Sâlik İçin Önerilen Virdler

Sûfîler, zikrin dil ile yap

ılan ve ilk basamak olarak yapılan şeklini, kalbin zikr
edilenden habersiz olduğu basamak olarak kabul etmişlerdir. Zikrin son ve etkili olan
basamağı ise, sâlikin artık zikirden ve her şeyden gönlünü paklaştırıp sadece Hakk ile
yaşamasıdır. Zikir insanlara herhangi bir dille söylenen sözlerden ibaret olarak telakki
edilmektedir. Hâlbuki sülûkun asıl amacı, gönlü mâsîvadan temizlemektir. Hz. Peygamber
(s.)’in “Benim Allah ile öyle bir anım vardır ki o anda Allah’tan başka ne melek ne de Hz.

peygamberlik benimle bir arada bulunmaz

” dediği basamaktır. Bu basamak aynı zamanda
Allah ile kul arasındaki sevginin en olgun derecesidir.
Bu derece sûfîlerin derecesidir. Hakk, onların kalplerini öyle kuşatmıştır ki,
onların artık Hakk’tan başka hiçbir kimseden ve hiçbir şeyden haberleri olmaz, hatta onların
bazen beş duyu organları, bu basamakta iş göremez hâle gelir. Onlar yalnız iç dünyaları

arac

ılığıyla Hakk ile yaşarlar1131.
Sâlikin bu makâmdan sonra Hakk’tan başka var olan her şeyi ve herkesi unutması

ve onlardan habersiz olmas

ı lazımdır ki bu da, tasavvufun fenâ mertebesidir. Sûfîler “ölmeden
önce ölünüz” sözünü, bu mertebe için söylemişlerdir. Bu makâmda ikilik ve kesret ortadan
kalkar ve Allah’ın birliği, sâlike âşıkar olur.
Sûfî için bütün ibâdetler bir zikirdir, Allah’ı hatırda tutmadır. Onlar için zikirin
önemi, bütün ibâdetlerin kulu Allah’a götürmesinden dolayıdır. Onlar için günlük ibâdetlerin
amacı Allah’ın her ân insanın kalbinde hatırlanması ya da yenilenmesidir. Sûfî için gerçek
zikir, zikredenin Zikredilen’de yok olmasıdır1132

Her kime a

şk verildi buldu dâreyn devleti

İ

stemez âşık cihânın malu câh u izzetin

Gice gündüz derdi aşk ile eder ah u enin
Zikr eder daim Hudâ-i arzulayup vuslatın

Kalbde komaz zikr ile hiç ucb u hikd u kibr u kin
Zâkirin olur celisi Hak hemin olur mu’in

Zâkiri zikr eyler imiş çünki Hâllâk u enâm
Zikr eyle doğar gönülde şems-i irfân hittenâm

Zikr eyle müzdâd olur ışk durma çalış subh u sâm
Cümle zikrin efdali tevhîd imiş et igtinâm

Bâyezid âsâ eder ışk âşk-ı kutb’u zemân
Münkeşif olur ona mir’at gibi kevn ü mekân.1133

Kuddûsî’nin tasavvuf dü

şüncesinde zikir anahtar ibâdettir. Onun için zikir ve fikir,
tasavvufî düşünce açısından kişinin aydınlanmasını sağlayan önemli birer ritüeldir. Zikrin
devamlılığı insana en yüce makâmlar sağlar. Sûfînin sürekli zikr etmesi demek, onun devamlı

Allah taraf

ından zikr edilmesi demektir. Eğer aşığın dilinden Mâ’şuğun ismi düşmüyorsa,
aynı zamanda âşık da devamlı mâ’şuğun hatırındadır. Kişinin sürekli Hakk’ı anması, onun
gönlünde irfan nurunun doğması demektir. Zikir sadece ma’rifetin oluşmasına neden olmaz,
aynı zamanda zikrin devamlılığı aşkın doğmasına da neden olur. Kuddûsî için zikir sadece
tarîkatların günlük ve haftalık olarak yerine getirdiği ritüeller değildir. Onun anlayışına göre
zikir, sûfîden ayrılmayan et tırnak gibidir, çünkü sûfî Allah’ı her zaman hatırında tutulan, bir
an bile ondan ayrılmayan kişidir.
Kuddûsî için zikir, insana gelen bütün olumsuz duyguların (Kin, nefret, dedikodu,
kıskançlık gibi) temizleyicisidir. Çünkü zikrin varlığı, Allah’ın varlığı demektir. Allah’ın
hâkim olduğu bir kişiye, olumsuz duyguların yanaşması mümkün değildir.
Kuddûsî, zikrin devamlılığının, sûfînin gönlünde aşkın doğmasına sebep olduğu
görüşündedir. Zikir, insanı aşkların en yücesine çıkarır. Aşkın, sûfîyi kucaklamasıyla evrende
var olan bütün varlık bir ayna gibi kişiye kendini gösterir. Kuddûsî'nin ısrarla üzerinde
durduğu konu, sûfînin ancak zikir sayesinde Hakka kavuşabileceğidir. Allah’a aşk ile
bağlanan kişi bütün kenn ü mekân/varlık olan aşk ile geçebilir.



1123 Buhârî, Da’avât, 65; Müslim, Zikir, 68.

1124

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 237a

1125

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 240b.

1126

Aynı eser, vr. 241b.

1127

Kehf, 18/24.

1128

Nisa, 4/103; Âl-i İmran, 3/191.

1129

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 260b.

1130

Nesefî, Keşf, s.164.
1131 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 241a.

1132

Ruzbihan Baklî, Meşâhu’l-Ervâh, ed: Nazif H. Hoca, İstanbul, 1974, s.139, (Fak. Matbaası).

1133

Dîvân, s.142.

Dekkâk (ö.405/1014)’a göre, mürîdlerin sülûk konusunda ba

şvurdukları en açık ve
en sahih yol zikirdir, çünkü kişi Allah’a ancak, zikre devam etmek sûretiyle vasıl olur1118.
Sûfî için zikir, Allah’a olan bağlılığın işareti, kötülüklerden kurtuluş, şeytani/nefsânî
arzulardan koruyuculuk görevi yapan bir kaledir. Bundan dolayı Kuddûsî önceki/geçmiş

sûfîlerin görü

şlerine de başvurarak cehrî zikrin önemi üzerinde durur. Ona göre, cehrî zikir
sebebiyle insanlar kendi dinlerini insanlara anlatmak için fırsat bulurlar. Ve aynı zamanda
zikrin bereketi, zikirde verilmek istenen mesaj dinleyenlere ulaşır. İnsanların kalplerindeki
olumsuzlukların temizlenmesi için cerhi zikre başvurulmalıdır. Bu görüşüyle Kuddûsî zikri
tebliğ aracı olarak görür.
Kuddûsî, zikrin sûfînin psikolojik durumu üzerindeki olumlu etkisinin çok fazla
olduğunu her fırsatta dile getirir. Dîvânında, aşkla/muhabbet beraber en fazla üzerinde
durduğu konudur. O, zikri, hem nefse en zor gelen bir ibâdet, hem de Hakk tarafında ecri en
çok olan bir amel olarak görür.1119 Zikir, başarının anahtarı, ibâdetin özü, gönüllerin
cilası/parlatıcısıdır. Nefsi/egoyu temizleyen ve yüreği ağyâr ve havâtırdan/kalbe gelen
seslerden temizler. Onun için zikr, sıkıntılardan kurtulmak ve rızkın çoğalmasının nedeni,
isteklerin yerine getirilmesi, düşmana karşı maddî mânevî kuvvet, belaların yok olması,
yapılan hataların bağışlanması, ayıpların örtülmesi, hastalıklara karşı kalkan, yüce kuvvetler
kazanmak, Allah yanında kulluk derecesinin yükselmesi, hataların yok olması, ilham ve
kerametin gelmesi ve en önemlisi Allah sevgisini kazanmaktır. Bunların hepsi Allah’ı bütün
bünyesiyle anmanın hatırlamanın sonucunda kazanılan nimetlerdir1120. Zikrin gereği gibi
yerine getirilmesi aynı zamanda duâların kabul edilmesi demektir. Çünkü âşık ile Mâ’şuk
arasında gerçek sevgi köprüsü kurulmuştur. Artık isteklerin geri çevrilmesi söz konusu
değildir. Her iki tarafta artık istekleri içtenlikle yerini getirir. Allah Mâ’şuk olarak, kendini
sürekli ananı sever ve göklerin ve yer ehlinin kalplerine ona olan sevgiyi koyar. Artık ünsiyet
ve dostluk oluşmuştur. Artık Mâ’şuk onu en yücelerde/Mele-i âla anar ve âşık zâkiri kendileri
için hiçbir korkunun ve üzüntünün olmadığı evliya/dostlarının içine katmıştır. “Siz Beni
zikredin ki, Ben de sizi zikredeyim”1121 düsturu gerçekleşmiştir.

Yok huzûr kalbimde dime çün gerek zikri lisan
Gaflet ile ise dahi eyle zikri sen heman

Et lisan ile devam çün hem gelir zikri cinân
Padi

şahtır kalb bedende hem lisandır tercüman1122.

Kuddûsî için zikir, kalbde huzurun olu

şmasına da sebeptir. İnsanın kalbinde huzur
olmazsa da, kendini zikre alıştırmalıdır; çünkü bir gün dili ile yaptığı zikir kalbi zikre
dönüşebilir. Önemli olan insanları zikre alıştırabilmektir. İnsanlar bunun bilincinde olmazsa
dahi zikr etmelidir. Lisan ile yapılan zikir bir gün ruh ile kan ile yapılan zikre dönüşür. Çünkü
insanoğlunun dilini bedenini sultanı/yöneticisi olan gönlün tercümanıdır.
Tevhîd kelimesi, ihlâs, İslam, nur, kurtuluş, rahmet, takvâkavramlarının
anlamlarını kapsayan Allah’ın en yüce kelimesidir1123.
Kuddûsî, bir mürîdin farzları, sünnetleri ve nafileleri yerine getirdikten sonra diğer
arta kalan zamanında ise tevhîd zikrini sürdürmesini tavsiye eder1124.
“Lâ ilâhe illâllah” kelimesi, nefy ve ispattan terkib edilmiş bir lafızdır. “Lâ ilâhe”
nefyi ile gönül hastalıklarının, ruhu esir alan kayıtlardan, nefsin güçlenmesinin, nefsin kötü
huylar ve şehvani özelliklerle güçlenmesinin ve iki dünyaya bağlı kalmanın kendisinden
kaynaklandığı, bütün kötü özellikler yok olur. “İllâllah” ispatı ile de, kalbin sıhhat bulması ve
kötü özelliklerden kurtuluşu gerçekleşir. İspat ile insan, asıl mutluluğa ulaşır ve Allah’ın
ihsanıyla karakteri ve hayatı düzelir. Hakk’ı gösteren delillerle Allah’ın zat ve sıfatları kişi
üzerinde tecellî eder. Allah’ın nuruyla yeryüzü aydınlanır ve kötü özelliklerin tümü yok
olur1125.
Zikir, ölünün unuttuğu gibi mâsîvayı unutmak ve Hakk’ı hatırlamaktır.1126 Sâlik de
“Unuttuğun zaman Rabbini zikret”1127 emriyle hareket etmelidir.
Kuddûsî’ye göre, sûfînin “Namazı bitirince de, ayakta, otururken ve yanınız üzeri
yatarken (daima) Allah’ı zikredin”1128 buyruğu gereğince bütün hâllerinde Allah’ı anmaya
devam etmesi gerekir. Çünkü zikir, vakitli bir ibâdetin ötesinde, sâlik için, devamlı üzerinde
taşıdığı elbise gibidir. Onu üzerinden çıkardığı ân uryan kalır.1129

Zikir ki

şide, kuvvetli ve gerçek bir fikir ve düşüncesinin oluşmasına neden olur.
Gönlün zikre olan gereksinimi, cismin süte, bitkinin suya ihtiyaç duyuyor ve onsuz
gelişemiyorsa, kalbin de kötülüklerden temizlenip olgunluğa ulaşması için zikre o derece
ihtiyaç vardır1130. Zikir eğer sâlik üzerinde etkisi bu kadar fazla ise, fikrin insan üzerindeki
etkisi zikre oranla mislince fazladır.



1110 Kuşeyrî, Risâle, s. 221.

1111

Tergâib, III, 343.

1112

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, s.131.

1113

Bakara, 2/152.

1114

İbn Mâce, Edeb, 53.

1115

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 260a.

1116

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 231a.

1117

Aynı yer.

1118

Aynı eser., vr. 232a
1119 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 236b.

1120

Aynı eser, vr. 232b.

1121

Bakara, 2/152.

1122

Kuddûsî, Dîvân, s.117.

Kuddûsî’ye göre, Allah’

ın kullarından yapmasını istediği her emrin belli bir ölçüsü
ve sınırı vardır. Fakat yukarıdaki âyette olduğu gibi zikrin belli bir ölçüsü yoktur. Yâni, Allah
zikir ibâdeti için kendisinden yana bir sınır koymamıştır. Şunu diyebiliriz ki, her insan aklına
mağlup olmayana kadar zikr etmeyi bırakmamalıdır. Onunla yaşamalıdır. Bir sûfî için zikri
terk etmek Allah’ı unutmak O’nu terk etmek gibidir. Onun için zikir, Allah’a giden yolların
en yakınıdır. Zikir velâyetin fermanıdır. Zikirsiz kimse Hakk’dan uzak kalmış kimsesizdir.1109

Büyük mutasavv

ıf Kuşeyrî (ö. 465/1072) de, bu konuda sanki Kuddûsî’ye
öncülük etmektedir. Ona göre, zikir, velâyetin adresi, vuslatın durakları, mürîdliğin tahkiki.
Zikirden başka övülecek bir haslet yoktur. Övülecek bütün özellikler zikre dayanır. Bundan
dolayı zikri övmenin sayısız faziletleri vardır1110.
Hz. peygamber (s.)’den gelen bir rivâyette: “Ey Âdemoğlu! Beni zikrettiğin zaman
bana şükretmiş, beni unuttuğun zaman ise bana küfretmiş (nankörlük etmiş) olursun1111”
buyrulmaktadır.
Kuddûsî’ye göre, zikir için, Allah ve Peygamber (s.) tarafından biçilen değer,
tefekkürden (düşünmeden) daha önemli bir konuma yükseltmiştir1112. Allah’ın: “Siz beni
zikredin ki, ben de sizi zikredeyim”1113 emri ile Hz. Peygamber (s)’in “Amellerin en hayırlısı

zikrullaht

ır

1114” sözü buna en iyi örnek gösterilebilir.1115

Kuddûsî’ye göre, zikrin kul/sûfî üzerindeki ku

şatıcılığı çok önemlidir. Eğer
Allah’ı anma bilinci kula galip gelirse, Allah ile kul arasında muhabbet, aşk oluşur.1116

Kuddûsî zikri üç türde ele al

ır: Lisanla zikir, kalbi zikir ve rûhî zikir. Lisan zikri,
alışkanlık hâline gelen, sûfî olmayan kişilerin (avamın) yapmış olduğu zikirdir. Bu zikrin
insana hiçbir faydası olmadığı gibi zarar verir. Kalbi zikir, ibâdet amacıyla yapılan zikirdir.
Sûfîlerde havâss denilen, Allah dostlarının yaptığı zikirdir. Kişi bu anmayla, Allah’ın
hoşnutluğunu kazanır. Ruhla yapılan zikir, kişinin bütün organ ve azalarıyla yaptığı zikirdir.
Bu ma’rifet ve aşk bilinciyle yapılan anmadır. Bu zikrin Allah yanındaki değerini tanımlamak
imkânsızdır. Zira sûfîlerin bu devamlı olarak hatırlama hâlı, yaşamak için beslenmek kadar
gerekli bir ameldir, çünkü bu seçkin/havvâsü’l-havâssınların her anını Allah’ı anmak ve
onunla beraber geçirdikleri rûhî zikirdir1117. Bu zikir türü kuşatıcı bir zikirdir. Bu zikirde
mâsîvayı benlikten tamamen saf dışı bırakarak Allah’ı anmak vardır. Bu teslimiyetle sûfî zikr
etme şuurunu yakalarsa, Allah’ta onu her türlü olumsuzluktan korur.



1103 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 219a.

1104

Ahzab, 33/41.

1105

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 223a.

1106

Kuşeyrî, age , s.37.

1107

İbn Kayyım, age., ІІ, s. 331; Schammel,A., Tasavvufun Boyutları, çev. Ender Gürol, İstanbul, 1982, s. 151;
Necmüddin Kübra, Tasavvufî Hayat, haz. Mustafa Kara , İstanbul, 1980, s. 79.

1108

Kuşeyrî, age., s. 221.

1109

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 217b.

Kuddûsî, Allah’

ı devamlı görüyormuşçasına ve O’nu elleri arasındaymışçasına
zikretmeyi, yâni zikr-i batının Allah’ı isimleriyle zikr etmekten/zikr-i zâhirden daha muteber
olduğunu belirtmektedir1096.
Zikirsizlik sûfîde kalbin ölümüne neden olur. Kalb, sûfî için hayatın kaynağıdır.
Eğer kişi gafil zenginlerle sohbeti Allah için zikreden fakirlerin sohbetine tercih ederse, Allah
da o kimsenin kalbini öldürür1097.
Sûfîler için Allah’ı zikrin belli bir mekân ve zamanı yoktur. Mesela Şeyh Ebu
Hasan Şâzelî, mürîdlerine, çarşılarda, harabelerde, sokakta, terkedilmiş mekânlarda zikir
yapmalarını istemiştir. Onlar zikri kendileri için bir şiar olarak görmüşlerdir1098. Her ne kadar
Allah’ı anmak için İslâm mekan ve zaman sınırlandırması getirmemiş ise de tarîkatlardaki
“resmi” zikrin bir takım hazırlıkların yerine getirilmesinden sonra yapılması

gerekmektedir.

1099 Kuddûsî’ye göre, mürşid, mürîdinîn ruh mertebesi için hangi zikir türünün
uygun olduğu konusunda kendisi karar verir. Sâlikin ruhî durumuna göre, çeşitli zikir tipleri
vardır: Yalnızca dil ile kalbin herhangi bir katılımı olmadan yapılan "zikr-i lisanî" ya da
yalnızca kalp ile yapılan "zikr-i kalbî" veya her ikisi ile beraber yapılan zikir vardır. Bunların
yanında sırrın zikri, hafînin zikri ve ahfânın zikri vardır. Buna Kuddûsî, “zikr-i rûhî”
demektedir.1100 Sonuncusu en zor olanıdır. Onu ancak sülûk yolunda illeri aşamaya varmış

olanlar geçekle

ştirir.1101 Mürîdin görevi şeyhinin verdiği kaideler çerçevesinde zikri yerine
getirmesidir. Davranışlarını, ahlâkını onun gösterdiği şekilde düzenleyip, güzelleştirme çabası

içinde olmal

ıdır. Ritüel etkinlik olarak zikir meclisleri yalnız “Allah’ı hatırlama” vesilesi
yanında birleştirici kaynaştırıcı ve sosyal yönüyle birçok görev üslenmektedir. Üyelerinin
arasında bireysel ve toplumsal etkileşimin sağlandığı ortamlardır
Kuddûsî’nin zikrin ameller üzerindeki etkisi hakkındaki görüşü, zikre verdiği
önemi gösterir. Muhabbet, tevhîd ve ihlâs sahibini tamamıyla kuşattığı zaman zikir yapılan
bütün ameller, ancak ve ancak Allah’ı hatırlamak, O’nu unutmamak ve O’ndan başkasına
meyletmemek için bir vasıta olduğunu göstermektedir.1102

Kuddûsî de, kendinden önceki mutasavv

ıfların bu konudaki düşüncesini
paylaşmaktadır. Kuddûsî için zikrin diğer ibâdetlere üstünlüğü belirgin bir şekilde açıktır.
Örneğin, namaz ile zikir kıyaslandığında zikrin büyüklüğü daha iyi anlaşılır. Namaz her ne
kadar ibâdetlerin en şereflisi olarak düşünülüyorsa da, bazı özel vakitlerde namaz kılmaz câiz
değildir; çünkü namazda yasaklanan bazı durumlar, zikir esnasında yasaklanmamaktadır. Bu
konuda Kuddûsî’yi desteleyecek bazı hâlleri de örnek olarak vermek olasıdır. Örneğin, Allah
Kur’an’da insanlardan kendisini anmasını isterken herhangi bir mekân, zaman ve özel bir
hazırlık şartı ileri sürmemektedir. İnsanlardan iki durum dışında devamlı olarak Kendisini
anmasını, her mekân ve zamanda, abdestli abdestsiz, yatarak oturarak veya yürüyüş esnasında
devamlı insanların Kendisiyle beraber olmasını emretmektedir. Ona göre, zikrin önem ve
sıcaklığını ancak gafletin korkunçluğunu hisseden kişi anlayabilir. Hiçbir kaydı ve şartı

olmayan yegâne ibâdettir.Yap

ılan zikrin cehrî ve hafi olması konusunda ise, kendisinde fark
hâli galip gelen kimse için cehrî zikir, kendisinden cem’ hâlinin galip geldiği kimsenin de,
hafi zikir yapması daha faydalıdır1103.
Kuddûsî’ye göre “Ey inananlar! Allah’ı çok zikredinîz”1104 âyetiyle Allah, kullarına
sınırsız zikretmeyi emretmektedir. Yâni gece-gündüz, karada-denizde, yolculukta-ikamette,
zenginlik-fakirlikte, hastalıkta-sıhhatte, gizli-açık ve her hâlükârda zikr etmelerini
istemiştir1105. Kısacası, mürîdin seyrinde güçlüklerle karşılaşınca düşmanı bertaraf etmek için
kılıç gibi sallayacak tek silahı zikirdir.1106 Zikir kimi zamanda taşlaşmış olan kalpleri kırıp
tuzla-buz eden demir bir balyozdur. Zikir, sûfîlerin kalplerinin fırçasıdır. Zâkir için Allah,
kalbinin besisidir. O gıdayı da zikir sayesinde kazanmıştır. Zikir, kalplerin gıdası yanında
aynı zamanda Allah’a giden yolda en önemli sütundur. 1107 Zikir, onlar için afetlerin def’i,
belâların ortadan kaldırılması,1108 onların içinde gülerek, eğlenerek dolaştıkları cennet
bahçesidir. Sözün özü O’nu anmadan, O’nu yad etmeden hiç kimse huzura eremez. Zikir
Allah aşkı için kalpten mâsivayı süpürür; tertemiz hâle getirir. Kalbini şeytanın saldırılarından
korumak isteyen birine yardım edebilecek tek şey zikirdir.



1091 Buhâri, Da’avât, 66; Mislim, Müsâfirîn, 221.

1092

İbn-i Adî, Ebu Ahmed Abdullah, el-Kâmil fi Duafâi’r-Ricâl, Beyrut, 1988, Daru’l-Fil.

1093

Müslim, Cenâiz, 1–2.

1094

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 217b

1095

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 220b

1096

Aynı eser, vr. 257a

1097

Aclunî, Keşfü’l-Hafâ, I, 286.
1098 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 257b.

1099

Bk. Abdurrahman Memiş, Hâlîd Bağdâdî ve Anadolu da Hâlidîlik, İstanbul, 2000 s. 269-272; Dilaver
Gürer, Abdulkadir Geylanî, Hayatı, Eserleri, Görüşleri, İstanbul, 2000 s. 338; Himmet Konur, İbrahim Gülşeni,
Hayatı, Eserleri, Tarîkatı, İstanbul ,2000 s. 160; Sadık Vicdanî, Tarîkatlar ve Silsileleri (sad. İrfan Gündüz),

İ

stanbul, 1996 s. 39; Rahmi Serin, İslâm Tasavvufunda Hâlvetîlik ve Hâlvetîler, İstanbul, 1984 s. 132; H. Kamil
Yılmaz, Aziz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, İstanbul, 1980, s. 188-197.

1100

Kuddûsî, Hazinetü’l- Esrâr, vr. 232a.

1101

Hacı Muharrem Hilmi Efendi, Kadirî Yolu Sâliklerinin Zikir Makâmları ve Zâkirlere Hediye (neşr. Süleyman
Ateş), İstanbul, 1982, s. 139; Öztürk, Din ve Fıtrat, s. 92-94, Kur’ân’ı Kerim ve Sünnete Göre Tasavvuf, s. 247,
248.

1102

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 223a.

Zikirsiz fevt olan vaktım hebâ olduğunu bilüp

Nedâmet sebki ile yüreğim deldi ey Kuddûs1083.

Zikir, özenle belirlenmiş bir disiplinle sûfî yoğunlaşma duygusu, insanların

içindeki aşkın varlığı hissetmelerine (O’nunla yaşamalarına) yardımcı olmaktadır.
Kuddûsî bir âşık olarak, bülbül gibi sürekli Mâ’şuku zikr etmek ister. Onun için
Allah’ı zikirsiz geçen her ân hebâ olmuştur. Ve Allah’ı anamamanın pişmanlığı yüreğini
dağlamaktadır. Âşık mü’min bir ân bile Allah’ı hatırından çıkarmamalıdır. O gönlündeki
kirlerin ancak tevhîd zikri ile temizlenebileceğini bilir ve bundan dolayı da, âşık sûfî gözünde
tevhîd zikri bir yaşam gıdasıdır.
Yukarıda ifade ettiğimiz gibi, Kuddûsî için önemli olan kulun devamlı olarak
Yaratıcı’sı ile birlikte olmasıdır. Bu birliktelik de ancak, O’nu daima hatırda tutmak ile
gerçekleşir. Fakat Kuddûsî yinede zikr-i cehrîyi tercih etmektedir. Ona göre cehrî zikrin en
açık kanıtları da, Kur’an’ın sesli okunması, minberde hocanın hutbe okuması ve hacc
esnasında getirilen sesli cehrî tekbirlerdir.

Bak hâline sol vâiz i fettâni zemânin

Men eyler imiş zikrini cehr ile Hudânın

Kur’ânı tilâvet yar niçün cehr ile afzal

Hem sirri ne menberde ki cehrî hutabânın

Lebbeyk deyü niçün çağırır Vakfa’da huccâc

De sirri ne ol arsada feryâd u figânın1084.

Kuddûsî için zikir, âşık kulu en kısa ve kestirme yolda Allah’a kavuşturmanın

aracıdır. Kul sürekli Allah’ı anmaktan verdiği feyiz ve mânevî destekle tez elden Mâ’şukuna
kavuşur1085. Zikir, âşık ile Mâ’şuk/Allah ile kul arasındaki mesafeyi kolaylaştırır ve
yakınlaştırır. Bu da Allah’ın “Ey inananlar! Allah’ı çokça zikredinîz”1086 emrini yerine
getirmekle gerçekleşebilir. Allah zikirdeki dostluğu “Ben, beni zikredenin yanında oturan
dostuyum1087” şeklinde açıklar. Çünkü kişi ancak devamlı olarak sevdiğini diliyle, gönlüyle
hatırlayarak dostluğunu gösterebilir.
Hz. peygamber (s.) zikri, sadakaların en büyüğü1088 amellerin en hayırlısı, insanı
Allah’

ın yanında en sevimli kul hâline getireni, kişi için Allah uğrunda harcânan en güzel

metadan… daha iyi bir ibâdet olduğunu vurgular1089. Zikrin büyüklüğü ve yüceliği âyette

ifade edildiği gibi, “Muhakkak ki, Allah’ı zikretmek en büyüktür”1090 şeklindedir.
Allah’ı anmanın, devamlı hatırda tutmanın, bütün uzuvlarla yaşayan kişinin
durumu ile Allah’ı hayatında yaşamayanın, günlük meşguliyetlerden dolayı O’nu unutan
kişinin hâli, “…Rabbini zikreden ile zikretmeyenin durumu, diri ile ölünün durumu
gibidir”1091.
Â

şık hayatı boyunca Allah’ı bir an bile hatırından çıkarmayan, günlük yaşamı

kendisini Allah’

ı anmaktan alıkoymayan, Allah’ı bütün bedeniyle yaşayan, iyilik yaparken

onları kullanan, kötülüğe meyl ederken onlar tarafından ikaz edilen kişidir. Sûfînin hayatı

Allah ile öyle bütünle

ştirmiştir ki, diğer insanların aklı ve hafızaları tarafından garipsenir. Bir

yerde diğerleri tarafında “mecnûn” diye tanımlanabilir. Çünkü bunu Hz. peygamber (s.) haber

vermektedir. “Allah’ı, o kadar çok zikredin ki, tâ ki size mecnûn/deli desinler”1092.
Tevhîd ile Allah arasında hiçbir perde yoktur. “La ilâhe illâllah” zikri, tevhîd
zikri, günahları yok eden en önemli lafızdır1093.
Kuddûsî’ye göre Allah’ı anmadaki en güzel cümle tevhîd cümlesidir. “La ilâhe
illâllah” zikri su gibidir. Dünyadaki canlılar için suyun ne derece etkisi varsa bu zikrin de
insanlar için değeri o derece önemlidir. Canlılar nasıl susuz yaşayamıyorsa, susuz hayat nasıl
ölüm ise zikirsiz geçen bir yaşam da ölü bir yaşamdır1094.
Kuddûsî, kişinin değeri Allah’ı zikretmekle gerçekleşir görüşündedir. İnsanı
yemesi, içmesi, içinde bulundu

ğu sosyal sınıf, mevki ve makâm güçlü göstermez. Onu güçlü

kılan, ona insanlık sıfatını kazandıran, Allah’ı hayatında anmak/zikretmek derecesine bağlıdır.

Kuddûsî’ye göre, bir sûfî için, sûfîlik yolunda en büyük eksiklik, ahde vefâ
göstermemek ve zikri terk etmektir. Yine sûfîlerin açlığı, zâhidlerin zikri ise âriflerin taâmı
olarak görmü

şlerdir1095. Âşık sûfîlerin en belirgin özelliği zikirdir. Eğer kişi, Allah’ı

zikretmiyorsa ve zikrullâh

ın tadını almıyorsa, o kişinin Allah’ı sevdiğini iddia etmesi

mümkün değildir. Aynı şekilde, insanın hem zikrullâhın tadına varması hem de Allah’tan

gayrisiyle meşgul olması mümkün değildir.

1081 Kuddûsî, Dîvân, s.64.

1082

Aynı eser, s.65.

1083

A.e., s.74.

1084 Kuddûsî, Dîvân, s.97.

1085

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar.

1086

Ahzab, 33/41.

1087

Keşfü’l-Hafâ, I, 232.

1088

Terğîb, II, 400; Kenzû’l-Ummâl, h.no: 1804.

1089

İbn Mânce, Edeb, 53. Tirmizi, Da’avât, 6. Malik, Muvatta, Kur’an.

1090

Ankebût, 29/45.

Sâlik
İçin Önerilen Virdler

Kuddûsî, günlük olarak sâlikin yerine getirmesi gereken asgari baz

ı zikir lafızlarını

tavsiye etmektedir. Örne

ğin bir sûfî günde en az on kere Hz. peygamber (sav)’e salat okumalı,

günde yüz defa da istiğfar etmelidir. Bunlar sürekli yapılacak olan virdlerdir.

Dahi on kez salat ile selâmı oku terk etme

Be her gün it hemin Gaffâra sen yüz kerre istiğfar1080.

Kuddûsî, zikre o kadar önem verir ki, kendisini mânevî yolla bütün insanlara zikir

yapmaları için izin vermeye yetkili görür. Zikrin en anlamlısının bir mürşidin terbiyesi altında
yapılan zikir olduğunu, fakat insanların bahaneler arkasına saklanmamaları için de isteyen
kişinin zikri mürşidsiz yerine getirebileceğini ifade eder. Bu kendisinin tarîkat ve mürşid
konularında ısrarlı ve bağnaz olmadığını göstermektedir. Kuddûsî tasavvuf konusunda
mutasavvıfların görünüşlerinin yanında, âyet ve hadislere daha fazla bağlılık gösterir.
Yaşadığı dönemi göz önünde bulundurduğumuzda, o da sâlik’in eğitim konusunda ilk dönem
sûfîlerinin Kur’an ve Sünnete olan bağlılıklarının takipçisidir.

Bulamazsan şeyh sana benden olsun izn-i tâm

Eyle imdâd zikrini had etme asla ihtirâz

Bu icâzet âmmedir verdim izin isteyene

Ta kıyâmet gününe dek zâkirine var icâz1081.

Kuddûsî, zikir konusunda verdiği icâzetin (iznin) mecazi olmadığını, bunu İlâhî bir

işaretle verdiğini belirtir. Bunu da, Hz. peygamberin hangi varlık olursa olsun, isterse taş
olsun herkese iyilikle ve hüsn-i zan ile yakla

şın, bir gün o taşın ummadık bir faydasını

bulursunuz. O ta

ş belki de size yol kılavuzluğu yapacaktır. Bu felsefeyle hareket eden

Kuddûsî insanların kurtuluşu Rablerini tanımaları ve ona vasıl olmaları için zikri tavsiye eder.

Eğer insanlarda bu verilen izinle hareket edip hüsn-i zan ile bunu yerine getirirse, Allah da
onları irfan ehlinden mahrum bırakmaz.

Kesme dilden her nefes her dem be her hâl zikri sen

Zâkirin kalbine şeytan mâsivayı koyamaz

Bulamadım bir şeyh deyu terk etme zikrullah içün

Sana Kuddûsî İcâzet verdi oldun sen mücâz1082.

Zikir, bir sûfî için hayatın özü, cevheridir. Nefes alışveriştir. Bir de tevhîd zikri

sâlik tarafından yerine getirilirse, Allah o sûfî’nin gönül dünyasına oluk oluk feyz akıtır. Artık
o gönül gayriye (Allah’tan başkasına) kapalı hâle gelmiş demektir. Şeytan denilen varlığın
esamesi artık orada anılmayacak demektir. Ve samimi kişi (mü’min), hiçbir mazeretin
arkasına saklanarak her vakit Rabbini anmaktan gafil olması söz konusu değildir.

1077 Dîvân, s. 49–50.

1078

Kuddûsî, Dîvân, s. 57.

1079

Aynı eser, s.58.

1080

A.e., s.58.