İdeal Sûfî Portatifi

Peygamber (s.) sevdalısı olan Kuddûsî, Allah’ın kendisini dost/hâlil olarak seçtiği
Hz. peygamber (s.)’in, “rızkın onda dokuzu ticarettedir” sözünden hareketle sâlikleri ticaret
yapmaya davet eder. Onun, Hz. peygamber (s.)’e olan sevgisi kalbinde zerre kadar burukluk

duymadan yerine getirilen bir sevgidir805. Kuddûsî’nin “ehl-i Hak” diye tanımladığı âşık
sûfî/sâlik kişi, ameliyle, aşkıyla/tutkusuyla “Hakk’ın onlardan razı olduğu onlarında O’ndan
razı”806 olduğu insandır. Çünkü onlar, “Hakk’ın rızasını kazanmak amacıyla nefislerini
(Allah’a) satmışlardır”.807

Mevlâ sever bil zâkiri hem sevdirir kullarına
Münkir ider buğz u hased olub muzır inkârına

Eyler temennî mevkini bilmez ki ölmez ehl-i ‘ışk
Çünki ederler intikâl ‘uşşâki Hak yanlarına

İki cihânın zineti virmez safâ onlara hiç
Maksûdları itmek nazar her ân Huda dildârına

Var cennetin içinde bir cennet adı Rıdvân-durur
Ol cennetin sûkkânı bakmazlar cihân gül zarına808.

Kuddûsî’ye göre, Allah, kendisini devamlı anan sâliki hem sever, hem de diğer
kullarına sevdirir. Zira “Allah, kendini zikreden/anan topluluğu melekler ile kuşatır, rahmet
çevreler ve onların üzerine İlâhî huzur ve muştu iner. Allah böyle bir topluluğu yüce katındaki
varlıklarla anar”809. Allah’ın, âşık kulunu sevmesi için önce bağlılığını görmesi gerekir.
Bağlanmanın tam olgunluğa ermesi, aşk ve sevginin önce Allah’a, Hz. peygamber (s.)’e,
insanlara ve diğer bütün varlıklara karşı olması gerekir. Çünkü bir sâlik için “İman, Allah ve
Resûlü’nün senin için her şeyden daha sevgili olmasıdır”810. Aynı zamanda Yaradan’ın
kullarının da sevilmesi gerekir; “Birbirinizi sevmedikçe iman etmiş olamazsınız”811. “Aşk
adamı” olan sâlik için, yalnız kendisinin algıladığı bir âlem ve yaşadığı bir zevk vardır. İşte
bu ateş ya da erdirici sır denilen şey ile kendini Rabbin da bulur. Onu bu hedefine yürüten
kuvvet aşk ile yoğrulan ve kuşkudan tamamen arınmış bir imandır.
Kuddûsî’nin ölüm düşüncesinden de açıklandığı gibi, “ehl-i ‘ışk” ölümsüzdür.
Kuddûsî’nin “ehl-i ‘ışk” insanı, ölümü, Allah’a kavuşmanın anahtarı olarak görür. Ölüm,
Hakk’ı bizzat görme makâmına girmenin kapısıdır812. Eğer âşık sâlik Allah’a kavuşmak
isterse, Allah da ona kavuşmak ister813.
Mevlânâ da ölümü, şekere ve en tatlı şeye benzetir; çünkü ölüm, ateş bile olsa
Hakk dostuna hâliline bağdır, bahçedir, âb-ı hayattır. Bu dünyada ölüm olarak görünür, fakat
diğer yanda âhirette doğumdur814.
Onlar “ehl-i ‘ışk” olduklarından dolayı, Hakk’tan başka bir arzuları yoktur. Dünya
ve âhiret nimetleri cennetin güzellikleri onları hiç mi hiç cezb etmez. Onlar sadece Allah’ı
arzularlar. Sinan Paşa (ö.1486)’nın da dediği gibi “Aşk ezel kadehinden bî-huşlıktur/aşk iki
âlemi ferânuşlıktur”815. Âşık sûfî için, “iki cihanın da nakşı yokken aşk ve mahabbet şivesi
vardı. Zamane, sevgi âdetini ortaya şimdi atmadı ki”816.
Kuddûsî’nin anlayışında, Allah, her var olan nesneye tecellî ettiğinde, sâlik dünya
ve cennet nimetlerini düşüneceği yerde, varlıkta Hakk’ı müşahede ederek, tefekküre
dalmalıdır. Çünkü evrende sevgiyle ilgisi olmayan bir hareket yoktur817. Yâni varoluş ve
sürüp giden akış, sevgi ve aşk üzerine oturtulmuştur. O’nun için sûfî, her yerde var olan,
Mâ’şuku düşünerek sadece O’na yönelmelidir.


798 Haşr, 59/24.

799 Hicr, 15/29.
800 Bakara, 2/31.
801 Frithjof Schuon, Evrensel Sanatın İlke ve Kıstasları, çev: Ramazan Dikmen, Düşünce ve Dil’in içinde, Haz:
Hüseyin Su, Hece Yay. Ankara, 2004, s.199-204.
802 Gulamrızâ Âvânî, Hayal Aynasında İlâhî Cemâlin Tecellîsi: San’at, Hikmet ve Sanat İçinde, çev: Mehmet
Kanar, İnsan Yay. İstanbul, 1997, s.211-217.

803 Hadîd, 57/3.
804 Bk. Neşet Çağatay, Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik, 2. Baskı, Ankara, 1997; Ali Tenik, Ahiliğin Tasavvufî
Boyutu ve Şanlıurfa’da Ahilik İzleri, Mârife Dergisi, sayı 2, Konya, 2002, s.133–159; Franz Taeschner, “Akhı”
Encylopedia of İslâm 1, London, 1960, s.324 vd.

805 Nisâ, 4/65.
806 Maide, 5/119.
807 Bakara, 2/107
808 Kuddûsî, Dîvân, s.145.
809 Tirmizi, Duâ, 7.
810 Bk. Neseî, İman, 2.
811 Bk. Müslim, İman, 93.
812 El-Mekkî, a.g.e., II, 101.
813 Buhâri, Rikâk, 41; Müslim, Zikir, 14.

İdeal Sûfî Portatifi

Kuddûsî’ye göre, sûfî, gönülden gelen bağlılıkla dilsiz bir şekilde itaat eden, aşkı
kendine yar edinen, aşkla tamamıyla ağyârdan ayrılan kişidir. O, eğer gönül aynasının ay gibi
parlamasını istiyorsa, insanlar görsünler, duysunlar diye amallerde bulunması kesinlikle söz
konusu değildir, çünkü o, Yaratıcısına olan mahabbetinden dolayı belli bir hâl içindedir. Bazı
sûfîler zühd, takvâ, ilim ve amel ile gururlanarak kalplerini etkisi altına alan ucb gibi duygular
doldurmuştur. Onlar, Cennette âşık sûfîlerin, Yaratıcıya olan sevgilerinin herhangi bir ücret
karşılığı olmadığını sadece Mâ’şuklarını memnun etmek için amelde bulunduklarını hangi
anlayışla bilebileceklerdir.

Ebsem ol sûfî bize sen etme aslâ itirâz
Çünki aşkı yâr ile ettin sivâdan infizâz

Geç riyâ u süm’aden gel ışkı tahsil et heman
Der isen mir’ati kalbim ola ay gibi beyaz796.

Sûfînin aslına dönmesi, İlâhî sevginin oluk oluk gönlüne akması için kesintisiz bir
anmanın gerçekleşmesi gerekir. Bu zikir gönül dünyasını aşkın cezb edici atmosferine
götürür.

Eyle istiğfârı yüz kere beher gün dâimâ
Çün devam ider imiş her gün Resûl-i Hak ana

Hem salât-ile selâm eyle Hudâ’nın dostına
Ol-durur bî-şed muhakkak bâ’is-i hâlk-ı verâ

Kıl cemâat-ile namâz eyle tevhîde devâm
Tiz vakitde ider ihsân bil Hudâ ‘irfân sana

San’at veyâhud ticâret itmeğe sa’y eyle sen
Di hemin yâ Rabbı rızkı fazlın-ıla vir bana797.

Kuddûsî sâlik’i her konuda diri olmaya davet etmektedir. O hayatı taksim etmez,
bir bütün olarak ele alır. Onun için ibâdet ve dünya geçimi için tayin edilmiş saatler
belirlenmiş vakitler yoktur. Kuddûsî bir taraftan sâliki Hakk’a karşı gaflete düşmemesi için
devamlı olarak istiğfara, tevbeye ve O’nun en “Habib” kuluna “salât ü selâm” getirmeye
çağırırken, diğer taraftan Rabb’in rızık ve fazlından mahrum kalmaması için de, san’at ve
ticaretle meşgul olmasını ister.
İnsan, “Allah’ın sûretinde yaratıldığı”798 ve “Kendi ruhunda üflediğini”799 den
dolayı bütün İlâhî isimler ve sıfatlara mazhar olmuştur ve bütün İlâhî isimler ve sıfatların
hakikatleri özlü bir şekilde insanda vardır. “Ve Âdem’e isimlerin hepsini öğretti”800 İlâhî
buyruğu bunu dillendirmektedir. Kuddûsî’ye göre, bütün İlâhî isimlerin cevheri ve hakikati
insanın kendinde mevcut bulunmasından dolayı harikulâde güzellikler ortaya koymaktadır;
işte bu İlâhî sırlardan biri de sanattaki yaratıcılıklarıdır. İnsanın şekli olarak ve ulvîleşen iç
bütünlüğüyle kendi gibi mükemmel şeyler ortaya koyabilir. Bu nedenle insan aynı zamanda
hem sanat eseridir, hem sanatçıdır, sanat eseridir. Çünkü “sûrettir” sanatçıdır, çünkü bu sûret
İlâhî sanatçının sûretidir801.
Kuddûsî gibi, İlâhî aşk küresine girenler için bu âlem İlâhî cemâlin görüntüsüdür.
İnsan da bu cemâle âşıktır; güzelliği sever ve O’na kendini verir. Ve ele aldığı her şeyi İlâhî
güzellikle işler, ona rûh ve canlılık verir. Çünkü âşık bir sâlik’in elinde çıkan her iş, büyük bir
mânevi güce ve İlâhî güzelliğe dayanır; çünkü sûfî nefsânî mertebeyi geçip, ruhâni bir
dereceye ulaşmıştır802. Daha doğrusu bu rûhi dereceyi de aşarak İlâhî tecellîleri müşâhede
mertebesine ulaşmıştır. Sanatla uğraşan sûfî gerçek sanatkârın Allah olduğunun bilincindedir;
çünkü Allah âlemde tecellî etmiştir ve âlemdeki zâhir olmakla birlikte zuhurda, varlığın
içinde gizlidir. Çünkü “O, Evveldir ve Ahirdir, Zâhirdir, Bâtindir”803

İlâhî aşkın tezahürü olan sanatçılık ruhudur ki, İslâm toplumunda sûfîlerin
öncülüğünde “ahîlik” denilen bir örnek teşkilatı ortaya çıkardı. Bu teşkilat içindeki İlâhî güç,
birlik, kardeşlik sevgisi, Avrupa’daki Lonca ve şövalye gibi kuruluşlara örnek oldu, bu gibi
kurumların oluşmasına öncülük etti. Ve yüzyıllarca toplumun kardeşçe, huzur ve güven içinde
yaşamasına sebep oldu804.


796 Kuddûsî, Dîvân, s.80.
797 Dîvân, s.130.