Osmanlı döneminde Kıbrıs'a Türk göçü

1571 yılında Kıbrıs'ta yapılmış bulunan nüfus sayımında yerli halkın nüfusu 150.000'dir. Burada bulunan Türk askeri ise 30,000 kadardır. Gönüllü bölüğünden oluşan takribi üç-dört bin asker adanın muhafazası için bırakıldı. Osmanlıların Kıbrıs'ı fethi sırasında, köylerde yaşayanlar evlerini terk edip dağlara kaçtı. Savaş bitince bazıları köylerine geri dönerken, bazıları Venediklilerle İtalya'ya göç etti. 1572 tarihinde nüfus araştırmalarına göre Mesarye ve Mazato bölgesindeki 76 köyde hiçbir insanın yaşamadığı belirlendi.

Dönemin ikinci beylerbeyi Sinan Paşa, Sultan II. Selim'e adanın topraklarının tarıma elverişli olduğunu ve bu nedenle adaya Türkler'in bir an önce yerleştirilmesi gerektiğini söyledi. Bu öneriyi yerinde bulan II. Selim, 21 Eylül 1571 tarihinde Türkler'in adaya yerleştirilmesini emreden bir ferman çıkardı. Bu fermanın kopyaları Karaman, İçel, Yozgat, Alanya ve Antalya kadılarına gönderildi. Fermandaki bulunan emirleri şöyle yazılmaktaydı: Ada toprağının çok bereketli olduğu, bağ, bahçe ve şeker kamışı için uygun yerlerin bulunduğu; ikliminin ılıman olduğu ve ziraat için yeterli suyun bulunduğu; Adaya göçenlerden iki yıl öşür alınmayacağı; ekecek toprağı olmayan, yerlerini yurtlarını terkederek şehir ve kasabalara göçen, aralarında mal ve mülk davaları olan ve erbab-ı hıref ve ehl-i sanayiden olan kişilerin malzeme, duvar ve çiftleriyle adaya ihraç edileceği; Adaya göçürülecek kişilerin güçlü kuvvetli kişiler olması; Kıbrıs'ta iskân edilecek kişilerin isimlerinin deftere yazılması ve bu defterin bir nüshasının İstanbul'a, diğer nüshasının Kıbrıs beylerbeyiliğine ve diğer birinin de kadı mahkemesine konulması gerektiği; iskân yazımında görev alan mübaşirin adaletle davranması; "iki yıl has alınmayacak" sözünün her tarafa yayılması ve kişilerin özendirilmesi gerektiği; deftere yazılıp da gitmeyenlerin, her nerede yakalanırlarsa asılacakları; Adaya geçen kişilerin, uygun bir mahalle yerleştirileceği ve kendilerine gereken yardımın yapılacağı; iskân yazımında, kişi veya toplulukların himaye edilmemesi gerektiği, açık olarak belirtildi ve toplam 5720 hanenin adada iskanı kararlaştırıldı.

İskân emrine göre, her on haneden bir hane gönderilecekti. On haneden daha az köy ve mahalleler, başka yerlerle birleştirilerek yeni haneler teşkil edildi.

Göçün büyük bir kısmı birkaç yıl içinde tamamlansa da 18. yüzyılın ortalarına kadar göç devam etti. İstanbul'daki Başbakanlık Arşivi 1572 yılında göç edenlerin sayısını 1689 olarak vermektedir. Mevkufat Defteri ise 1572'de göç veren bölgeleri ve aile sayılarını şu şekilde vermektedir:

Bölge
Aksaray
Beyşehir
Seydişehir
Endügi
Develihisar
Ürgüp
Koçhisar
Niğde
Bor
Ilgın
Ishaklı
Akşehir
Toplam
Göç eden aile sayısı
225
262
202
145
197
64
88
172
69
48
87
130
1689

Sultan II Selim

[B] Bu bölgelerin tamamı Orta Anadolu'dadır. Bazı köyler, kendilerinin vakıf reayası ve hassa haymana olduklarını belirterek, iskân edilmekten kurtulmak istediler. Hatta, bazı köyler, yazım sırasında köylerinden kaçtılar yazılmak istemediler. Belgeye göre, Beyşehir, Seydişehir ve Bozkır bölgesindeki 345 köyden toplam 463 hane Kıbrıs'ta iskân yazıldı. Bunların yetmiş biri çiftçi, on biri hallac, dördü dellak, üçü demirci, üçü imam, ikisi eskici, ikisi hayyat, biri çilingir, biri haffaf, biri boyacı, biri aşcı, biri tefekci ve biri de pabuccu idi. Kalan üçyüzaltmış birinin de mesleği yoktu. Bu bölgeden gönderilmek istenenlerin %30'u kendi istekleriyle %70'i de cebren gönderildi. Kendi isteğiyle gidenlere adada hürmet edilmesi defterde ayrıca belirtildi. Toplam olarak gönüllü yazılan ve adaya göç eden aile sayısı 777 bilinmektedir. 2551 Numaralı Mevkufat Defteri’nda yer alan, “Kıbrıs’a sadece Türkler ve Müslümanlar'ın gönderilmesi”ne ait emirden, bu nüfusun çoğunluğunun Türkmen Müslümanlar olduğunu anlıyoruz.

Göç edenlerin tamamı iyi huy kontrolünden geçmiştir. Ayrıca gelecekteki iyi huylu davranışları için bir de kefil göstermeleri istenmiştir. Anadolu’daki emlaklarının gerçek değerlerine göre göçmenler adaya yerleştirildiler, fakat sadece mesleklerini icra etmelerine izin verilmiştir, yani bir çiftçi çiftçilikten başka bir işle uğraşamıyordu. Kıbrıs'a yapılan iskân konusunda Osmanlı Arşivleri'nde Divân-ı Hümâyûn Mühimme, Mevkûfât, Maliyeden Müdevver, Tapu Tahrir ve Divan Defterleri gibi kaynaklarda bütün bilgiler mevcut olup, bunlardan, Anadolu'dan Kıbrıs'a ilk göçmen naklini konu alan 22 Eylül 1572 (13 Cemaziyelevvel 980) tarihli defterin Kâmil Kepeci Tasnifi'nde, Mevkûfât Defteri adıyla ve 1551 numara kaydıyla, Kıbrıs'a çeşitli Anadolu kasaba ve köylerinden nakledilen nüfus isim isim, köy köy, meslek ve hatta sahip oldukları öküz, inek, merkep gibi hayvanlara varıncaya kadar kaydedilmiştir.

1581 yılında kadar göç eden aile sayısı 8000'e çıkmıştır; fakat planlara göre bu sayının 12,000 olması gerekmekteydi. İçel, Yozgat, Kadirli, Antalya, Halep ve civar bölgelerden de göç edenler olmuştur. Halep'ten göç eden aile sayısı yaklaşık 200'dür. Bunun üzerine Osmanlı yönetimi, bütün göçebe aşiretleri yerleşik hayata geçirmeye karar verir. 1699’da yayınlanan bir fermanda, bütün Yörük aşiretlerinin, zorla Kıbrıs’a gönderilmeleri emredilir. Bu ferman, Kıbrıs’a Türkmen iskânının ikinci dalgasının başlamasına neden olur. Elbette bu emirden dolayı, Türkmenler 1856’ya kadar sürecek olan yeni bir isyan çıkarırlar. Bu dönemde, Beğdili, Bayat, Avşar, Kaçar ve Bozdoğan boylarından, 2500 dolayında aile Kıbrıs’a sürülür. Bilindiği gibi ilk üç boy, Bozoklar’ın sonuncusu ise Üçokların Başat boylarıdırlar. Beğdili’ye bağlı Şamlu veya Dımışklı (İran’da Şahseven, Hüdabendelü, Aynallu, ya da Karakeçili olarak bilinir), Avşar’a bağlı Bentoğlu ve Köroğlu, Kaçar’a bağlı Kaçar Halil, Yüreğir’den inme Bozdoğan’a bağlı Karahacılı, Bayat’a bağlı Gediklü ve Kayı’ya bağlı Karakeçili ‘den insanlar; bu ikinci dalgada adayı mesken tutarlar. Bu iki dalgada, adaya 50 bin civarında Türkmen iskân edilir. (KAYNAK: BERATLI, Nazım; Kıbrıslı Türkler'in Tarihi 2. Cilt)

1777-1792 yıllar arasında Kıbrıs Türkler'in nüfüsü adanın %55 civarında kayıt edilmektedir. Fakat 1841 yılın kayıtlarda bulunan rakamlara göre bu sayı %27'e düşmüştu. Büyük ihtimal, bunun nedeni 19. yüzyılında yıllarca süren Osmanlı-Rus savaşlarıydı. Kıbrıs'taki olgun ve sağ olan Türk erkekleri uzun süre seferlere çıkıp, birçoğu adaya geri dönmemiş oldular.