yere uçarsa, daglarin silsilelerine baksa, acaba tabaka-i türabiyeyi direkler üstüne serilip atilmis bedevî haymeler gibi tahayyül ederse ve münferit daglari da bir direk üstünde kurulan bir çadira benzetilse, acaba tabiat-i hayale muhalefet olur mu? Faraza sen o silsileleri müstakil daglarla beraber sath-i arza keyfiyet-i vaziyeti bir bedevî Arabin karsisinda tasvir tarzinda tahayyül ve tahyil edersen, söyle: "Bu silsileler Arab-i bedeviyenin haymeleri gibi arz sahrasinda kurulmus ve taraf taraf da çadirlar tahallül etmis" desen, Araplarin hayalî olan uslûplarindan uzak düsmüyorsun.
Hem de eger vehimle bu kasr-i müseyyed-i âlemden tecerrüd edip uzaktan hikmet dürbünüyle mehd-i beser olan yere ve sakf-i merfû olan semaya temasa edersen, sonra silsile-i cibalde temessül ve etraf-i semaya temas eden daire-i ufukla mahdud olan semayi, bir fustat gibi yerin üstüne vaz ve cibal evtadiyla rapt olunmus bir çadir kubbesini tahayyül ve tevehhüm edersen, müttehem edemezler. Sekizinci Meselenin tenbihinde bir-iki misal daha gelecektir.
Yedinci Mesele
Kur'ân'da zikrolunan, -1- ve -2- ve -3- ve -4- ve emsalleri gibi, bazi ehl-i zahir, taglit-i ezhan için onlarla temessük ederler. Lâkin müdafaaya biz muhtaç degiliz. Zira müfessirîn-i izam, âyâtin zamairindeki serairleri izhar eylemislerdir. Bize hacet birakmamislar, fakat bir ders-i ibret vermisler ve sermesk yazmislar.
-5-
1 "Yeri yayip dösedi." Nâziât Sûresi: 79:30.
2 "Yayilmis." Gâsiye Sûresi: 88:20.
3 "Yeri döseyip düzenledik." Zâriyât Sûresi: 51:48.
4 "Nihâyet gün batisina vardi ve günesin hararetli ve çamurlu bir çesme suyunda gurub ettigini gördü." Kehf Sûresi: 18: 86.
5 Fakat benden önce agladilar, aglamak için beni heyecana getirdiler. Benim agitlarima aciyan merhamet sahipleri nerede?