ı müshil-i ancak aşktır anı eyle tahsil
Ki şöyle bil ki bu ışk bâ’isi vasl-i likâdır546.

Kuddûsî, sâlikin gönül dünyasının ıslahı ve inşası konusunda yapılması gereken
amelleri ve kaçınılması elzem olanları açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Ona göre sâlikin
gönlünün bozulmasına neden olan bazı hastalıklar vardır. Bu marazlar da kibir, hased, ucb ve
riyâdır. Bu hastalıkların yok edilmesi ancak şifa verici şarabı içmekle mümkündür. Bu
iyileştirici şarap da aşktır, Allah’ın muhabbetidir. Eğer sâlik bu hastalıkları gönlünde
tamamen temizleyip çıkarmasa iblis’in tutsağı olmaktan kurtulamaz. Kurtuluş şarab da bulan
sâlik ancak ilâhî aşk bunun tadına varabilir. Bu şarab öyle bir içkidir ki, insanın gönlündeki ve
kafasındaki bütün her şeyi temizler, O’nun birlik küpündeki şarab aklı da, sonu gören fikri de
yok eder.547 Sûfînin bu aşkı da sürekli zikirle elde edilir. Bu zikirde tevhîddir.

Merâmı âbidin cennet içinde yiyüp içmekdir
Bizim maksûdumuz Hakk’dır ki arzû-yı rızâmız var548.

Kuddûsî’nin düşüncesinde, sâliklerin gayesi abidler gibi cennette ve onun
nimetlerine ulaşmak olmadığını, sâliklerin arzularının Allah’a kavuşmak olduğunu ifade eder.
Çünkü o, Allah için vardır, yaşamı O’nun rızasını kazanmaktır.

Bahr-i aşka daldı gönlüm dürr-i irfân bulmağa
Dürr-i meknûn çün sadef içinde ummandan gelir549.

Kuddûsî, İlâhî aşkın bir lütuf olduğunu, bu ihsanın herkesin elde edemeyeceğini
söyler. Ona göre bu Allah’ın kullarına bir armağanıdır. Allah kulunun gönlünü kendine cezb
ettiği zaman, Rahman’ın büyük aşk denizinden sâlik kulların kalbine oluk oluk aşk akar.
Sâlik’in bu aşk denizine dolmasının nedeni irfana ulaşmasıdır.

Sâlikâ bize haber ver azığın var mı görek
Çün uzaktır yol azizim yolca azık gerek

Korkulu yola gidersin yok yanında hiç silah
Seyf u rumhı bulamazsın al eline bir çörek

Her konakta bir metin muhkem hısın yapmak gerek
Al yanına her takım balta külün kazma kürek

Hem katı sarptır bu yol kim belleri var kaf gibi
Ki o bellerden aşup gitmek be gâyet göçerek

Kal’a- i esrârını hıfz eyle düşmandan hemân
Bastırub kapısını ver ardına muhkem direk

Fehm edersen bu rumuzun sırrını kardaş eğer
Bil ki olursun kamû esrâra vâkıf gerek550.

Sâlik’in seyr u sülûkta, uzun ve meşakkatli yolda yol azığının olması gerekir. Bu
yol azığıyla her durakta sağlam kaleler örmelidir. Bu metaforik/rumûzlu azığın sırlarını keşf
edebilirse sâlik bütün sırlara vâkıf bir şekilde seyr u sülûkunu tamamlamış demektir.
Bu yolda yürürken sûfînin yakıp-yok eden maddî silahları yoktur. O, sadece
kendisini doyuracak mânevî yiyecekle yetinmelidir. O, nefsin arzularının galebe
gelemeyeceği, her makâmda aşkın gücüyle, tevhîdin ve Mâ’şukunu zikretmenin kuvvetiyle
kendi gönül dünyasında sağlam bir kale hâline getirmelidir. Her makâm İlâhî sevginin
gücüyle metin bir şekilde inşa edilmelidir. Her makâmda bu gibi sağlam kalenin yapılması
için bazı aletler gereklidir. Bu aletler de sûfînin aşk ile kazandığı hâllerdir. Bu hâllerin
makâmlara dönüşümüdür. Aşkın gücü sûfîye ferhat dağları metaforunda olduğu gibi ona dağı
deldirecek/seyr u sülûk’un basamaklarını aşındıracak aletler/mânevî güç vermelidir. Yoksa
sûfî ağyârın Kaf Dağı gibi kaba sert ve kırıcı söz ve hâlleriyle karşılaşır. Âşık sûfî, bu
silahlarla kendini zâhirî ilimler içinde boğulmuş, hayali ve hurâfe bilgi sahibi, kişilerin Kaf
Dağı engebeli söz ve eylemleriyle karşılaşır. Çünkü onların iddiaları Kaf Dağı kadar sarp ve
acımasızdır. Bu dağı da aşmak için sûfî, kendini mânevî silahlarla donatmalıdır. Sûfî, Kafdağı
benzeri gönüldeki nefsanî özellikleri yok edip, Tûr dağı gibi Allah’ın tecellîlerine kavuşabilir.
Yani, önce aralardaki dikenleri yok edeceksin sonra O’na ulaşmak için derin kazacaksın,
kürekle temizleyip ışığa kavuşacaksın. Bu da âşığı ma’rifetle götürecek aşk anahtarlı, zikir
tevhîddir. Ârif/âşık, Kaf dağını/gönüldeki masivâyı aşmış olan kimsedir. Bunu da mânevî
silahları kullanarak basamakları tek tek aşarak insan-ı kâmil sıfatını kazanan bir sûfî olmakla
ancak gerçekleştirebilir. Eğer bunu başarabilirse, o artık, kuru, verimsiz, çorak dağı, verimli
bir maden hâline dönüştürmüş kişidir. O, artık gönüle hükmeden bir padişah olmuştur.

Kuddûsî, mürîd için ağır bir eğitim ister. Ona göre aşkın çilesini ruhunda ve
bedeninin bütün organlarında hissetmeyen kişi derviş olamaz. Mürîd, gece gündüz Allah
aşkıyla hemhâl olan ve bu hasretin derdinî, elemini ruhsal ve bedensel olarak yaşayandır. Bu
aşkın verdiği ağırlıkla ağlayıp sızlayan derviş olabilir. Derviş, zâhid gibi, âhirette mevki ve
izzet isteyen değildir. O, gönül dünyasını kaplayan aydınlığın vermiş olduğu ışıkla hareket
edip her türlü eziyete katlanandır. İnsanları sevmeyen, onlarla dost olmayan, onlara şefkat ve
merhamet kollarını açmayan derviş olamaz. Gönül âleminde dünya sevgisi olanlara mürîdlik
vasfını kazandırmamaktadır. Ona göre, dervişlik, kolay elde edilecek bir sıfat değildir; sûfînin
herhangi bir tasavvuf ekolüne intisab ederek, “ben derviş oldum” demesiyle bu yola girilmez.
Kuddûsî’ye göre dervişlik, İlâhî aşkın getirdiği bütün ezâ, çile ve kahıra muzdarip olmak ve
bunlara dayanabilme gücüdür. Derviş, her ânını, gecesini gündüzünü devamlı bir şekilde
Allah’la geçiren, O’nun sevgisiyle hayatta kalan, O’nunla nefes alıp veren kişidir.
Kuddûsî’nin felsefesinde, dervişlik, vakti geldiğinde Allah, Hz. peygamber (s.) ve
insan sevgisiyle dünyayı bir seyyah gibi dolaşmaktır. Dervişlik, Allah dostuna gelen en azgın
düşmanlığa karşı insanın sabır gösterebilmesidir. Derviş, Allah sevgisinden, O’na
kavuşma/vuslat hasretinden, vatanından ayrı düşen bülbül mîsâli, devamlı hasret sevdasıyla
âhlar ve zârlar içindedir. Derviş, zâhid gibi, âhiret nimetine kavuşma özlemiyle kendini
avutan kişi değildir; o, Hakk’ın dileği doğrultusunda kendini O’nun bilgi/epistemolojisiyle
inşâ edip, Hakk için her türlü sonuca kendini hazırlayan kişidir.

Dervîşlik didükleri hırkayla tâc değül
Gönlin dervîş eyleyen hırkaya muhtâc değül

.538

Kuddûsî’nin düşüncesinde, dervîşlik, hakk’a hizmettir. Hakka’a hizmet, sadece
dıştan, kabuktan ibaret bir itaat ve kulluk değil, Yaratıcının tüm mahlûkatına sevgi, saygı ve
hizmetle yaklaşmaktır. Onun için, dervişlik yalnızca pratikte kalan kavramsal bir olgu değil,
yaşanan bir hâldır. İşte Kuddûsî, bu perspektif ışığında dervişliği sorgulayarak, sâliklere
gerçek dervişliğin kaide ve kurallarını ortaya koymaktadır. Yunus da olduğu gibi, dervişlik,
zâhirdeki giyim, kuşam, dışa göre davranıştan öte insanın gönül dünyasındaki İlâhî neşve ile
hayat bulmasıdır.

Sâlikin sermâyesi aşk edemez aşksız sülûk
Anlamaz bî aşk olan âşıktaki esrâr nedir539.

Kuddûsî’nin, mürîdlere getirdiği eleştiri diğer tasavvuf şâirlerinden farklıdır. Diğer
şâirler genelde tasavvufî kavramları mecazi anlamlarda kullanırken, Kuddûsî birden fazla
tasavvuf ekolünde yetişip mürşidlik icazeti aldığı için olsa gerek direkt tasavvufî kavramları
kullanır. Örneğin diğer şâirler “sûfî” ve “sofu” kavramlarına farklı anlamlar yüklerken540,
Kuddûsî de bu ayrım yoktur. Aynı zamanda diğer şâirlerin olumsuz gördükleri “sofu”
kelimesini hiç kullanmaz. “Sûfî bî-kâr” denilen, kâmil olmayan sûfîler için kullanılır. Bu
bakış zâhidler için de geçerlidir. Sâlikin yoldaki engelleri aşıp Mâ’şukuna ulaşabilmesi için
tek silahı vardır; o da aşktır.

Sâlikin sermayesi aşk edemez aşkın sülûk
Anlamaz bî ‘ışk olan ‘âşıktaki esrâr nedir541.

Kuddûsî’ye göre, sâlikin vuslata ulaşabilmesi için, yolculuktaki hâl ve makâmları
geçip kemâle ulaşması ancak aşk ile mümkündür. Bu yolculuktaki sınavı başarılabilmesi,
aşkın sırlarına vâkıf olmakla gerçekleşir. Aşktan habersiz olanlar fenâya ulaşan sûfîlere hayret
ederler. Kendilerinde bulunmayan bu İlâhî gücün nelere kadir olduğunun sırrını idrak etmeleri
imkânsızdır.

Gece ol kâim gündüzün sâim
Ehli Hakk daim Hû demek ister542.

Mürîd için amel en önemli düsturdur. Âşık sâlik, bundan dolayı, gece ve
gündüzünü Allah ile geçirmelidir. Onun kemâle ulaşması için gece Hakk ile baş başa kalması,
gündüz de kendisi için farz olan ibâdetleri yerine getirmesi gerekir.
Tasavvufta her mürîdin yerine getirmesi gereken belli kurallar vardır. Bu
kurallardan biri de mürîdin süsü olarak bilinen genel olarak tarîkatlarda uygulanan üç hayırlı
iştir. Bunlar kıllet-i ta’am, kıllet-i kelâm ve kıllet-i menâm’dır. Yâni az yemek, az uyumak ve
az konuşmak. Kuddûsî bunlara üç üs daha ekler. Bunlar da Allah’ın gayrisinde uzaklaşmak
(uzlet-i ağyâr), Allah’ın yaratmış olduğu varlıkları sevmek (hâlât’ül- Hudâ) ve zikr-i mudâm

Yandılar nâre buldular çâre
Gittiler Yâre gerçek erenlerdir544.

Kuddûsî’ye göre, Allah âşıkları olan sâlikler gerçek erenlerdir. Bunların özellikleri
de şunlardır: Allah âşıkları, hakiki vuslata erenler. Onlar elbette “kötü belâdan” sarhoşluk
şarabı içenlerdir. Onlar gerçek irşad ehlidir. Onlar evtâdlar545 gibi insanlara maddî
yetişenlerdir. Onlar, Allah’tan gayrı her şeyden vazgeçenlerdir. Aşk ile Mevlâya kavuşup, bu
uğurda canını fedâ eden insanlardır. Onların davranışlarında riyâ ve kendini beğenmişlik
(ucb) asla yoktur. Çünkü onlar Allah’a karşılıksız telsim olmuşlardır. Onlar işlerini akıl
ölçüsüne vurmazlar. Bundan dolayı da re’yi bilmezler ve aşkları gereği de ayık gezmezler.
Hâlkla beraber boş lakırdı ve boş işlere girmezler, sürekli yüce dostla beraberdirler/hemhâl
içindedirler. Onlar aşkla gerçek mârifete ulaşanlardır. Onlar,

Yaratıcı’dan gelen feyz taneleri normal sûfînin değil, ârif sûfînin gönlünde inci
hâline gelir. İnci bulmak isteyenler, onu sığ ve küçük sularda/dar gönüllü insanlar
aramasınlar, çünkü inciler, uçsuz bucaksız okyanuslarda gizlidir.
Tevhîdin feyzinden kaçanlar, aşka tutuşmayanlar, ummandan inciler çıkarmaya
güç yetiremezler, onlar ancak küçük sularda bocalayıp dururlar. Âşık/ârifin varlığı
aşk/ma’rifet incilerinden ibarettir. Kısacası Cânan’ın yolunda cânını feda etmeyenler, incilerin
sırrına vakıf olamazlar.
Gönülde/can diliyle ârif gibi bağlı olanlar, bütün varlıklarını Rablerine
sattıklarında, hiçliği yaşadıklarında, tüm maddî benliklerini yok ederek Hakk’a ulaşacaklardır.
Aşkın bahçesi olan gönlün dilini bilmeyen kimsenin ne sözle, ne de fiille insanlara bir fayda
sağlayacağı mümkün değildir. Âşık/ârif beden diliyle değil, can diliyle konuşur, Hakk’ın
zikriyle konuşur. Çünkü âşığın gönül evi, İlâhî ma’rifet ve hikmet incileriyle dolu bir
hazinedir. Bu hazine de ancak sûfînin cismen kendini aşkla yok ederek, kendini aşkta satarak
kazanılır.
Gül/Hakk bahçesine âşık olan bülbül/âşık can-ı gönülden âşık olursa, yâni bütün
varlığını Rabbine satarsa, vuslata ulaşabilir. Dünya denilen bahçeye âşıklar rağbet
etmemelidir, aldanmamalıdır. Allah’ın nimetlerle donatıp süslediği ve İlâhî güzellikleriyle
tecellî ettiği varlık âlemi denilen gülizâra aldanmamalıdır. Çünkü, dünya bahçesi gelip geçici,
aldatıcı ve azap vericidir, İlâhî aşkı elde edenler buraya aldanmamalıdır. Bu gibi geçici
güzelliklere ancak şekilci zâhidler kanar.

Sâlikâ ağyârı dilden hem çıkar dildâre gel
Vuslat i Cânan için can satılan pazara gel

Şekle, insanlara karşı böbürlenmeyi seven zâhid, her hâlukârda dervişlere hakaret
etmekten uzak durmamaktadır. Bundan dolayı âşık sûfî bu tür zâhid sûfîlerden kaçmalı,
devamlı/gece-gündüz Allah sevgisiyle yanan âşıklarla oturup kalkmalıdır.

Varma zâhid yanına mağbûn eder sana seni
Rûz u şeb kânûni ‘ışk içre yaran nâ çâre gel

Nehri asğardan cevâhir çıkmaz ey eyle yûrû
Dür-i meknûn ister isen sâhil-i ebhare gel

Durmayûp yad eyle yârin ismini leyl ü Nehar
Ma’rifet kesb etmeğe sa’y eyle ey âvâre gel

Canı dilden tâlib isen dost visâlini eğer
Cismini yandır bu ‘ışkın oduna bir pâre gel

Cânı dilden âşık oldunsa be hey bülbül güle

121

Aşiyânın şevkini ur şavk ile gülzâre gel

Zühd ü takva perdesini çok edüben sıdk ile
Işkı rehber et hemin bul firkate bir çâre gel.536

Kuddûsî’nin felsefesinde, sûfî, zâhid kişinin sadece cenneti arzulayan
gayesindenuzak, her vakit tüm varlığıyla ilâhî aşkla hayat süren, Rabbi ile yaşayandır. Sâlik,
ilâhî aşkla elde ettiği şahsiyetle varolan bütün eşyanın yaratılış sırrını çözmüştür. O, tasavvufî
bilgi ma’rifetle kazandığı bu idrâkla, zâhid gibi derelerde dolaşıp, cennette kavuşma hesapları
içinde değildir. O, ma’rifet okyanusunun enginliklerine dalıp, inci-mercanlar toplamıştır.
Kuddûsî, sâliki arzulanan ulvî hedefe ulaştıran hakîkatı, yârı olan Allah’la sürekli olarak
yaşamasına bağlamaktadır. Bu sebeple eğer sûfî, gönülden gelen bir iştiyakla sevgililer
sevgilisi Hakk’ı arzuluyorsa, nefsini ilâhî aşk ateşiyle yakıp yok ederek yola koyulmalıdır.
Kişi ne zaman cennet nimetlerine kavuşmak amacıyla sarıldığı zühd-takvâ anlayışını bırakıp
sadece Rabbine kavuşmayı isterse, işte o vakit vuslatı hak etmiştir.

Çille- i aşka giriftar olmıyan derviş mi olur
Gice gündüz dert ile zâr olmayan derviş mi olur

Bir zaman Rûm u Hicâzı yalın ayak baş açık
İbn-i Edhem gibi devvar olmayan derviş mi olur

Tâ’n-i â’dâya tahammül herkesin kârı değil
Cevre katlanıp cefâkâr olmayan derviş mi olunur

Bülbül âsâ âhu efgân eyler ehl-i ‘ışk olan
‘Işk ile nâlân-ı giryân olmayan derviş mi olur

Zâhidin dünyâ vü ‘ ukbâ’da merami izz-ü naz
Mübtelâ-i zill-i ekdâr olmayan derviş mi olur

Âşıkın gönlünde nûr-i ‘ışk dolar deryâ misâli
İçi diş-i dolu envâr olmayan derviş mi olur537.

Sülûkta Sâlikin Temel Eğitimi

Kemâle ermez sâlik dirîgâ
Bu ‘ışkın adına haşlanmayınca

Söğüt de hiç biter mi tatlı elma
Yarılub sarılub aşlanmayınca

‘Amel çokluğuna yok i’tibâr hiç
Kulından Hâliki hoşlanmayınca529.

Kuddûsî’nin anlayışında, tam bir eğitim/seyr u süluk almayan sâlikin kemâle
ulaşması mümkün değildir. Örneğin, söğüt ağacı doğal akışına bırakılırsa bu ağaçtan herhangi
bir meyve hasat etmek mümkün değildir, fakat söğüt ağacı aşılanırsa, tatlı elma fidesiyle
dikkatli ve şefkatli ellerle operasyon geçirirse, bu ağaç çok güzel ve tatlı elmalar verebilir. İşte
sûfînin yetişmesi de buna benzer, eğer doğru kişi ve doğru eğitim ile sâlik aşk ile yoğrulursa,
olgunluk ve vuslat gerçekleşmiş olur. Yeter ki, usta, öğretmen, doktor, mimar vb. meslekteki
insanlar işinin ehli olsun, ehlinin elinden çelik suya dönüşür, her metalden altın
çıkarılabilir530. Sonuçta her eylem, hedefine doğru ilerleyen mürîdi engelleyen ya da ona
yardım eden bir meyve verir. Yâni, “Ebucehil karpuzu eken, şeker kamışı biçemez” 531..

Cânân ise dir gönlüme geç nâm ü nişândan
Gönlüm ise bî-şöhret ü nâm olmağı ister

Cânân ise dir gönlüme Kuddûsîye yâr ol
Gönlüm ise ‘uşşaka gulâm olmağı ister

.532

Kuddûsî’ye göre, âşığın cânına can veren Hakk, O’nun için sevgilidir. Cânan,
sâlikin büyük bir sevgiyle bağlandığı Zât’tır. Âşık sûfîler kendilerini her türlü mâsivadan
temizleyerek, Cânan ile var olmuşlardır. Cânan, cân’ın ma’şûkudur. O’nu ancak ârifler idrak
edip, seyredebilir. Ârif/âşık dervişin özlemi vatanı cânan ilidir. Cânan ancak can ile
görülebilir. Arınmış olan âşık bütün varlıklarda Hakk’ı görür. Cânan’a vuslat, cânan’ı hakiki
veçhesiyle bilebilmek sadece âşık olanlara verilen meziyetlerle gerçekleşir. Hakkı
birleme/tevhîd aşk ile kemâle erer, âşıkda bu aşkı berrak bir şekilde yaşatan Hakk’tır. Âşığın
bir anlık gafleti, dünyaya ve âhiret nimetlerine meyli, âşıkın hayatının sonu demektir.

Bu dünyâ ehl-i ‘ukbâya harâm ‘aksi de böyle
İkisi de harâm Hak ehline çün gönli anda

Diler Kuddûsî’ye bî-çâre olmak ehl-i Yezdân
Hemîn bakmak cemâline ki dâr-ı câvidânda533.

Sâlik dü cihândan geçüb ol ‘âşık-ı Mevlâ
Ağyârına meyl itme sakın pendimi tut hâ

Hâlık mı ‘azîz hâlk mı ‘azîz eyle te’emmül
Kankısı ‘aziz ise kul ol sıdk-ile ana534.

Kuddûsî için zikir, ne pasif bir amel, ne de dilin irade dışı Hakk’ı anmasıdır. Ona
göre zikir, sâlik’in bütün benliği ile Yaratıcısını anmasıdır. Zikir, sâlikin, Hakk ile iletişim
kurmak amacıyla, O’na yönelerek, kendini tamamen Allah’a vermesi ve kendini O’nda
kaybedecek şekilde bütün alıcılarını İlâhî irade ve İlâhî vericilere yoğunlaştırmasıdır. Zikir,
sâlikin, Allah’la beraberliği kemâl noktasında yaşadığı, O’ndan gafil olunmadığı ve bütün
ağyârdan ilişkinin kesildiği andır. Zikir, sevginin işrâkın ve vecdin en üst düzeye çıkıp,
zâkirin sevgide boğulduğu andır. Hakk, sâlikin perspektifinde ruhsuz, donuk, sevgiden
yoksun abidlerin tesbih tanelerinde sayılara dökülen bir ilâh değildir. O, âşık sâlikin gözünde
bütün varlıklarda görünür.
Kuddûsî’ye göre, Cânan için cânını fedâ eden sûfî, mânâ incilerinin farkına
varmıştır. Sûfî aşkı ve ma’rifeti sayesinde, artık basit boncuklarla uğraşmamaktadır. Bunun
yanında O, İlâhî aşk ve bilgi sayesinde değerli inciler satmaktadır. Kendisinden mârifet ve
hikmet dolu inci ve cevher benzeri sözler ve tamamen peygambervâri davranışlarının dışında
olumsuz davranış beklemek mümkün değildir. O, artık aşkın gücüyle ma’rifet ve irfan
denizinde yüzmektedir. O, basit, sığ sular ve nehirlerde yüzen sıradan bir kişi değildir. O,
hakikat bilgilerinin kaynağını bulmuş, değeri biçilmez hikmet incileri, yağmur gibi İlâhî
feyzleri gönlüne doldurmaktadır.

Cennet içün itme dahî Mevlâya ‘ibâdet
Kuddûsî gibi sen de beher renge boyanma535.