Konu: Aşkın Sûfînin Hayatında Yaptığı Devrim

Kuddûsî’nin düşüncesinde, Allah sevgisi, sâlikin kişilik inşasında temel faktördür.
Bu sevgi, sûfînin beşerî benliğinin eğitilip, İlâhî iradenin hakimiyetinin tesis edildiği
hakîkatdır. Aşkın hakimiyeti insan üzerinde gerçekleşince kişinin ferdî benliği eriyip
“hiç”lenmiştir demektir. İşte bu “hiç”lik sûfîyi Yaratıcısıyla fenâya götürür. Kuddûsî’ye göre
fenâ, sâlikin Allah aşkıyla bütün eşyayı O’nunla tevhîdleştirerek gerçek mutluluğa, zevke
ulaşmasıdır. Son tahlilde bütün varlık Mutlak Varlıkta birleştiğine göre, sûfîninde nihaî gayesi
kendi varlığını “yok” ederek Hakk ile bütünleşip fenâ bulmasıdır. Bu “yok” olma süreci
Kuddûsî’nin ifadesiyle, mert insanların buluştuğu, yani Hakk için cân pazarında kendi
varlıklarını satıp kozmik/evrensel cânı satınalanların yoludur.
Fenâ, insanın nefs/ben gerçeğinin tamamen yok olması ve zihnin derin tefekkürle
“hiç”lik şuurunu daim olarak canlı tutup hâl ile ortaya koyması gerekir. Bu tecrübede insanın
sahip olduğu tecrübî bilincin görünen sert kabuğu erir ve “ben” Mutlak Varlığın kozmik
benliği içerisinde yok olur.
Fenâ, hayvansal nefs/benin dünyevî arzulardan sıyrılmasıyla başlayan tedrici bir
süreçtir. Bu süreçte “ben/nefs” şuurunun gitgide yok olması Allah’ı müşahede ile sona eren
bir durumdur. Psikolojik ve ahlâkî olması; Allah’ın irâdesine tam teslimiyet, kişisel isteklerin
kesin terk edilmesini hedefler.2023 Sûfîler, fenâyı “ego/nefsin” bazı sıfatlarının yok edilmesi
veya şuurunun terk edilmesi şeklinde anlamaktadırlar yoksa insanî vasıfların yok olması ya da
Allah’la bir olarak anlamamaktadırlar.2024

Terk-i terk ider fenâfillah makâmına eren
Bahri mahva gark olup eyler fenâ ile ferah

.2025

Kuddûsî’nin aşk anlayışında, sûfî kendi gönül dünyasındaki Rabbanî varlığı
keşfetmek için engelleyici benliğinden sıyrıldıktan sonra, daha şuurlu bir şekilde kendi ulvî
hakîkatının bilincine varır. Sâlikin fenâyı yaşaması tam olarak vuslatı gerçekleştirmeyi
amaçlamaktadır. Çünkü sülûk, sûfînin “elest”teki özüne dönüşüdür. Fenâya ulaşan bütün her
şeyden geçip sonunda “terk-i terk” etmek düşüncesini de bırakıp vuslata ulaşmanın birinci
etbını geçmek demektir. Bunuda başaranlar, yok olma deryasında boğularak, fenâ ile
mutluluğu yakalamıştır.
Sûfînin tevhid düşüncesinin temeli Kur’ân’daki “elest”2026 misakına dayanır.
Bundan dolayı insanın hayat amacı, bu sözleşmeyi yerine getirmek ve öze dönüşü
gerçekleştirmek olmalıdır. Bir yerde insanın vücûd/varlık bulmadan önceki haline dönüşü,
yani Yaratıcı’nın hayatına girmek manasına gelmektedir, bu da fanâ yoluyla bekâ bulmak
demektir. Fenâ hâlinde insanların hiçbir zaman unutmaması gereken hakîkat, bu hâli
yaşayanlar yokm olmuyuor, “yok” olan sadece kötü huyların, beşerî sıfatların yok olma
gerçeğidir.2027

Kuddûsî’nin de yukarıda açıkladığı gibi fenâ da amaç, Hakk’ın sevgisinden dolayı
beşerin varlığını yok etmesi gayesi ile mahv/hiçlik denizinde kayb olmak şuuruna
ulaşmasıdır. Bu sûfînin son hedefi olan Allah’la bir olmak hâli değil, bu birliğin anlamının
şuurunu kazanmak hâlidir.2028 Aslında fenâ, bir âşığın sevgilisine varması gibi, nefsin ince bir
analizinin yapılmasıdır.2029




2023 Afîfî, The Mystical Philosophy of Muhyid-dinul ‘Arabi, The University Pres, Cambridge 1939, s. 141.
2024 Aynı yer.

2025 Kuddûsî, Dîvân, s. 24.
2026 ‘Âraf, 7/172.

Kuddûsî’ye göre sûfî, Allah’ı Allah’tan istemesini bilen kişidir. Allah’ı Allah’tan
istemenin yolu da O’na her yönüyle teslimiyetten ve O’nun emirlerini sevgiyle yerine
getirmekten geçer. Ona göre Allah’ı Allah’ın diliyle, ilmiyle kendisine öğreten, bildiren
sadece O’nun aşkıdır. Kişinin âşık olması, yâni Yaratıcı’ya, sadece kulluk bilinciyle
bağlanması ancak kendi varlığının hiç bilerek gerçekleşir. Eğer bu şekilde bir teslimiyet
olursa, kulun gönül atmosferinde gerçekleşen sevgi bağıyla Allah gerçek anlamıyla tanınmış

olur. Bu güneşin ışığının aya ulaşması ve onu aydınlatması gibidir; çünkü “Allah göklerin ve
yerin nurudur”2017. O bütün cemaliyle âşık kullarına kendini tanıtmak için aydınlatır.

Seni bildirdi ‘ışkın bana dostum
Bulunmaz hoş hüner işbu hünerden

Geçürdü mâsivânın gussasından
Necât buldum gam-u hüzn-ü kederden

Safâlar kesb eder cânım duyuben
Cemâlin hüsnünü bâd-i saherde

Cihânın mihnetinden sâlim oldum
Çeküp el cem’-i mâl sim-ü zerden

Bu ‘ışk ilm-ü amel ile bulunmaz
İşittim ben bunu bir kâmil erden

Ki irfân ‘ışk ile hâsıl olurmuş
Ne hâsıl ma’rifetsiz bî-basardan2018.

Hikmetle donanan sûfî, işinde, ma’rifetinde ve ahlâkında, her şeyi kuşatan
Yaratıcıya/Külli nefs’e benzemeye çalışır ve O’na kavuşmayı temenni eder. Tüm bu oluşlar,
eksiklerden beri olana itaat, O’na olan sevgiden ve iştiyaktan ileri gelmektedir.
Aşkı yakalayan sûfînin zühd ehli sûfî gibi dünya malına, maddeye karşı bağı ve
isteği yok olmuştur. O kalbiyle davranışıyla dünyaya ait bütün kederlerden ve üzüntülerden
kurtulmuştur, fakat o zâhidden bir adım öne geçerek âhiret nimetlerini de dünya gibi bir tarafa
bırakmıştır. Onun kalbinde, düşüncesinde ve amelinde her ikisinin de önemi eşit derecededir.
Sûfî, aşkı, Yaratıcı’ya bağlılığı okuyarak, ilimde derinleşerek kazanamaz, ancak, sûfî bilgisi
olan ma’rifeti, sevgiyle maddî ve manevî olarak içselleştirerek yaşayabilir.

Gezdim ol sevdâ ile Rûm u Hicâz ı Şam ı hep
Vermedi bu derdime kimse dermandan nişan

Şimdi bildim ki bana derman imiş ancak bu derd
İstemez herkiz hâlâs bu derdi zibâyi bulan

2019.

Kuddûsî, Allah’ı bulmak amacıyla, Anadolu’yu, Şam, Mısır ve Hicaz’a
seyahatlerde bulunduğunu fakat amacına ulaşamadığını belirtir. Allah’a kavuşma sevdası gibi
bir arzuyu bu seyahatleri esnasında hiçbir yolla gideremediğini, ancak Allah sevgisine
ulaştıktan sonra bu dertlerden kurtulduğunu ifade eder.
Kuddûsî yıllarca çektiği gönül acısının ilacını bütün çabalarına rağmen aşk
derdiyle çözdüğünü, çünkü aşk gibi ulvî bir derde yakalanmanın, en güzel bir nimet olduğunu
söyler.

Kurban edeyim cânımı cânanı bulunca

Yanup döneyin ‘ışkı ile tâ gönül olunca

Yağmaladı dil kişverini asker-i ‘ışk-ı
Hâşâ ki ferâgât edeyim andan olunca2020.

Kuddûsî, Allah sevdalısı bir sûfîdir. Ağzından dökülen her mısra Hakk’ın aşkı ile
ilgilidir. O’nun gönül şehrini, sarayını yağmalayıp yok eden masivâdan eser bırakmayan aşkın
askerleridir. İlâhî aşkın kuvvetleri kalbi istila edince orada Hakk’ın dışında bulunan her şeyi
temizleyip yok ederler. Çünkü Allah ile kul arasındaki bütün engelleri yakıp yok eden ateş

aşktır. O, bütün “ben”i yakıp yok eder. “Rahmetim her şeyi kaplamış ve kuşatmıştır.”2021

buyuran Mutlak Varlık’ın rahmeti, mağfireti ve aşkı, var olan bütün varlıkların kusur ve
günahlarını örtecek derecede geniştir. Fakat aşk, öyle bir ateştir ki, mahbubdan, Mâ’şuktan
başka ne varsa yok eder. Gönülde bulunan, her tür kiri, pisliği yok ederek, ağyârı tamamen
temizler. Aşk ile yanan kişinin yaşarken bütün hataları yok olur. Âşık sûfî, aşk meydânına
atılıp Cânan/Hakk için cânını fedâ etmeye hazır kişidir. İlâhî aşkı tadan cân/sâlik için cefânın
bir ağırlığı yoktur. O, Cânan’ın sevdası için, bütün varlık için faydalı olmayı gaye edinîr.
Çünkü Mecnûn her baktığı yerde Leylâ’yı gördüğü gibi, Hakk âşığı da her baktığı yerde
Mevlâsını görür. Onun için o gördüğüne, Yaratıcısından dolayı kötülükle yaklaşmaz, aksine
her gördüğüne sevecenlikle yaklaşır. O, varlıklar arasında diğer insanların yaptığı
ayırımcılıktan, sınıflandırmadan tamamen uzaktır. Zira o, hiçbir ayırım gözetmez, İslâm-
Hıristiyan, zengin-fakir, erkek-kadın, bitki-hayvan ayırımı yoktur. Her varlığa Cânan’ın
sevgisiyle eşit hizmet etmek anlayışını taşır. O, Hakk’dan aldığı aydınlıkla, ışkla etrafını
bilgiyle, yardım severlikle ve tüm mahlûkata karşı takındığı tevâzu’yla aydınlatan bir
lambadır. Bütün eziyet ve cefalara aşk bağlılığı ile tahammül gösterir; çünkü Cânan’ın
yolunda cânını feda etmeyenler, sûfî derûniliğinin sırrına ulaşamazlar. Bu derûniliği de sûfîye
kazandıran can/ruh gücünün açık olmasıyla mümkün olur. Hakk/can gözüyle bakan
Cânanı/Hakk’ı ve gerçekleri idrak edebilir. Bu gözle görünenleri beden gözüyle görmek
mümkün değildir.

Hükmünü icrâ itdi ‘aşk bende
Yanmağa nâr-ı suzâne geldim

Mahv-i fenâda buldum safâı
Yoklukla rahi merdâna geldim

.2022

2010 İbnü’l-Arabî, Futû hât, II, 326.
2011 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 386.

2012 el-İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, s.34; Sülemî, Tabakât, s.72.
2013 Buharî, Rikâk, 21; Müslim, Zikir, 5.
2014 Buharî, Edeb, 96; Müslim, Birr, 50; Aclûnî, Keşf, II, 238.
2015 Kuşeyrî, Risâle, s. 321.
2016 Kuddûsî, Dîvân, s. 146.
2017 Nûr, 24/21.
2018 Kuddûsî, Dîvân, s. 145.
2019 Kuddûsî, Dîvân, s.154.
2020 Aynı eser, s.155.

2021 Araf, 7/156.
2022 Kuddûsî, Dîvân, s. 131.

Kul ile Allah arasında aşka dayalı ilişkiyi anlamayan, aşkla amel etmeyen sûfîlere
de Kuddûsî’nin eleştirilerine sık sık rastlamaktayız. Kuddûsî hayatının bazı dönemlerinde
bunlara karşı önemli bir mücadele vermiştir.

İltifât etmez imiş Hak âşıkı hiç gayre
Gayrı terk etmek geçer divâne mehri gâhden

Terk-i terk etmek dürür hem zümre-i uşşâka
İstımâ ettim bunu bir ârif âgâhdan

İlimine takvâsına mağrûr olan bî-gâne

Oliser merdüd mahrûm ol ulu dergâhdan

Geçmeyince varlığından kişi âşık olmaz
İşte Kuddûsî heman Allah’ı sen Allah’dan2006.

Kuddûsî’ye göre, Hakk aşığı sûfî için, Mâ’şuktan başka şeyleri/ağyâra iltifat etmek
mümkün değildir. O her şeyi bırakmıştır “terk” etmiştir. O hem terki terk etmiştir, hem de
terki terk edeni terk ederek “tek” olanda varlığı yok etmiştir. Bütün varlığı “bir” de görme
derece yükselmiştir. Bu dereceleri kazanırken hiçbir ilim ve amelin yardımına ihtiyaç yoktur.
Bu, gönlün ağyârdan temizlenerek, sadece sürekli Yaratıcıyı hatırda tutmakla gerçekleşir. O
her zaman seninle olmalıdır. Eğer kişi, her işinde O’nu sürekli hatırda tutabilirse, O’nun
sevgisini kazanır. O da bu sevgiyle mârifetini oluk oluk âşığın kalbine akıtır. O ma’rifetle
aydınlanan bu kalb artık kendini, evreni ve Yaratıcı bilebilme bilgisine kavuşur.
Sûfî kendinden geçmedikçe, yâni varlık olarak kendisinin “hiç”liğini anlayıp,
“tek” varlığın idrakına varamazsa Hakk’ı gereği gibi sevmesi mümkün değildir. Sûfî,
Kuddûsî’nin deyişiyle Allah’ı, Allah’tan istemelidir. Eğer bunu beceremiyorsa, Allah’a olan
sevgisini ortaya koyması zordur. Buna ulaşmak içinde ezoterik bir yaklaşımla iç dünyasına
dönerek bu arayışı gerçekleştirmelidir. O derunî düşünme / tefekkürle hareket ederse
meseleleri zincirlemesine takip edip, olanlar üzerinde derûnî düşünürse bütün varlığı idrak
eder. Ve sonuçta da Allah’ı Allah’dan istemeyi öğrenerek, Allah’a kavuşur. Bunun da
olabilmesi için, kendi varlığının mahiyetini öğrenmelidir. Kendini çözebilen bütün âlemi ve
Mutlak yaratıcıyı çözmüş demektir.
Genelde sûfîler Allah’ın onlara olan sevgileri üzerinde durmaktadırlar. Bazı
Sûfîler, Rabia da olduğu gibi, Allah’ın kullarına olan sevgisine nazaran, kulun Allah’a olan
sevgisi üzerinde durmaktadırlar.2007

Bundan dolayı sûfînin sevgisi öyle bir sevgidir ki, ezelden/pre-eternity gelir
ebede/post-eternity kadar devam eder. On sekiz bin âlem içerisinde kim bu aşktan bir yudum
alırsa bu ebedi aşka ulaşır. Ve bu gerçek aşka ulaşınca da “O onları sever, onlar da O’nu”
sözü gerçekleşir.2008 Öyle ki, seven kişi kendi niteliklerini, huyunu, hâlini bırakarak sevdiği
kişinin ahlâkını kazanmasıdır.2009

Allah’dan başka hiçbir varlık, varolan mevcudât tarafından sevilmez, çünkü o her
varlığın kalbindedir. O’nu sevmeyen hiçbir mahlûkat yoktur. Bundan dolayı hiçbir âşık kendi
Yaratıcısından başkasını sevemez. Zira dünyada sevilen her şeyde Allah gizlidir. Ârifler
hiçbir şiiri, hiçbir methiyeyi ve hiçbir gazeli eğer Hakk ile alakalı değilse duymazlar. Her
şeyin backroundunda hep onu görürler.2010

Terk-i dünya terk-i ‘ukbâ itmeyen ‘âşık değil
‘Âşık oldur ki vire Ma’şûka cân u ser.2011

Kuddûsî’ye göre, sûfîler, Allah’ın kendilerine olan sevgisinin kendi sevgilerinden
daha önemli olduğu kanaatini taşımışlardır.2012 Nitekim onlarda bu düşüncelerini Peygamber
(s.)’in: “Bir kimse Allah’a kavuşmayı isterse Allah’da ona kavuşmayı ister…”2013 ve “Kişi
sevdiği ile beraberdir”2014 benzeri hadislerine dayandırmaktadırlar. Diğer taraftan ilk dönem
sûfîleri, kulun Allah’ı çok fazla, yani aşırı sevemiyeceği için aşk kelimesinin de
kullanılmayacağını söylerler.2015 Fakat şu gerçeğide unutmamak gerekir ki, Allah hiçbir
konuda haddı aşmaz, onun için âşık sûfînin aşkı Allah’ın kula olan aşırı sevgisi değil, kulun
Allah’a olan bir tutkusudur. Onun için sûfîler, sevgiyle yapılan bir ibâdeti, takvâ ve cehennem
korkusundan dolayı yerine getirilen ibâdeti çok daha önemli görmüşlerdir.

Zâhid sanurki çekmeği âsân bu ‘ışkın çilesin
‘Âşık olan koymak gerek Mâ’şûk yolında kellesin.

2016




2004 Garaudy, İslam ve İnsanlığın Geleceği, (çev. Cemal Aydın), Pınar Yay., İstanbul 1990, s. 36.

2005 Kuddûsî, Dîvân, s.145.
2006 Kuddûsî, Dîvân, s.146.
2007 Süleyman Derin, From Rabia to İbn al-Fârid, Toward Same Paradıgms of The Sûfî Coneption of Love,
(Basılmamış Doktora Tezi), The Universty of Leeds, 1999, p.123.

2008 Attar, Tezkiretu’l-Evliyâ, s.67.
2009 Serrâc, age., s. 56; Kelâbâzî, age., s. 161.

Kuddûsî, insanın, aşkı tatmadan ne kendini, ne de âlemdeki varlığı tanımasının
imkansız olduğunu belirtir. Aşka gark olan sûfînin, bütün varlığı bir aynada seyr eder gibi
apaçık bir şekilde tanıması mümkündür. Kuddûsî’ye göre âşık olan kişi öncelikle önceki

hayat felsefesini yok eden bir düşünce deryasına dalar, karşılaştığı aşk ateşi, aşktan önce sahip
olduğu bütün düşünce ve amellerini alt üst eder. Aşkın bu devrimi ilkin sûfînin kalbinde
oluşur. Çünkü kalb düşüncenin ve eylemin merkez karargahıdır. Bu ateş “dil şişesi”ni
kırdıktan sonra, onun düşünce ve amellerine hâkim olmaya başlar. Artık aşk devrimi
gerçekleştirmiştir. Bu yeni sevda âşık adayını vatanından kopararak, Allah ve Hz. peygamber
sevgisiyle başka yerlere seyahat ettirir. Daha önce değer verdiklerini sorgulamaya başlar.
Artık âşık için, malın, evladın, arkadaşın kısacası Allah’tan başka her türlü varlığın hayatı

üzerinde bir yetkisi kalmamıştır. Bu hayat felsefesi değişikliği daha önceden çevresi
tarafından kabul gören kişiyi tamamıyla dışlamıştır. O yeni hayatı ile, düşüncesi ve eylemiyle
artık onların mantık kurallarının dışında bir Mecnûn’dur. Bu âşık sûfî Leylâ’nın sevdasına
düşmüş Mecnûn gibi avaredir, daha kendini bulamamıştır. Sular duruldukça, yeni devrimin
kuralları merkez karargah ve bunu yerine getirecek organlar tarafından yavaş yavaş

benimsendikçe, artık yeni ve eskime olan hayat felsefesi rayına oturur. Sûfînin gönlü artık
Hakk’a dönmüştür. Geçiş dönemi, bocalamalar sona ermiştir. Gönül dünyası artık
aydınlanmıştır. Bütün varlık “tek” olup hayat gerçek anlamını kazanmıştır.

‘İlm ü ‘amel ü fazl u kerâmata güvenme
Mevlâ kimi sevdiyse odur bende-i fâzıl.2000

Kuddûsî’ye gelene kadar birçok sûfî, Allah ile kul arasındaki sevgi ilişkisinin
önemine vurgu yaparak, detaylı bir şekilde bu sevgi üzerinde durmuşlardır, fakat bu konu,
Kuddûsî’de dâhil bütün İlâhî aşkı yakalayan sûfîler için, sevgiyi Allah’a yaklaşmak için diğer
kavramlar arasında sıradan bir araç olarak kullanmamışlar, bunun da ötesinde sevgiyi, Allah
ile kul arasındaki yegâne kulluk ilişkisi olarak ele almışlardır2001.
Yalnız ilk dönem sûfîleri, kulun Allah’ı çok fazla sevemiyeceğinden dolayı, Allah
ile kul arasındaki sevgi için, aşk kelimesinin kullanılmayacağını söylerler.2002 Allah, adil
olduğundan dolayı hiçbir konuda haddı aşması söz konusu değidir, fakat âşık sûfînin aşkının
oluşması, Allah’ın kula olan aşırı sevgisi değil, kulun Allah’a olan tutkusundan
kaynaklanmaktadır.
Bu konuda, İkbâl, aşkın gayesini çok daha ileri seviyelere götürür. Ona göre âşık
olmamak, aşk ile Hakk’a bağlanmamak kafirliktir.2003 Zira Müslümanın tabiatı sevgi üzerine
kurulmuştur, onun bu tabiattan sapması, Allah’a yüz çevirmesi demektir. Onun için

Yaratıcı’ya teslim olanın bu tabiatın dışına çıkması zordur. Çünkü onun gönlü Allah’ın
“eles”teki rengiyle boyanmıştır.
Bazı düşünürler de, tasavvufî aşkı ve sevgiyi, bu sevgiye hiçbir şekilde
yakışmayan bir şekilde şuraya buraya çekerek inkar etmeye çalışanları bazı gerekçelerin
arkasına sığınınan ve bilimsellikten tamamen uzak bir yaklaşım olarak görürler. Onlar için
aşktan ve sevgiden sözetmek Allah’ın mutlak yüceliğine ilişmektir. Böyle kimseler sevmek
“ehabbe” fiilini bile kendi öz anlamından saptırıp, bunun insan sözkonusu olduğunda “itaat
etmek” ve Allah sözkonusu olduğunda da, “mükafatlandırmak” anlamına geldiğini ileri
sürerler.2004

Verdi bu ‘ışkı Yaradan çık sûfîyâ sen aradan
Aşksız olan bi-çâreden sığınıram Settâre men

Kuddûsî-i Kuddûs sever mücrim deyû sûfî yerer
Der cümime etmem keder geldim der Gaffâra men

2005.

Bu durumda bize şunu gösteriyor ki, bugün dünyanın vahşi yüzünü gösteren
olaylar insandaki bu İlâhî özelliklerin kaybolmasından kaynaklanmaktadır. Yâni insanın,
Allah’ın kendisi üzerine tecellî ettiği esmâ ve sıfatlarının tam anlamıyla yansıtmamasından
meydana gelmektedir. İnsan, Allah’ın suretinde yaratıldığı için, hiçbir sevgi onun rûhunu
doyurmamaktadır. Yaşadığı mecazî aşklarda belki de, İlâhî sevgiye kavuşmada yapılan
denemelerdir. Onun için, insanın sevdiği varlıklardan ister Yaratıcı olsun, ister kendi
cinsinden herhangi bir varlık olsun, onunla birlikte sevgi moduna girdiği zaman, o sevgi, âşığı

kuşatır. Bunların dışındaki hiçbir sevgi insanı tamamen kuşatamaz, çünkü, öz olarak insan,
kendi suretinde olan “Bir”i hariç, hiçbir şeyin karşısında duramaz. İnsanın Allah’a duyduğu
aşkla tamamen kuşatılmasının espirisi onun, Allah’ın sureti üzere yaratılmasıdır. Bu nedenle

İlâhî varlığın karşısında eksik kişiliği ile durur, çünkü tüm İlâhî isimler ondan tecellî eder.



1995 İbnu’l-Arabî, Futûhât, II, 113.
1996 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 236b.
1997 Fatır, 35/15.

1998 Mevlânâ, a.g.e., II, 3497.
1999 Kuddûsî, Dîvân, s. 141.
2000 Kuddûsî, Dîvân, s. 111.
2001 Süleyman Derin, Mevlâna Celâleddin Rumî’nin Sevgi Anlayışı, Doğu-Batı Düşünce Dergisi, s.26, Şubat,
Mart, Nisan, 2004, Ankara, 2004, s.280.
2002 Kuşeyrî, er-Risâle, s. 321.
2003 İkbâl, Esrâr ve Rumuz, s. 66.

Kuddûsî bu mutluluğu beşerî duyguların yol olmasına bağlar. Kuddûsî, aşka, ego
perdesini yırtan ve saf aklın kılavuzluğunu ortadan kaldıran bir gerçek olarak bakmaktadır.
Aklın fonksiyonunu ikinci plana iten aşk, zâhirde âşıkı aşktan mahrum, insanların gözünde de
mecnun hâle çevirmiştir. Mecnuna dönen âşık için ar ve namus sınırı ortadan kalkmıştır. Artık
onun için başkalarının kendisine akıllı veya deli demesinin, onun olaylara bakış

perspektifinden hiçbir önemi ve değeri kalmamıştır. Aşkın kuvveti Kuddûsî’nin dediği gibi,
kişiyi benlik/insanî egodan geçirerek Mutlak benliğe ulaştırır. Aşk, İkbal’inde dediği gibi,
bütün sınırları yok eden bir sevgi değil,1985 insana gerçek hayatı sunan, sentez gerçekleştiren
hayatın hamlesidir.

Eylesen bin yıl ibâdet Hak anı etmez kabul

Cümle arzudan geçüben ana ‘ışk olmadan1986.

Kuddûsî’nin anlayışına göre, Allah’a yapılan hiçbir ibâdetin, aşk ile yapılan
kulluğun insana kazandırdığı kadar bir sevap kazandırması mümkün değildir. Kişi, Allah’a
sevgi ile bağlanıp, aşk ile kulluk yapmadığı müddetçe, bin yılda sürekli ibâdet etse de ne
rububiyetin tadını alır, ne de ibâdet ettiği Zât uluhiyetinin zevkine kavuşabilir. Çünkü
muhabbetsiz Hakk’a bağlılık, gönülde beşerî arzu ve istekleri/mâsîvayı tamamıyla
temizlemesi mümkün değildir.
Aşksız insanlar, her ne kadar gizli hazinenin mücevherleri ortaya dökülse de,
onların niçin böyle olduğunu anlayamadıkları için, kendi sevgilerinin Allah’ın yaratıklara
yansımış olan sevgisidir. Bundan hareketle bazı mutasavvıflar, Allah’ı Allah’tan başka kimse
sevemez ve Allah’tan başka hiçbir âşık ve hiçbir sevgili olmadığı değerlendirmesini
yapmışlardır1987. Bu dereceye ulaşmak ve ibâdetleri Mâ’şuk’un hoşnut olduğu şekilde yapmak
için âşıkların her şeyde Allah’ı görme noktasına ulaştıkları zaman kavrarlar. Bu da hadiste
anılan sözün gerçekleşmesi demektir. “Ben kulu sevdiğim zaman, işittiği işitmesi, gördüğü
görmesi olurum”. Aslında Allah’ı sevmek, kişinin kalbinde imanın tadını, zevkini hissetmeye
sebep olur.1988 Bu sevgide kişiyi doğru imana götüren bir fenomendir.1989 Kişi, Allah’ı
sevmedikçe kalbine imanın yerleşmesi mümkün değildir.1990 İnsanın Allah’a olan sevgisi,
insanın Allah’a olan ma’rifet/bilgi ve müşahedenin artmasından kaynaklanır.1991 İşte Allah’a
duyulan bu sevgi insanı Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanmaya götürür.1992 Fransız düşünür Nicolas
Malebrance (ö. 1715) de Allah sevgisinin insanı ahlâklı kılacağı görüşündedir.1993

Cennete dil bağlayan ahmak olur Hakdan cüdâ
Ehl-i Hak ancak odur ki ‘ışk anı kuçmış ola

Her neye baksa görür anda Hudânın vechini
Ol kişi kim çeşmini bir ehl-i ‘ışk açmış ola

.1994

Kuddûsî’ye göre, âşıklar, nesneleri apaçık bir şekilde, gönül gözüyle
gördüklerinden yaratılmış her şeyi sevdiklerini anlarlar, çünkü varlıkların tümü Allah’ın
güzelliğini sergiler ve kendi aşk ve muhabbetleri de Allah’ın aşkını izhar eder. Sâlik, doğal ve
ruhâni aşkı aşınca “İlâhî aşk” mertebesine ulaşır, burada onlar Allah’ın eşyâya/varlığa olan
sevgisi aracılığıyla her şeyde Allah’ı severler. Kısacası sûfî var oluşun her boyutunda bütün
nesneyi sever. İlâhî aşkın alâmeti, ister ruhânî, ister duyusal, ister hayali ve ister imgesel bir
şey olsun, her alanda her şeyi sevmektir. Her alanın, O’nun Nûr isminden aldığı bir gözü
vardır ki, o alan O’nun Cemal ismine bu gözle bakar1995.
Kuddûsî’ye göre, aşk, sûfîyi ihata ettiği an, sûfî için sevgiliden başka her şey yok
olmuştur. “lâ” kılıcıyla bütün varlığı yok ederek “lâ”dan gayri her şey doğranır. Ve
“illallah”tan başka bütün varlık yok olur. Onun için bütün mevcûdat “yok” anlamındadır.1996

Bundan dolayı aşk insana hem dünyayı anlamlı, hem de anlamsız gösterir;
anlamsız bulması, insanın kendi aşması demektir. İnsan ne derece dünya ve ağyârda
uzaklaşırsa o ölçüde kişilik kazanırsa kendini keşf eder. Ve ne derece mâsivâdan uzaklaşırsa
o derece “elest”teki özüne dönüş yapar.
Sûfî, Allah karşısında fakir/yoksul olan kimsedir. Sûfînin yoksulluğu, fakirliği
Hakk’ın karşısındaki acziyetini ifade eder. Bu düşünceyi de sûfîye kazandıran aşkın tutkulu
gücüdür. “Ey insanlar Allah karşısında yoksulsunuz (fukarâ)…”1997 Bu yoksulluk
Mevlânâ’nın söylemiyle, ne darlıktan dolayı, ne de geçim sıkıntısından gelen bir yoksulluktur.
Tam tersine, Hakk’tan başka hiçbir şey olmamasından kaynaklanır1998

Âşıkı miskîni ‘ışk evve zelil hor eder
Varını yağma edüp dil şişesin meksûr eder

Cümle evlâd ayâl-u asdikâdan dûr eder
Mâl ü emlâk u vatandan ayırup mehur eder

Hâlk-i âlem içre mecnûnluk ile meşhûr eder
Düşürür sevdâ-i Leylâ’ya anı mazûr eder

Döndürür Mevlâya sonra gönlünü pürnûr eder
Ol yıkılmış şehri tamir eyleyüp ma’mûr eder

Bâyezîd âsâ eder ‘ışk âşık-ı kalb u zemân
Münkeşif olur ana mir’at gibikevn ü mekân

1999.





1982 Hüseyin b. Mansur el-Hâllac, Tavasin, s. 129.
1983 Kuddûsî, Divân, s. 28.
1984 Kuddûsî, Dîvân, s. 135.
1985 Schimmel, Peygamberane Bir Şâir, s.49.

1986 Kuddûsî, Dîvân, s.140.
1987 İbnü’l-Arabî, Futûhatu’l-Mekkiyye, II. 113–114.
1988 Tirmizî, Zühd, 53.
1989 İlmami Güler, İman ve İnkarın Ahlâkî ve Bilişsel Temelleri, İslâmiyât, Ankara 1998, C. I, S, 1, ss. 7-24.

1990 Tirmizî, Menâkıb, 32.
1991 Mekkî, age., II, 50.
1992 Aynı eser, II, 51-52.

1993 Erol Güngör, Ahlâk Psikolojisi ve Sosyal Ahlâk, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1997, s. 84.

1994 Kuddûsî, Dîvân, s. 165.

Âşık olan kişi Rabbine kavuşmada kendine iki tane engel/perde görür; bunlardan
biri dünya, ikincisi ise, âhiret perdesidir. Vuslata engel olan bu iki perdedir. Âşık Rabbine
giden yolu keşf edip bulduğu için devamlı sevinçlidir. Onun yanında korku ve hüzün yoktur,
çünkü seven ile sevilen arasındaki gerçek akid gerçekleşti mi artık ne korku, ne hüzün, ne de
şüphe kalmıştır. Bütün olumsuz duygular yok olmuştur. Ama aşkı bulamayan sûfînin bütün
bu duygulardan mahrum olduğu gerçeği vardır, çünkü o sadece korku ve sevinç için amelde
bulunur. Cennet sevgisi ve ona kavuşma endişesi onlarda daha baskındır.
Aşk, akıl ve duyularla karşılaştırıldığında, aşkın üstünlüğü belirgin bir şekilde
ortaya çıkmaktadır. Duyu organları, insanın ancak maddî âlemle ilişkisini kurar iken akıl da,
insanı en fazla ruhlar âlemine/melekûta ulaştırabilir. Gerek akıl gerekse duyu organlarının,
İlâhî âleme etkileri yoktur. Fakat bunun yanında, aşk, insanı özbenliğinin mutlak güzelliğine,
yâni, kendi İlâhî kaynağına ulaştıran tek güçtür1979.
Bazı sûfîler aşk ile aklı karşılaştırırlar. Aklı nura, aşkı da ateşe benzetirler. Aklın
aydınlığı her ne kadar dakik ve uzağı görüyorsa da, aşkın ateşi akıldan daha dakik ve daha da
fazla uzağı görebilir. Ancak aklın aydınlığı, aşkın yakıcı ateşi ile birleşmezse, tek başına
sûfînin gönlünü aydınlatması mümkün değildir. Bu düşünceyle değerlendirirsek, Hakk’a
ulaşmak ve İlâhî hakikati kavramak için, aklın rehberliği belli bir dereceye kadardır. Akıl,
insanı maddî varlığın sınırından çıkarıp mânevî ve yüce varlığın sınırına kadar götürebilir.
Ama ondan öte bir adım atması olanak dışıdır. İşte tam bu nokta da aşkın rehberliğine, ihtiyaç
vardır.
Aklın algılama alanı ile aşkın algılama alanı farklıdır. Akıl, insanı birçok konuda
bilgili hâle getirirken, aşk ise, insanın egosunu ve bencilliğini ortadan kaldırır. Bu anlamıyla
akıl yapıcı, bilgilendirici görev üstlenirken aşk yakıcı görev üstlenir. Aşkın yakıcılığı ya da
yıkıcılığı olumlu yöndedir. Çünkü aşkın ateşi, insanın saplantılarını, putlarını, onu Hakk’tan
alıkoyan mâsîvanın tümünü yok eder. Bütün ağyâr kırıntılarını böylece temizler ve ardında da
gönül küresini aydınlatır. Ve sonuçta kişiyi İlâhî birliğe, yâni tevhîde götürür. Akıl insana
varlık kazandırırken, aşk ise insanın varlığını ortadan kaldırır. Bu da tevhîde aykırılık teşkil
eder; çünkü insanın varlığı kaldığı sürece birlik gerçekleşemez, ikilik/düalizm var olur. Yâni,
hem Allah’ın varlığı, hem de insanın varlığı. Bu da tevhîde aykırıdır. Onun için insanın
birliğe ulaşması için aşk gereklidir1980.

Nefsimi bildirdi bu ‘ışk bana sonra Rabbimi
Pes sadefde lü’lü-i meknûn iden ‘ışkdır meni

.1981

Aşk, Hakk ile sâlik arasındaki perdeleri, insanın Allah tarafından beğenilmeyen
alışkanlıkları ortadan kaldıran, insanî mâsîvanın karanlığından aydınlığa götüren en önemli
araç aşktır.
Bazı sûfîler, Allah kainatı yaratmadan önce yalnızca birlik hâlinde iken, kendi
zatına âşıktır. İşte bu aşktan dolayı Allah, kendi nefsinde kendisi için varlığa tecellî etti ve bu
sevgiyi zâhir bir formda seyretmek istedi, bunun üzerinde Allah, yokluktan kendi isim ve
sıfatlarının hepsini kapsayan bir suret yarattı. İşte bu suret insanın suretidir. Hâllac’a göre
İlâhî zâtın cevheri sevgidir/aşktır1982. Bu da bize aşkın sevginin aşırılık anlamından ziyade,
İlâhî bir gereklilik olduğunu göstermektedir.

Varını ‘ışka verub ‘uryan olan izzet bulur
Sen de merd isen bugün işte pazar işte mezâd

.1983

Bazı sûfîlere göre, derûni tecrübe ve sezgi/hads sahiplerinin en önemli görevleri,
bütün ruhsal melekelerini bir tek noktaya toplamaları gerekir, çünkü akılla mümkün olmayan
şeyler ancak aşk ile mümkün hale gelir. Sûfî aşk ve aklın rehberliği ile bütün engelleri aşarak
Hakk’a kavuşmanın şeref ve mutluluğuna erişebilir. Çünkü onlar, Kuddûsî’nin ifadesiyle
bedenî ve rûhî varlıklarını Allah’a vererek her şeyleriyle çıplak hale gelmişlerdir. Onlar
kendilerini, merd âşıkların pazarına sürerek tüm varlıklarını “hiçliyerek” kendi kişiliklerini
oluşturmuşlardır.

Ne âr kaldı ne namûs ne edep mikdâr-ı zerre
Değiştim zühdümü ‘âşka hem oldum ana memnûn

Beni benlik hicâbından geçirdi âkıbet hem
Dahi selb eyleyüp aklını benim kıldı pes mecnûn

Bu Kuddûsî kolay zanneyler idi ‘ışkı amma
Meğer müşkil belâ imiş ki etti bağrını hûn1984



1978 Kuddûsî, Dîvân, ss.123–124.
1979 Aziz Nesefi, Keşfü’l-Hakâik, Neşr: Ahmet Demgânî, Tahran, 1965, s. 142.

1980 Nesefi, Keşf, s. 143.
1981 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 346.

Kuddûsî’ye göre, aşkta, âşık ile mâ’şuk arasındaki alış-veriş en kutsal alış-veriştir.
Bu pazarda maddî sermaye yoktur, zengin, fakir pazarı da değildir. Burada malın çokluğu
azlığı söz konusu değildir. Zaten bu pazara gelenler her türlü maddî kaygılardan soyutlanarak
gelmişlerdir. Bu pazarda can alış-verişi vardır. Sûfî kendini tamamıyla mâ’şuk’una
vermiştir/satmıştır. O artık iflas eden bir müflistir. Aşkın o “yok” edici ateşi gönül dünyasına
girerek, ağyârı helak edip, Tatarlar gibi her şeyi talan etmiştir. Kendi benliğini satarak, Yâr’ın
benliğine bürünür sûfî, çünkü, onun için en büyük kârlı alışveriş budur. Burada anlatılan
hikaye kahramanlarının önceki hayatlarında herhangi bir emare bırakmamıştır.

Eyledin bir kez tecellî pâre pâre oldu Tûr
Men zaife lutf ile bir kez nigâh etsen olur1974.

Âşıkın gönlü, Hz. Musâ’nın isteği ile Allah’ın doğa tecellîsinde olduğu gibi, tecellî
nûruyla darmadağın/paramparça olmuştur. Aşığın gönlü, gönlünü tûr dağı yapanlar/beni
göremesin mertebesini aşıp o gönlü param parça eden bir gönüldür.
Sûfîlerin yalnız “canlı” varlıklara karşı sevgi duymazlar. Onlar evrende var olan
her varlığa karşı Yaratıcıya olan bağlılıklarından dolayı sevgi duyarlar. Onların “canlı”
“cansız” diye tanımlanan her varlığa sevgileri, İlâhî sevgiye götürmektedir. Hz. Peygamber
(s.)’in Uhud’a bakarak “Bu dağ bizi seviyor, biz de onu seviyoruz1975” demesi bu sevgiye en
iyi örnektir. Bu hadis ezoterik olarak varlığa yaklaşan, hem sûfî hem de sûfî olmayan
teologlar için önemli bir problemdir. Fakat bu hadis, sûfîlerin aşk kavramı için çok önemli bir
role sahiptir. Özellikle, varlığı anlamada ezoterik bir yaklaşım gösteren vahdet-i vücud
felsefesine sahip sûfîlerin cemâdât/cansız varlıklara yaklaşımı için önemli bir işarettir. Bu
hadis, vahdet-i vücud anlayışını taşıyan sûfîlerin, evrende var olan her şey canlıdır,
düşüncelerini geliştirmelerini desteklemektedir. Ve sûfî için yalnız konuşan, anan, şükür eden,
hamd eden, ibâdet eden, sevgi besleyen, sadece insanlar ve canlı varlıklar değildir, sûfî için
bütün evren Allah’ı övmek için canlı bir işarettir.
Aşk, makâmların ve derecelerin doruk noktasıdır. Şevk, üns, rıza ve benzer
makâmlar sevginin meyveleri, aşktan önce gelen ve aşılan tövbe, sabır ve zühd gibi makâmlar
ise aşka hazırlık makâmlarıdır1976

Cânı dilden tâlib isen dost visâlini eger
Cismini yandır bu ışkın oduna bir pâre gel

1977.

Kuddûsî’ye göre, sevgi, sûfînin kendi varlığında Allah’ın parlayan cemâlinin
zevkine varmak ve onun seyrine dalmasıdır. İlâhî aydınlanmayla gönül parlandıkça sır
perdeleri birer birer açılır. İlâhî muhabbet, aşkın en yüksek derecesi, Allah’tan başka her
varlığın gözden silinerek gönülden tamamıyla yok olmasıdır.
Âşık/sûfî, âb-ı hayat/ölümsüzlük suyunu içmek, dünya ve âhiret kaygısını
taşımayan, varlığını toprak gibi un edip benlik iddiasını terk eden kimselerdir. Aşk ateşi, bu
duygularla donanmış olan sûfînin gönlünü dağlayıp yakan sevgiliden ayrı kalma, hasret, aşk
ve muhabbet duygusunun ortaya çıkmasıdır. Aşk ateşi sûfîdeki bütün süfli/insanî duyguları
yâni mâsîva/ağyâr sevgisini ve düşüncesini, sûfînin cismini bedenini (nefsânî özellikleri)
yakıp yok etmiştir. Bu tutku, sûfîyi pişirip hamlığını giderip onu olgunlaştırarak mürîd’in
özelliklerini kazandırmıştır.

Hakkı aradım ben ‘ayânen buldum
Yok iştıbâhım bî kumân buldum

Elhamdulillah çekmedim zahmet
Kenzi nihânı râygân buldum

Derdime derman bulmak isterdim
‘Işkı dermânı Câvidân buldum

Mâsivâyı hep ardıma attım
Âşıka perde dû-cihân buldum

‘Abide zühhâda kabdai mailler
Uşşâkı cümle şâdumân buldum

Havf u hatar yok hiç gemisinde
Ana girenleri kâmirân buldum

Kadrin-i ‘ışkın bilemez sûfî
‘Işkı olmayanı ben çoban buldum1978.

Kuddûsî’ye göre, âşık sûfî, Hakk’ı her nesnede, her türlü şüpheden uzak bir
şekilde bulan kişidir. Aşk, sûfî için bütün ihtiyaçlarına cevap verecek sonsuz/ebedî bir
dermandır.




1974 Kuddûsî, Dîvân, s. 103.
1975 İmâm Malik, Muvatta, Dar’ül-Nefâis, Beyrut, 1971, n.1602.
1976 Ahmed Ferid, Tezkiyetü’l-Nüfûs, Beyrut, ts. s.101.
1977 Kuddûsî, Dîvân, s. 109.