VEBA SALGINI ORTAÇAĞ’DA AVRUPA’YI YOK EDECEKTİ

Tıp tarihindeki salgınların en zararlı olanı Avrupa’da “Kara Ölüm” denilen vebasalgınıdır. Veba 14. yüzyılda, Avrupalılar’ın üçte birinin ölümüne neden oldu.

Vebanın Avrupa’ya Girişi ve YayılışıVeba salgınının Çin’de ortaya çıktığı, İpek Yolu’nu izleyerek 1346’da Kırım’ave 1347’de Avrupa’ya ulaştığı kabul ediliyor. Veba, gemilerdeki farelerinüzerinde yaşayan pireler tarafından liman kentlerine taşınmıştı. Sicilya’ya 1347yılının Ekim ayında gelen bir Ceneviz kadırgası hastalığı Akdeniz’e taşıdı.Başka bir Ceneviz kadırgası hastalığı, 1348’in Ocak ayında Venedik’ebulaştırdı. Piza’ya yanaşan bir Ceneviz gemisi, vebayı kuzeydeki kentlere yaydı.İtalya’ya sokulmayan bir Ceneviz gemisi ise Fransa’da Marsilya limanına giripvebayı Fransızlar’a bulaştırdı. Salgın İspanya, Portekiz ve İngiltere’ye desıçradı. Almanya ve İskandinav ülkelerine ulaşan salgın, 1349’da Norveç’tegörüldü. İzlanda Adası’na ulaşamayan salgın 1351’de Rusya’yı etkisi altına aldı.Bazı kaynaklara göre vebayı Moğol ordusu kasten yaymıştı. Teoriye göreMoğollar, Kırım civarında Cenevizliler’in kontrolündeki liman kentini kuşatıpvebadan ölenlerin cesetlerini mancınıkla kentin içine atmıştı. Ceneviz gemileri,kentten kaçarken vebayı İstanbul, Sicilya Adası ve Avrupa’ya taşımıştı.Avrupa’da salgının, tanrıların gazabıyla veya yıldızların etkisiyle çıktığınainanılıyordu. Paris Tıp Fakültesi, 20 Mart 1745’te Merkür, Satürn ve Jüpitergezegenleri aynı hizaya geldiği için salgın çıktığını açıklamıştı. Kirli havanınsalgına neden olduğuna inanan çoktu. Tütsü yakarak havanın güzel kokmasısağlanırsa salgının önleneceği sanılıyordu. Banyo yapılmazsa deridekigözenekler açılmaz ve kötü hava vücuda giremez inancı nedeniyle 1800’lüyıllara kadar, Avrupa’da insanlar yıkanamıyordu. Yahudi karşıtı fanatikler, vebaiçin Yahudiler’i suçlayıp katliamlar yaptı. Yahudiler, su kuyularını zehirledikleriiddiasıyla canlı canlı yakıldı. Deri hastalığı olanlar, cüzzamlılar, çingene vedilenciler de kentlerin dışına atıldı.

Kara Ölüm Denilen Büyük Veba Salgınının Yarattığı Hasar

Vebadan önce Avrupa’daki hızlı nüfus artışı beslenme sorunlarına nedenolmuştu. İyi beslenemeyen insanlar hastalıklara karşı dirençsizdi. Kentler temiztutulamadığı için her yere yayılan milyonlarca fare vebanın hızla yayılıpölümlerin artmasına neden oldu. Büyük veba salgını 1347’de sadece Avrupa’dahasar verdi sanılır, ama salgında Asya ve Afrika’da da çok ölüm oldu. Salgın,Sicilya’ya ulaştığı sırada Karadeniz ve Akdeniz liman kentlerinde, Suriye,Lübnan, Filistin ve Mısır’da ve Hatay’da görüldü. Ardından 1349’da Mekke’deve 1351’de Yemen’de salgın çıktı. Orta Çağ’da, nüfusun yoğunlaştığı ülkelerinçoğunda veba yayıldı. Yaklaşık 100 milyon insanın birkaç yılda vebadan öldüğühesaplandı. Avrupa nüfusunun üçte biri yaşamını kaybetti. O dönemlerde dünyanüfusu bugünkünden çok azdı. Salgından önce 450 milyon olan dünyanüfusunun 350 milyona düştüğü hesaplandı. Avrupa’nın nüfusu 75 milyondanfazla iken Avrupa halkının üçte biri salgında ölünce nüfus 50 milyona düştü.Afrika kıtasının nüfusu 80 milyondan 70 milyona indi. Çin’de salgın öncesinde123 milyon olan nüfus, 65 milyona geriledi. Kuzey Almanya, Polonya,Macaristan ve Rusya gibi nüfus yoğunluğu az olan soğuk ülkelere salgın azzarar verdi. Avrupa, açlık ve hastalıklar nedeniyle salgından 200 yıl sonratoparlanabildi ve halk yok olmaktan zor kurtuldu.


Veba Salgınları, Antibiyotiğin Keşfi Sayesinde Azalıp Yok OlduVeba, bir enfeksiyon hastalığıdır ve Yersinia pestis adlı bakteri, bu hastalığaneden olur. Bakterinin adı bu bakteriyi bulan Fransız bakteriyolog A. Yersin’dengelir. Hastalık 2007’ye kadar üç önemli salgın hastalıktan biriydi. Antibiyotikle tedavi edilebilen veba, gelişmiş ülkelerin tümünde ve gelişmekte olanlarınçoğunda ortadan kalktı. Asya ve Afrika’da az da olsa görülmektedir. Geçmiştefarelerin hastalığı bulaştırdığı sanılırdı. Hastalığın, farelerin taşıdığı pirelerininsanları ısırmasıyla veya insandan insana bulaştığı biliniyor. Hastalığınbelirtileri en geç bir haftada ortaya çıkar. Titreme, ateş, kusma, baş ve sırt ağrısı,halsizlik, nefes darlığı, kasık ağrısı ve kanama gibi belirtiler olur. Vebanın farklıtürleri vardır. Hıyarcıklı veba (bubonik) en yaygın türdür ve lenf bezi şişmeleriile deri altı kanamaları görülür. Deri altında biriken kan deride siyahlıklaroluşturduğu için hastalığa kara ölüm adı takılmıştı. Vebanın ayrıca septisemik,akciğer ve gastro intestinal gibi başka türleri de vardır.

Tarihteki Diğer Önemli Veba SalgınlarıBilinen en eski veba salgını

M.Ö. 1650’de Mısır’da görüldü. Kral II. Murşilidöneminde M.Ö. 1300’lerde Hititler de veba salgınından zarar gördü.Akadlar’dan kalan ve insanları vebadan koruyacağına inanılan bir nazarlıkİngiltere’de British Museum’dadır. Atina’da M.Ö. 430’da başlayan veba salgınıbinlerce ölüme neden oldu. Salgın, Habeşistan’dan Mısır ve Libya’ya oradan daAtina’ya sıçramıştı. Bizans döneminde M.S. 541’de başlayan ve JüstinyenVebası olarak bilinen salgın, milyonlarca kişinin ölümüne neden olmuştu. Yüzyıl sonra Filistin’deki salgında binlerce kişi öldü. Veba, Avrupa’da 1347salgınından sonra da defalarca ortaya çıktı ama, etkisi giderek azaldı.Anadolu’da Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde de veba salgınları oldu.Moskova’da 1770’teki salgında hastalar karantinaya alındı ve dışarı çıkmalarıyasaklandı. İşsizlik ve açlık artınca halk, sokaklara dökülüp karantinaya karşıisyan başlattı ve her yeri yakıp yıktılar. İsyancıların 4’ü idam edildi yüzlercesihapse atıldı. Son veba salgını 2006’da Afrika’da Kongo’da görüldü. Japonlar1940’ta Çin şehirlerine, savaş uçaklarından veba mikrobu taşıyan pireler atmıştı.
Veba, 4500 yıl boyunca milyonların ölümüne ve bazı ailelerin yok olmasınaneden oldu. İyi beslenme, hijyen, aşı ve antibiyotikler vebayı sonlandırdı.

Prof. Dr. Ural AkbulutODTÜ Kimya Bölümü