Konu: Sâlikin Kendini “Hiç”lemesi

Kuddûsî’ye göre, ehl-i Hak veya Hudâ ehli, uzletle Hakk ise yaptığı alışveriş ise
benliğini inşa edip kemâle ulaşan kişidir. O, ister halk ile ister tek başına Hakk ile uzlet etsin
her iki durumda da, tefekkürle, zikirle gönül dünyasını tamamıyla ma’rife nûruyla doldurarak
ilâhi bir kimlik kazanmaya çalışır.
Benliğin oluşmasında kalb dünyası temel etkendir, kaynaktır, yerdir. Gönül dünyası
İlâhî lütuflara/vergilere kendini açarsa, beden ve ruh birlikte mutluluğu yakalar. Fakat Hz.
Peygamber (s)’nin bildirdiği gibi, “Dikkat edin ki, cesette bir et parçası vardır. O iyi olduğu
zaman bütün ceset iyi olur, o kötü olduğu zaman da bütün ceset kötü olur. Dikkat edin ki o,
kalbtir.”476
Bu sözdeki kötü hâl ortaya çıkarsa, kişi psikolojik problemler yaşar. Ruh-beden
dengesi tümü ile bozulur. Kişinin ne kendine ne de insanlara faydası olur.477

Kierkegaard’a göre de, benliği oluşturan, ruh, tin ve beden sonlu ve sonsuz, özgürlük
ve zorunluluk gibi tümüyle farklı ve tümüyle farklı öğeler aynı zamanda insanı, bireyi ve
varoluşu da oluştururlar.478 Ona göre en önemli sorun “insan olmak sorunudur.” İnsan olmak,
bir ben olmaktır. Onun için benliği olmakla insan olmak, insan olmakla varoluş kazanmak
arasında bir fark yoktur. İnsan olan, ben de olmuştur. Ben olan varoluş da kazanmıştır. Benlik
insan olmanın anlamını oluşturur. Bu anlam, yaşamın ve varoluşun da anlamıdır. Bu sorunu
açık bir şekilde ortaya koyan Kierkegaard gibi varoluşçu düşünürler ne yazık ki, benliği
bulmanın psikolojisinin açık ve net bir şekilde ortaya koyamamaktadırlar.479

Varını yağma eden talibi Yezdân olur

Cân-ı cihândan geçen vâsılı cânân olur

480

Kuddûsî’ye göre varlığını/benliğini/nefsini yok etmeyen kişinin yaratıcıyı istemesi,
O’na varması mümkün değildir. Onun için ancak, kendi varlığından dünyaya benliği ve
cennet nimetlerinin, çekiciliği ve güzelliğinden vazgeçenler candan kurtulup Canan’a
ulaşabilirler.

Vir senliğini Tenriye çün varlık anından
Hiç kalmasun ortada senin nâm u nişânın

Benlik idenin hâlini düşün ki ne oldi
Hayr oldi seni töhmeti nefsine kılanın

Her kim ki bilür nefsini ol Rabbini bilür
Bil özini hem Hâlikini arz u semânın

481

Kuddûsî’ye göre sûfîde “senlik-benlik” denilen bir olaya kalmamalıdır. Ona göre,
insan için, daha doğrusu Yaratıcı dışında kalan bütün mahlukat için “varlık” denilen bir
gerçek yoktur. Bütün “varlık” yaratıcıya aittir. Bu sebepden dolayı, sûfîde varlığını
sıfırlıyarak, kendinden herhangi bir iz bırakmamalıdır. Eğer “benlik”denilen perdeden bir
emâre kalırsa, sâlıkın yol katletmesi mümkün değildir. Zira nefsinin ne olduğunu bilen kişinin
engellere takılıp kalması söz konusu değildir.

Amel çokluğuna mağrûr oluben etme gil
Özün alçak bilen zirâ arîz olur mehir benlik olmaz

482

Kuddûsî’nin anlayışında, çokça amel ve aşk içermeyen zühd ve takva hiçbir zaman
insanın benliğini keşfetmeye götüremez, benliği bulmanın bir yolu da, kişinin kendini
yaratılmış bir varlık olarak tevazulu davranmasıdır. Kuddûsî’ye göre, sâlik, civânmerd
vasfıyla bütün varlığını Yaratıcısına fedâ eden bir kişiliğe sahiptir. Zira o, bir taraftan kendi
nefsini yok bilerek varlığa yaklaşırken, diğer taraftan nefsini çıplak koyarak varlığa karşı
Yaratıcıdan dolayı büyük bir hoşgörü ve alçak gönüllülük içindedir.



443 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 110.
444 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 258b.
445 Richard H. Jones, Mysticism Examined: Philosohcal Inquiries, New York 1993, ss. 176-183.
446 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 269.
447 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 228a.
448 A. Kojeve, Hegel Felsefesine Giriş, YKY, İstanbul 2001, s. 80.

449 Aynı eser, s. 81.
450 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 228a.
451 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 231.

452 Kâşânî, age., s. 260
453 İbn Manzûr, Lisanu’l-Arab, III, 942-942; Komisyon, el-Mu’cemu’l-vasıt, s. 961.
454 Kelâbâzî, age., ss. 146-147.
455 Sühreverdî, Avârif, ss. 299-306.
456 İbn Kayyim, age., II, 271-279.
457 Furkân, 25/63.
458 Bk. Sülemî, Tabâkât, s. 136; Sühreverdî, Avârif, s. 299.
459 Bk. Müslim, Sıfatu!l-Cenne; Ebû Dâvûd, Edeb, 40.
460 Sülemî, Risâleler, s. 143
461 Kuddûsî, Dîvân, s. 147.
462 Bk. İbn Kayyim, age, III, 279.
463 Kuddûsî, Dîvân, s. 169.
464 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 216.

465 Aynı eser, s. 246.

466 Cibran, age., s. 69.
467 Kuddûsî, Dîvân, s. 121.
468 Aynı eser, s. 187.

469 Pascal, age., s. 30.
470 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 254b.
471 Fernand Scwarz, Kadîm Bilgeliğin Yeniden Keşfi, çev. Ayşe Meral Aslan, İnsan Yayınları, İstanbul 1997, s.
200.
472 Kuddûsî, Dîvan, s. 180.
473 Yusuf, 12/53.

474 Fecr, 89/28.
475 Aynı eser, s. 181.

476 Buhârî, İman, 39; Müslim, Müsâkât, 107.
477 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 260.
478 Vefa Taşdelen, Kierkegaard’da Benlik ve Varoluş, Ece Yay., Ank. 2004, s. 84.
479 Aynı eser, s. 85

Kuddûsî için, tevâzu’lu olmak, insanın kendi kişiliğini rencide edip ayaklar altına
almak değil, insanın kendi benliğini/nefsini “hiç”leyerek toprak gibi olabilmektir. Sûfî, o
kadar mütevâzî olur ki, kendisi için bir makâm bir mevki tayin etmediği gibi, herhangi bir
harfın üstündeki nokta olarak değil de altındaki nokta olarak algılamışlrdır. Onun için sûfîler,
tevâzuyu kendi nefsinden vazgeçmek olarak görürler.462

Kamûden nefsini alçak tutup eyle tevâzu’lar
Bu râhin ehline çünkü tevâzu oldu sermâye

463

Kuddûsî’ye göre, sûfînin kendi benini yok etmesinin önemli bir ilkesi de, kendini
bütün varlıklardan aşağı bir seviyede görmesi ve herkese karşı yaratıcıdan dolayı tevâzu’lu
olması gerekliliğidir. Çünkü, sulûk sürecinde sûfînin en büyük sermayesi tevâzu’dur. Kendini
yaratıcının yarattıklarına karşı alçak bir seviyede göremeyen kişi beşerî benini “yok” edip
İlâhî ben ile donanması mümkün değildir.

Vir senliğini Tenriye çün varlık anındur
Hîç kalmasun ortada senin nâm u nişânın

464

‘Işk odına şöyle yandır cismini Kuddûsîya
kül olub savrıl çağırsın cümle eczâ yâr içün.465

Kuddûsî’nin düşüncesinde, kendini keşfedemeyen benlikler çoğu kez bir savaş alanı
gibidir ve burada düşünce ve yargılar hırs ve doyumsuz iştahla mücadele içine girerler. Bu
noktada onların elinden gelse içlerindeki unsurların ahenkliği ve rekabeti birliğe ve ahenge
çevirmek ruhlarına huzur ve barışı koyabilecektir. Fakat insan kendi içindeki barış ve huzur
ışığını sevgiyle yapmadıkca benliğini keşfetmesi mümkün olmayacaktır.466 Kuddûsî’ye göre
bu aydınlık, insanın kendi kimliğini bulabilmeside ancak, insanın topyekün olarak varlığnı
“hiç”lemesiyle mümkün olur.

Leşker-i ‘ışkı anın varımı yağmaladı

Yıkdı harâb itdi dil mülkini vîrâneyim

Katre-i nîsân idim beni çün ‘ışk

Şimdi sadef içre bir lü’lü üdür-dâneyim

.467

İçime toldı nâr-ı mahabbet
Cismimi biryân kılasım geldi.

468

Kuddûsî, beşeri benlik/nefsin sürekli Hakkı hatırda tutmak, gönülden ve lisanda
anmak ile yok edileceği görüşündedir. O zikrin verdiği ateş ile nefsin/benliğin ve bütün
varlığın yok olup “mutlak ben” ile bütünleşeceğini ifade etmektedir.
Pascal da, benliğin bu diyalektik yapısını bir savaşa benzetir. O’na göre, insanın
tutkuları ve aklı arasında bir iç savaş vardır. Bu şekildi bölünmüş insan sürekli olarak
psikolojik bir bulanımdadır.469 Fakat sûfî, me’ad akıl sayesinde bu çelişkiyi ve psikolojik
bozukluğu hiçbir zaman yaşamamaktadır.470

Kuddûsî’ye göre, Mutlak benlik, “Mutlak varlığın” keşfedilmesiyle mümkündür.
Mutlak Varlık’ın keşfi için ilk şart, nefsin tüm algılanır bağlılıklardan kurtulması gerekir, yani
benliğin bütün nesnelere yüz çevirmesi şarttır. Çünkü nesneye/eşyaya olan bağlılık, sûfî için
hürriyetin sınırlandırılmasıdır. Zira sadece İlâhî tecellîyi seyretmek isteyen göz, mahlukattan
varolan ışıldamayı bırakıp, asıl kaynak olan güneşe yönelmelidir. Bundan dolayı, insanın
gayesi müşahedeye ulaşmak için akledilenleri bırakıp aşkınlaştırılan aydınlığı bulmalıdır. Bu
amaçla hareket eden insan eğer kendini “sıfırlıyabilirse, kendi içindeki sırrın gerçeğinede
ulaşabilir.471

İli a’lâ bil kendini alçak bulmasın ruhsat nefs-i emmâre
Hiç felâh bulmaz iden istikbâr sen tevâzu’ et yâre ağyâre

İştigâl eyle zikre şol kez kim
Işk ise yansun cism-u cân nâre

472

Kuddûsî’ye göre, benlik fenomeninin tam oluşması için sûfî nefsini ve canını aşk ateşi
ile yok etmelidir. Sûfî benliğini öyle bir mertebeye çıkarmalıdır ki nefsi emareye, yâni bozuk
bir psikolojik bir ruh yapısına izin vermesi mümkün olmamalıdır. Çünkü bu psikolojik
kuraklık hâlini, Hakk kötülemektedir: “… İnsanın kendi benliği/nefsi (onu) kötülüğe

sürükler

…”473 Fakat iç huzuru, psikolojik mutluluğu yakalayan insan ise kurtuluşu
yakalamıştır. “Ey iç huzuruna ermiş, mutmain olmuş olan insan oğlu rabbine O’ndan hoşnut
kalmış ve hoşnut etmiş olarak dön”474. Kuddûsî’ye göre, sâlik, bu mutluluğun kazanılması
için, yaratılmışları Hakk’ın bir takdiri olarak kendinden üstün bilmeli, onlara karşı bir
üstünlük, bilgiçlik psikolojisi içerisine girmemelidir. Eğer ufak bir sapma olursa zannedilmiş

benlik/nefs-i emâre hakimiyetini sağlar. Onun için sûfî mahlukata karşı kibirlenmemeli, bütün
ağyâra tevâzu’ göstermelidir.

Hudâ ehli Hudâsı ile ider pazârı uzletle
Huzûr-ı kalb ile dilden sürer ağyârı uzlette

475

Sâlikin Kendini “Hiç”lemesi

Tevâzu’ it tezellul it tevekkül it terahhim it
Tezekkür it tefekkür it ta’abbüd eyle Rahmâna

Yetâmâya garîbe hem fakire eylegil ikrâm
Kebire eyle tevkîr merhamet it hem sagîrana

Sebepsiz kimseyi incitme hîç it Müntakimden havf
Refik ol rıfk u lutf eyle kamu insâna hayvana.

446

Kuddûsî’ye göre, insan benliğinin gizliliklerini tanıyıp bilirse yükseklik ve şerefe
tamah etmeyip tevazu/alçak gönüllü yolunu tercih ederse, o zaman kendisini eleştiren, yeren
kimseye düşmanlık yapmaz, aynı zamanda kendisini öven kimse için de Allah’a şükreder.447

Yani insanı, “ben” olarak inşa eden ve onu “ben” demeye götürüp, “ben” olarak açığa çıkaran,
onun bilinçli isteğidir.448 Buda Kuddûsî’nin insan anlayışında benliğin oluşum evrelerinde,
insan ruhunun karşılaştığı evrelere benzemektedir. Bu nedenle insanın, “insanî bilince”,
buradan da özgürlüğe kavuşması için “ben” bilincinin ortaya çıkması lazımdır.
Onun için antropolojik/insanoluşturucu istek kendi özünden başka bir “ben”e ya da
arzuya yönelirse hayvanî isteklerden kurtulamaz.449 Fakat tasavvuf anlayışında bu isteklerden
kurtulmak için insanın kendi öz benini sülûk evrelerine göre tamamlaması gerekir.
Kuddûsî, sâlikin şahsiyet inşâsından dolayı, tevazu konusunda çok hassas
davranmaktadır. Ona göre, tevazulu davranmanın en ideal sınırı, kişi, sabah evinden
çıktığında karşılaştığı herkesi kendinden daha hayırlı görmesidir. Kuddûsî, bu ideal davranışı
üç şarta bağlamaktadır. Birincisi, insanın hatalarını bilerek nefsini küçük görmesi, ikincisi,
tevhîde olan bağlılıklarından dolayı, insanlara değer vermek, üçüncüsü ise, her insanda,
nesnede Hakk’ın tecellisini görmektir.450

Münkiri kibr ile ‘ârdır eyleyen Hakkdan cüdâ
Hak bulan yoklukda buldı kibr ile ‘ârda değil

.451

Kuddûsî’ye göre, sûfûler, tevâzu’lu davranmayı kibir ve gururun zıddı görerek,452

alçak gönüllü davranmak, büyüklük taslamak, gösterişten ve nefse tabi olmaktan, kendini
beğenmekten kaçınmışlardır.453 Onlar, tevâzu’lu davranmayı bir kulluk görevi olarak
algılayıp454 hem Yaratıcı’ya, hem de halka karşı hoş görülü, alçak gönüllü davranmak
şeklinde görmüşlerdir.455 Onlar, insanlara şefkatlı ve merhametli yaklaşmayı bütün varlığa
aynı muameleyi göstermeyi Yaratıcı’dan dolayı gerekli bir davranış bilerek, sevgi ve
muhabbetle yaklaşmışlardır.456 Sûfîler, Rablerinin kendilerini tanımladığı şekilde hareket
eden, birer şefkat erleridirler: “Rahmân’ın kulları öyle kimselerdir ki, yeryüzünde mütevâzî
olarak yürürler, câhiller kendilerine laf atarsa “selâm derler”457 işte bu ahlâkî erdemle
hareket eden sûfîlerden daha tevâzu’lu, daha faziletli bir yaşam şekli ortaya koyana rastlamak
mümkün görülmemektedir.458 Sûfî de, bu hâlini, âlemin ilk rûhu olan Hz. peygamber (s.)’den
almaktadır. Zira Hz. peygamber (s.) tevâzu konusunda: “Allah, bana aranızda mütevâzî
olmanızı vahyetti. Böylece kimse kimseye karşı böbürlenmesin…”459 Bazı sûfîler, tevâzu’yu,
kişinin gördüğü herkesi ve her nesneyi kendisinden üstün görmek olarak algılamışlardır.460

İlin ‘ayıbını görme kendine bak
Suçunı bilene hizlân olunmaz

Sana kemlik idene eyle ihsân
‘Afiv olmasa ‘âlî-şân olunmaz

Ne dirlerse disûnler kıl tahammül
Sabırsızlıkla dervişân olunmaz.461