Konu: Aşkın Sûfînin Hayatında Yaptığı Devrim

Kuddûsî perspektifinde aşk öyle bir devrimdir ki, insanı her konuda büyük
değişikliklere götürür. Aşk, Beyazid-i Bistami’ye din değiştiren, İbrahim b. Ethem’e saltanat
bıraktıran, Üveysel Karâni’ye yollar aşındıran ve Mecnûn’a Leylâ’yı bıraktıran bir ateştir.
Bunların bir kısmı hem maddî, hem de yöneticilik bakımından dönemlerinin en ileri gelen
kişileridir. Fakat onları kendi cezbedici atmosferine alan aşk, önceki hayatlarında bir iz
bırakmayarak, tamamıyla değişikliğe uğratmıştır. Diğer taraftan kendi zâhir inançları gereği
zühd ve takvâ üzere çok ibâdet eden birçok insanın da hayatını tamamen alt üst etmiştir.
Cennet nimetlerine olan sevgi ve cehennem ateşinin korkusuyla çokça ibâdet eden abidlerin
bağrında da ateş tutuşturmuştur. İşte Kuddûsî de bu abidlerden birisidir, yaşadığı zühdün ve
takvânın fayda vermediğini görerek, Allah’ın ihsân ettiği İlâhî iradeyle sa’y ederek içindeki
“elest” aşkının uyanmasını sağlamıştır. Çünkü İlâhî aşk, kişinin önceki hâlini iptal edip,
Allah’ın varlık deryasında yok eder.1951

Nice yüzbin ‘âkıl u dânayı mecnûn etti ‘ışk
Nice zühhâdın bozup zühdinî meftûn etti ‘ışk

Yüce eyvandan yıkup ederdi pire şahları
Hem nine kardı bilenin kadrini dûn etti ‘ışk

Nice ahmak bî- ‘akli bî- gâne nâdânları
Bir nazarda hâlkı irşâd ile mezûn etti ‘ışk

Nice ümmi söylemek bilmez sığır çobanın
Dilini bülbül sözünü dürri meknûn etti ‘ışk.

1952

Kuddûsî’nin anlayışına göre, aşk, birçok akıllı geçinen insanı, mecnûna çeviren
sarhoş verici şarabdır. Aşk birçok hükümdarı toplumda yönetici konumunda olan insanın
kariyerini yok edip onları bu makâmda indirmiştir. Gece gündüz dostlarıyla zevk ve safa
içinde olanların kalbine girerek onları hüzünlendirmiştir. Sadece yemek içmekle meşgul olup,
amelde bulunmayan insanların gönüllerinde yaptığı devrimle onları sürekli gözyaşı döken
âşıklara çevirmiştir. Birçok ahmak, aklını kullanmayan, gamsız insanı, insanlara hizmet
edecek bir çaba içine sokmuştur. Cansızlar gibi, Allah’ın nimetlerinden habersiz ve cahil
insanların gönüllerine sızıp taşkın bir nehir gibi gönüllerini mâsîvadan temizlemiştir. Aşkın
gücü o kadar kuvvetlidir ki, okuma yazma bilmeyeni bile ağzından inciler dökülen bülbüle
çevirmiştir. Aşk din düşmanlarının kalbini feth ederek, onların hayatlarını mutluluğa
dönüştürmüştür.

Nice iffet ehli perhiz kârların
Ar u nâmus şişesin kırdı bu ışk

Çok kerâmet ehli çok mürşidlerin

Dil evine küfrü doldurdu bu ışk

Şeyh Sana’aninin düşünde bir gece
Kafirin kızını gösterdi bu ışk

Yar etti dört yüz mürîdi onlara
Levh-i mahfûz keşfini verdi bu ışk1953.

İlâhî aşk, kişiyi atmosferine alınca insanları hayatında köklü değişiklikler yapar.
Önceki hayatlarında, toplumda belli bir kariyerleri olan insanların hayatlarını alt üst etmiştir.
Buna en iyi örnek Şeyh Sinan mürşid/eğitimci dört yüz mürîdle/öğrenciye sahip olan bu zat
toplumda ilmi bir kariyere sahip olan ve her kesin kendisine saygı gösterdiği, ilmi, ameli ve
takvâsıyla ahlâklı insanların takdirini kazanmış bir kişidir. Fakat bir gece rüyasında gördüğü
gayri Müslim bir kıza mecazî aşk ile bağlanması onun bütün hayatını değiştirir. Mecnûna
döner, bulunduğu statüyü göz önünde bulundurmadan deliler gibi perişan bir hâlde sahip
olduğu her şeyi bırakarak kızı bulmaya çalışır. Artık “ar şişesini” kırmıştır. Kayser’e gelip
kızı bulur, ama kıza kavuşmak o kadar kolay değildir. Büyük bir mürşid ve keramet sahibi bu
zat geceleri çok ibâdet etmekle meşhur olup, herkes ona birçok konuda danışan biri olarak
bilinir.
Mürşid Sinan, rüyasında Bizans’ta kendini putlara taparken görür. Aynı rüya
birkaç kez tekrarlanır. Buna dayanamayan mürşid, bunun hikmetini anlamak için mürîdleriyle
yola koyulurlar ve Roma’ya gelirler. Burada kızı görünce âşık olur… Şeyh artık kendinden
geçmiştir. Geceleri sabaha kadar kızı gözetler, toprağa yüz üstü kapanıp saatlerce gözyaşı
döker. Sinan kendini o kadar kaptırır ki, geçmişini tamamen unutarak ar şişesini kırar.
Öğrencilerinin önünde saygıyla eğildikleri, insanların her konuda fikir danıştıkları mürşid
artık sıradanlaşmıştır. İmanı bırakıp küfrü tercih ettiğini söyler. Buna rağmen öğrencileri
kendisini terk etmezler. Sinan’ın aşkı karşılıksız bir aşktır, kız hiçbir zaman ona iltifat etmez.
Sinan’ın varlığının farkında bile değildir. Ama bunun yanında Sinan onu her gün görebilmek
için köpeklerin içine katılıp onlarla sokakta yaşar, belki sevdiği yoldan geçer de görür
amacıyla… bir gün nihâyet karşılaşırlar. Kızın hiç gönlü yoktur. Yine de, yerine
getiremeyeceğinden emin olduğu için Sinan’a bazı şartlar koşar. Kız, Sinan’dan dinîni
değiştirmesini, Kur’an’ı yakmasını, içki içmesini ve şeyhlikten vazgeçmesini söyler. Sinan da
“gerçek aşk hiçbir inanç tanımaz, çünkü aşkın kendisi başlı başına bir inançtır, aşk aşığın
önüne bir sürü engeller koyar. Bu sınamalar çetin ve zâlimce olabilir, fakat sonuçları
rahatlatıcıdır” diyerek şartları kabul eder.



1947 William Chittick, The Sûfî Path of Knowledge, State University of New York Press, Albany, 1989, s. 79.
1948 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 156.

1949 İhvân-ı Safâ, Resâil, Dâru Sadr, Beyrut, 1957, III, ss.269-270.
1950 Kuddûsî, Dîvân , s. 136.
1951 Sülemî, Risâleler, s. 31.
1952 Kuddûsî, Dîvân, s. 91.
1953 Kuddûsî, Dîvân, s. 95–96.

Kuddûsî’ye göre, kulu, Rabbine herhangi bir hesap vermeksizin ulaştıran tek şey
aşktır. Sûfîyi Mâ’şuk’a kavuşturacak tek mürşid/rehber de aşktır. Yezdân’a varmanın tek yolu
aşktır. Sûfîler İlâhî sevgiye ulaşmada, beşerî, mecazi ve duyusal aşkı basamak olarak
kullanmada bazı tartışmalar yapmışlardır. Bazıları duyusal/sensual sevgiyi insan sevgisinin
İlâhî sevgiye doğru bir gelişme, büyüme aracı olarak, yani entelektüel bir aşkı kabul ederken,
İbnü’l-Arabi ve benzeri bazı sûfîler göre ise, felsefenin rasyonel argümanları bizim Allah’a
yaklaşmamızı engellemekte; bu da yaratılmışların hiçbir zaman İlâhî sevgiyi tecrübe
edemedikleri iddiasında bulunmalarına neden olmuştur1942. Biz de burada bu tür felsefecileri
değil de, aşka sarhoşluk perspektifinde bakan bazı felsefecilerin görüşüne yer verelim
İnsanın Allah’a duyduğu aşkla tamamen kuşatılmasının espirisi, Allah’ın sureti
üzerine ve O’nun ruhundan yaratılmasıdır. Ve bu nedenle insan, İlâhî varlığın önünde eksik
kişiliğiyle durmaktadır, çünkü tüm İlâhî isimler ondan tecellî eder.

Ol Yâri seven gayrisine meyli demez hîç
Bakmaz dahi ol cennet-i Rıdvâna ne bilsin.1943

Kuddûsî’ye göre, sûfi için sevgili Allah olunca, insan bu aşkta diğer bir insana
karşı duyduğu aşka göre çok daha fazla “yok” olur. Çünkü insan sevdiği zaman sevgilisi
yanında olmayınca o sevgi küllenir. Oysa sevgilisi Allah ise her zaman onunla beraberdir.1944

Sevgiliyi görmek, vücudu besleyen ve büyüten temel bir gıdaya kavuşmak gibidir. Sevgiliye
temas ettike sevgiside o derece artar. Bu artış öyle bir dereceye gelir ki, Allah’ın velî kulları
için övdüğü, en üstün cennet olan, cennet-i Rıdvânı bile istemez olur.

Delil olur sülûk erbabına hem
Takup zincirini Hakk’a gider ‘ışk

Yimez iki cihânda gussa ‘âşık
Komaz gönlünde zira hiç kader ‘ışk

1945.

Kuddûsî, aşk olmazsa sâlikin seyrini tamamlayamacağını, onun seyr u sülûktaki
yegâne rehberi Allah sevgisi olduğu görüşündedir. Sûfîyi sülûk’un başında alarak onu hâl ve
makâmlarla yoğurarak fenâ makâmına ulaştıran tek rehber aşktır.
Kuddûsî’ye göre, âşık her iki dünyada da mutluluğu aşk ile yakalamıştır. O bütün
benliğini Hakk’a teslim ederek, bütün acıyı, ızdırabı ve kederi tamamıyla üzerinden atmıştır.
Âşıkın Rabbine karşı ne bu dünyada ne de âhirette bir kaygısı kalmamıştır.

Perdedir iki cihan âşıkı Hakk’a inanan
Özleme hûri i cinân gayri unut yâre bak

1946.

Aslında âşık olan, her iki dünya da perdedir, engeldir. Hem dünyayı hem de
âhirette, “dünya hayatının karşılığı ne olacak” şeklinde düşüncelere dalmak bir âşık sûfî için
Allah’a kavuşmanın en büyük engelidir. Ve dünyada iken yaptığı amelin karşılığı olarak
cennette verilecek çeşitli nimetleri düşünmek, Allah ile kul arasındaki en büyük engeldir. Bu
engel de ancak aşk ile aşılabilir.
Allah, ile insan arasındaki en sağlam, “tek” ve benzersiz bir sevgidir. Bütün
objeler, Allah ile insan arasında bir perdedir. Hakiki olarak herkes yalnız Yaratıcıyı
sevmektedir; fakat diğer varlıklar bir perde olarak araya girmektedirler.1947

Ehl-i ‘ışka nâr-ı ‘ışk bâl u şekerden tatlıdır
‘Âşık-ı Mevlâya ‘ışkın zahmeti lezzetlidir

‘Işk odı yakub zer-i hâlis gibi sâfî kılar
Anlar içün ‘ışk u cezbe sâhibi kuvvetlidir.1948

Kuddûsî’ye göre, aşk, sâlikin hayata yeniden doğuşudur. Aşk, insana yeni bir
hayat sunarak, önceki hayatın bütün izlerini yok edip tertemiz bir sayfa ile yeni bir yaşama
başlamak demektir. Aşk, sûfînin her şeyden arınarak, sâf, hâlis bir şahsiyet kazanmaktır. Aşk
yeni bir oluşumdur. Yeniden doğmaktır, taptaze bir başlangıçtır. Özgürlüktür, adalettir ve
haktır. Aşk eski hayatları kökünden silmektir. Aşk kötü ve olumsuz olan her şeye sırt
çevirmektir. Aşk aynı zamanda aşksız bir tasavvufî hayata da yüz çevirmektir.
İslam düşünce tarihinde önemli bir yere sahip olan İhvan-ı Safâ ekolu de aşk
konusunda Resâil’de kendi görüşlerini ortaya koymuşlardır. Onlara göre aşk, âlemde var olan
yüce bir fenomendir, varlık devam ettikçe, asla yok olmayacak ve devamlı olarak her işinde
sevgilisini hatırlamasını ve onu düşünmesini sağlar. İhvan birçok felsefecinin aşka ilgisiz ve
karşı görüşlerine rağmen onlar, aşkı ruhsal bir erdem gördüler. Ruh tutkuyu isterken diğer
bütün ilgilerini sevginin coşkunluğu için terk eder. Onlarda, İbn Sina’da olduğu gibi “Tanrı
coşkulu sevginin ilk objesidir” şeklinde bir görüşe sahiptirler. Onlar, ışkı Allah’ın sevgisi,
mecazi aşkı bedensel sevgi için izah etmişlerdir. Aşk ve muhabbet, insan tabiatında açığa
çıkan yüce bir fazilet, büyük bir hikmet, müthiş bir özelliktir. Bu, Allah’ın yarattıklarına bir
bağışı/ihsanı, onların iyilikleri için bir yardımı, kendi varlığını kanıtlayan ve Yaratılmışların
kendisine ve emr ettiklerine yönelmesini sağlayan bir duygudur1949

Unuttum zühd ü takvâyı sana ben olalı hem dem
Varup hep varımı yağmaya mevzul eyleyen sensin

Nice şâhân-ı tahtından aluben eyledin derviş
Harir olanları âhir bir kara çul eyleyen sensin

1950.


1939 Gazâlî, Mişkât, s. 106.
1940 Andrews, age., s. 88.
1941 Kuddûsî, Dîvân, s.89.
1942 İbnü’l-Arabî, Futühâtü’l-Mekkiyye, II, s.326.
1943 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 237.
1944 İbnü’l-Arabî, Futühâtü’l-Mekkiyye, II, 235.
1945 Kuddûsî, Dîvân, s. 90.
1946 Kuddûsî, Dîvân, s. 90.

Kuddûsî’ye göre, İlâhî aşk, birçok sınıf insanın hayatında köklü değişiklikler
yapan, onların hayatlarını alt üst eden önemli bir faktördür. O aşk, sanki her şey zıddıyla
bilinir, gerçek konumuna oturur ilkesini kanıtlayan önemli bir gerçek hâline dönüşmüştür.
Aşk, zâhidin, onu kabul etmemesiyle onu deliliğin, taşkınlığın içerisine girdirerek, kendisini
dünyanın en alçak insan derecesine düşürdü. Kendini âlim zannedip de böbürlenen birçok
kimsenin ilminin boşa gittiğini, bu ilmin hem kendilerini, hem de bir başkasını kurtaracağını
sanan gafillerin durumuna düşürür. Bunun aksine birçok cahile de gerçek aydınlama kapısını
açarak onları âşık etmiştir. Allah dışında bilinenlerin üzerini çizerek, sadece Allah’ı
tanıyabilme bilimini öğretti. Bu aşk öyle bir aşktır ki, fücur sahibi insanı bu İlâhî aşk ile
eğiterek, abidin yıllardır aşksız yerine getirdiği ibâdettin tamamıyla heba olduğunu gösterdi.
Aşk, en kötü ahlâklı insan da olsa, eğer onun gönlünü kuşatırsa, onu en güzel şekilde eğiterek,
kendine bağımlı hâle getirir. Ve nice insanları en yüce makâmları çıkartmıştır.
Bu aşk öyle bir ateştir ki birçok delikanlıyı yaşlandırıp belini bükerken, diğer
taraftan birçok yaşlıyı da canlandırıp, civanmert vasfını kazandırmaktadır. İnsanın hayatını
altüst ederek bir devrim gerçekleştiren aşk bazılarını kucaklayıp atmosferine alırken, diğer
bazıları da onu kuşatıcılığına dayanmayarak ok gibi ondan uzaklaştılar. Bazıları aşkın vermiş

olduğu hayretten dilleri kesiktir. Onu benimseyen kişilerin gönüllerine düşen ateşle Mâ’şuka
olan sevgilerini coş hâliyle dile getirdiler. Kimini bünyesine kabul edip, potasında eritirken,
ona dayanmayanları da ok gibi uzaklara fırlatır.
Kuddûsî’ye göre, aşk, sabır duvarını/çizgisini aşan bir fenomendir.. Artık kişi için
karar verme, direnme denilen vasıflar yok olmuştur. Mâ’şuktan gelen her şey tatlıdır. Sonucu
ve bedeli ne olursa olsun sevgili için her şeye katlanır. O, sarhoşluk veren şarabın insanı
kendinden geçirdiği bir şekilde, Allah’a bağlanarak kendini aşmıştır. O artık sınırları aşmıştır,
ar şişesini kırmıştır. Sûfî “ar şişesini "kırmak”la melâmet gömleğini giymiştir. İnsanların
kınaması onu ırgalamaz. Çünkü Rabbinin sevgisi kınayanın kınamasının önüne geçmiştir. Bu
aşk hem dünya, hem de âhiret lezzetinden sûfîyi uzaklaştırarak, Allah’ın sevdiği,
hoşlanmadığı her şeye karşı onu kör, sağır eder.

Çünkü derya veş gönül iklimine doldu bu ‘ışk
Komadı asla karar u sabrını aldı bu ‘ışk

Verdi hayre şok kadar ki subhu şâmı bilmez
Aklımı yağmaladı pes bî-haber geldi bu ‘ışk

Zülfi yar ile beni muhkem tutuben bağladı
Şişe-i nâmûsumu aher yere çaldı bu ‘ışk1938.

Aşk gönlü kuşattıktan sonra âşıkın sabırdaki direnci kalmaz. Çünkü o Mâ’şuktan
gelen her şeyi “âlâ res ve ‘ayn” olarak benimseyip, direnme denilen bir kavram içinde
bulunması mümkün değildir. O’ndan gelen her şey güzeldir. O, kulun hayrına olmayan bir
şeyi takdir etmediği inancı aşıkta mevcut olduğundan dolayı, âşıkın sabır göstermemesi söz
konusu değildir.Bu sûfînin aşkla hakîki idrâk durumuna ulaşmasıdır; çünkü âşık, Mâ’şûk’u temâşâ
ederken, çevresindeki dünyayı duymaz, görmez olur. Her hâliyle maddeye, dünyaya önem
vermediğini gösterir. Bütün ağyâr ile bağını kesmış, sevgisiyle divane olmuştur; feryât ve
figan eder, hasret çeker, Mâ’şûk’un dışında bütün nesne ile kalbî bağını koparmış, bütün
ilişkilerini unutmuştur. Yâni, Gazâlî’nin dediği gibi, kendi idrâklerinin hükmünün ortadan
kalktığı bir sarhoşlukla sarhoş olmuşlardır.1939 Âşık bu haldeyken, kendinden geçen sarhoş

gibi, duyular dünyasını/âlemu’l-hissi, akıl dünyasını aşabilir. Bu dünyada çılgınlık sayılan
aşkıyla, öteki âleme ait idrâki bulur, bu idrakle Mâ’şûk’uyla hakikî birliğe kavuşur. Bu cinsel
birleşme değildir, bu, âşığın, kendi özü ile Mâ’şûk’unun özü arasında ayrım görmediği bir
idrâk düzeyine erişmesidir; artık o, bu dünyaya bağlı bir nesne değildir, hakk’ın tüm varlıkta
içkin olan vechidir.1940

Kuddûsî’ye göre aşk, kul ile Rabbi arasındaki bağı sağlam tutan, kulun tam
teslimiyetini bilincini aşılayan temel unsurdur. Burada, iki yüzlülük, zaaflar aşk’ın gücüyle
yok olmuştur. Âşıkın Mâ’şuka olan bağlılığından dolayı aşkın kendisine giydirdiği yeni
gömlek, ona verdiği yeni hayat anlayışından dolayı kınayanın kınaması onu enteresan
etmemektedir. Âşık, Melâmî davranır, insanlar tarafından kınanmaktan kendisi için herhangi
bir korku yoktur. Âşık, Mâ’şuk’u hoşnut edecek ameller peşindedir. İnsanların koyduğu kural
ve kaideler, korkular ve endişeler onun hayatının belirleyicileri değildir. Bundan dolayı ar
şişesini veya namus şişesini kırmıştır. O, riyâ şüphesini uyandıracak amellerden kaçınmaya
çalışır. İbâdetlerini bile insanlardan gizler, hâlk onun sıradan insan olduğunu düşünür. Bu
davranışlarından dolayı da âşık herhangi bir endişe taşımamaktadır. Çünkü o, aşka teslim
olmuştur.

Tez vâsıl eyler âşıkı Mâ’şûk’a ‘ışk mürşid olur
Anınla bulur vuslatı Yezdâne hep merdânı ‘ışk1941.

1935 İbnu’l-Arabî, Futûhât, II, 325.
1936 Buhârî, Rikâk, 38.
1937 Kuddûsî, Dîvân, s. 88.
1938 Kuddûsî, Dîvân, s. 88.

Aynı zamanda sûfîlerin, “Alem de mevcut olan her şey Allah’ın suretinde
yaratılmıştır.” felsefesi, yaratılandan Yaratan’a doğru bir sevgi akışının oluşmasını
göstermektedir. Bu düşünceyle tüm âleme ve insanoğluna baktığımız zaman, her yerde, her
nesnede Allah’ın isimlerinin yansıması görülmektedir. Sûfîler, bu konuda, Allah’ın en
mükemmel şekilde insana suret verip, biçimlendirdiğine inanırlar. Daha sonra, Allah,
âlemlerin hakîkatını, ona tecellî ettirdiği Esmalarıyla bildirmiştir. Böylece insan, Allah’ın
suretiyle ve kâinatla şekillenmiştir. Bununla Allah, kendisinin alemlerin rûhu olduğunu ve her
şeyin O’na hizmet ettiğini gösterdi.1930

Aşk atmosferi sûfînin dünyasını kapladığı zaman artık onun için, önceki
yaşamında kazandıklarının bir değeri söz konusu değildir. Kazandığı her şey yok olup heba
olmuştur. Peşinde koştuğu mal-mülk, mevki-makâm, ilim ve amel önemini yitirmiştir.

Vücud iklimine basdi kadem ışk
Gönül milkinde hem dildi âlem ışk

Geçurdu mâsivadan bizi âher
Serâyı dilde şahi muhterem ‘ışk

Sakın ‘uşşâki techil etme zirâ
Eder onlara ta’lim hükmü ‘ışk

Bu Kuddûsî Hudâ’ya hamd edüp çün
Ki irşâd eyler anı dem be dem ‘ışk

1931.

Kuddûsî’ye göre, aşkın kuşatıcılığı hem bedenen, hem de kalbendir. Aşk gönül
dünyasını feth ettikten sonra vücûd bütününü tesiri altına alır. O, gönül dünyasını kuşatırken,
oraya hâkim olunca, mâsîvayı tamamen kovup bedenin bütün organlarında da hakimiyet
sağlar.
“Allah’ın rahmeti her şeyi kuşatmıştır”1932 Bu ifade, Allah’ın sevgisinin insanların
dışında bütün varlığı kuşattığını ve bütün eşyâ için olduğunu göstermektedir. Bu âyetteki
“rahmet”in de tefsirciler tarafından aşk olarak yorumlandığı görülmektedir. İbnu’l-Arabi’ye
göre Allah ile insan arasındaki sevginin temeli, Hz. Peygamber (s.)’in “Allah, Âdem’i kendi
suretinde yarattı1933” sözüne dayanır. Çünkü insan Hakk’ın formuyla yaratılmıştır. Bundan
dolayı insan potansiyel olarak büyük sevgisini Yaratıcı’sından almıştır1934.
Çünkü, gerçek aşk, âşığı öyle bir mânevî hâle sokar ki artık sevgiliden duyduğu
sözlerin dışındaki tüm sözlere sağır, sevgilinin yüzü dışındaki her manzaraya karşı kör ve
sevgilisinin adını anmaktan başka tüm isimlere karşı dilsizdir. Âşık, gönlüne, sevgilisine
duyduğu aşktan başka birşey sokmaz. Aşkın gücü insanı öyle bir hâle getirir ki, kişi hayal
hazinesinin üzerine bir kilit vurur. Ve artık hayallerinde sevgilisinin suretinden başkasını
hayal edemez, başka bir görüntünün O’nun görüntüsünün önüne geçmesine ya da başka
birinin araya girmesine izin vermesi mümkün değildir.1935

O, Allah’ın: “Kulum nafile ibâdetlerle bana yaklaşınca ben de onu severim, onu
sevdiğim zaman onun duyan kulağı, gören gözü, tutan eli, yürüyen ayağı olurum”1936 kudsî
hadiste buyurduğu bu İlâhî övgü kazanarak ve O’nunla hemhal olarak vuslata kavuşmuştur.
İnsanın, Allah’a duyduğu aşkla tamamen kuşatılmasının espirisi onun, Allah’ın
sureti üzere yaratılmasıdır. Bu nedenle insan, İlâhî varlığın karşısında eksik kişiliğiyle durur.
Diğer taraftan her sûfînin aşkın kıymetini takdir edecek diye bir genellemeye
gitmek yanlıştır. Aşkın tesirini idrak edemeyenler, aşkın insanlara acı ve kederden başka bir
şey vermediği düşüncesindedirler. Onlar âşıklardan sadır eden bazı sekr hâllerini cehâlet
işaretleri olarak görerek onları cehâletle suçlarlar. Ama onlar, bu âşıkları terbiye edip, sahv
hâline getirecek iksirin aşk olduğunun farkında değillerdi. Kuddûsî sûfîyi an be an terbiye
edip, kâmil derecesine götüren yegâne düsturun aşk olduğunu ifade eder:

Çok zâhidi rüsvay-i cihân eyledi bu ‘ışk
Çok gafili aygah-ı zemân eyledi bu ‘ışk

Çok ‘âlimin ‘ilmini alıp eyledi câhil
Çok câhile her fenni âyân eyledi bu ‘ışk

Çok fâciri bir nazarla eyledi irşâd
Çok ‘âbidin işini yaman eyledi bu ‘ışk

Çok ‘akıl-i hayrete koyup eyledi beyhoş
Çok eblehi erbâbı beyan eyledi bu ‘ışk

Çok kimseleri tez edûben attı yâbâne
Çok kimseleri tez nişân eyledi bu ‘ışk

Çok kimseleri lâl edüben bağladı dilin
Çok kimseleri talk-i lisân eyledi bu ‘ışk1937.


1927 Kuddûsî, Dîvân, s.87.
1928 İsrâ, 17/44.

1929 Nûr, 24/41.
1930 İbnü’l-Arabî, Futûhât, II., 486.
1931 Kuddûsî, Dîvân, s.87.
1932 A’râf, 7/156.
1933 Buharî, Sahih, İstizân, 5759.

1934 İbn Arabî, a.g.e., II, 490.

5. Aşkın Sûfînin Hayatında Yaptığı Devrim

Kuddûsî’ye göre aşk, sûfînin hayatında köklü bir değişiklik bir devrim
gerçekleştirir. Önceki hayat düzenini tamamen alt üst eder. Sabır denen dayanma kuvvetini
bile ortadan kaldırarak onu her konuda tam kararlı kılar. Sabır yok olmuştur. Şişe-i âr’ı (ar
şişesini) paramparça ederek onu mecnûna çevirir.

Ma’rifet lilüdürür deryây-ı ışk içre nihân
Kim ki gavvâs1924 oldu bu bahre oliserdir ârif

Hacc u savm-ı zühde mağrur olma ey zâhid yürü
Işk u irfân olmadıkça olamaz kişi hanif1925.

Kuddûsî’nin düşüncesindeki bu radikal değişikliğe sûfî perspektifinden
baktığımızda, bu ilk duygular daha da mükemmel tanımlanır: “Sevgi herhangi bir şeyin
eğitiminde insana mutluluk veren bir duygudur”. Bu duygu ilk aşamada tamamen anneye
yöneltilir. Çünkü çocuğun düşünceleri ilk çocukluk yıllarında gelişir, onun sevgisi farklı
şekillerde oluşur. Bu dönemdeki sevgi yalnızca oyunlara ve oyuncaklara karşıdır. Çocuk,
yetişkinlik dönemine girince, onun deneyimleri doğal bir eğilim olarak karşı cinse karşı
gelişir. Karşı cinse duyulan bu sevgi, ilk dönem ve sonraki yaşlarda sağlıklı bir sevgiye
dönüşür. Bu süreç sonunda Allah sevgisiyle sonuçlanır1926. Fakat bu öyle bir sevgidir ki, sabır
gibi makâmları “hiç”liyen bir tutkudur.
Önceki hayatınca sıradan ve insanlara herhangi bir tesiri olmayan sözler sarf eden,
yaptığı amelle hiçbir etkileyici örnek ortaya koyamayan ve zâhir bilgiyle donanmış bir
kimsedir. Yâni değersiz ve sıradan cam boncukları satan tacirdir. Fakat sûfî, İlâhî aşk ve
irfanla donandıktan sonra deryadaki mârifet ve hikmet incileri saçar. O diline (gönül
merkezine) gelen bu değerli inci-mercanlarla hem Allah’ı zikr ederek, hem de aşk ateşinin
aydınlığıyla yok olarak Rabbâni eylem ortaya koymaktadır.

Âşık-ı bî çarey-i giryânzâr eyler bu ‘ışk
Komayıp sabrını aslâ bî karar eyler bu ‘ışk

Şişe-i ârını taşa çaluben mecnûn eder
Düşürür sevdalara bi nâmusu âr eyler bu ‘ışk

Dû cihânın lezzetinden âşıkı dûr eyler ol
Sağır eyler hem kulağını gözünü kör eder

Devleti uzmâya erer kenzîni ışkın bulan
Âşıkı iki cihânda bahtiyâr eyler bu ‘ışk

Gezdirir Rûm u Hicaz’ı ‘ışkı sevdâ âkıbet
Bilmez olur zühd ü takvâ resmin asla akibet

İlm ü amâl eder bil cümle yapma âkıbet
Hâsılı hep varlığını târümâr eyler bu ‘ışk

1927.

Kuddûsî gibi sûfîler, aşk iksirini içmekle en büyük servete olan aşk hazinesine
ulaşmışlardır. Aşkın sûfîde yarattığı inkılâb onun gönlündeki mâsîvayı yakıp kül ederek,
sadece Allah’ı bırakmıştır. Bu aşk, sûfîyi seyyah yapar. Kuddûsî bu aşkla Hicaza, Anadolu’ya
Şam’a ve Mısır’a seyahatler yapmıştır. O, Allah, Hz. peygamber ve Allah dostlarının
sevgisinden dolayı yıllarca seyahat edip durur.
Kuddûsî’nin bu sevgisini Allah’ın kitabındaki yazılı ifadelerle değerlendirdiğimiz
zaman, insan ile Hakk arasında “doğal bir sevgi” vardır. Bunun da belirtileri hem O’nun
yeryüzündeki eşsiz eserleri, hem de insanoğlunun sürekli olarak onun yüceliğini ve
büyüklüğünü övmesidir. “Yedi gök ile yer ve onların içinde yer alan her şey O’nun sınırsız
kudret ve yüceliğini, aşkınlığını övgüyle yankılamayan bir nesne yoktur”1928 ve aynı şekilde:
“Göklerde ve yerde var olan bütün yaratıcıların, kanallarını yayarak, uçan kuşların, Allah’ın
sınırsız kudret ve yüceliğini dile getirdiklerini görmüyor musun? Gerçek şu ki, Allah’a nasıl
yönelip niyaz edeceklerini hepsi bilmektedir…”1929 Bu sevgi de bir ayna gibi Allah’ın
güzelliğini yansıtmakta ve O’nu övgüyle tesbih etmektedir.




1923 Paul Tillich, Love, Power an Justice Ontological Analyses and Ethical Applications, Oxford University
Press, London, New York, 1960, p.12.
1924 Gavvas: Dalgıc. Tevhîd aşk ve hakikat denizine dalıp, varoluşa ait sırları, ma’rifeti elde eden âşık ârif. Bk.
Cebecioğlu, TTDS. s. 388.

1925 Kuddûsî, Dîvân, s.85.
1926 Gazâlî, İhyâ, IV, s.312–326.