Konu: Cehrî Zikir

Dir imi

ş câ’iz değil cehren koyâmen zikr-i Hakk
Tab’ı câmid münki-i bî-din ü îmân u edeb

‘Işk u cezbe zâkiri tahrik idüb raks itdiren

İ

htiyar ile değildür itdiği vecd u tarab

Cümle zikrin efdali tevhîd dimiş şâh-ı Rüsul
Bize inamak ana farz dahi vâcib müstehab

Tut bu Kuddûsî fakirin pendinî zikre çalış

Âhiretde zâkire virir Hudâ hâla rüteb

1173

Kuddûsî’ye göre, e

ğer sûfî, Allah’ın aşkı ile cezbeye gelip, vecd ile kendi iradesi
dışında, sema ile Hakk’ı cehrî olarak zikrediyorsa, O’nun bu hâline “caiz değildir” demek
yanlıştır. Çünkü vecd hâlideki sûfî, hüzünle, gönlüne gelen İlâhî lutüfların bolluğuyla,
Yaratıcısına duyduğu aşkla İlâhî bilginin gücüyle aradığını iç dünyasında bulmuştur.1174

Sûfînin vecd hâli, onun kalbinin i

şitmesi ve görmesidir.1175 Kalbin bu alıcılarının açık olması

ilk yarat

ılış özüne, Yaratıcıyı zikr etmek aracılığıyla dönüştür.1176 Bu da sâlikin Allah’a
kurbiyet kesb ettiği hâldır.1177 Sûfînin bu ruh hâlini, ancak donuk, aşktan, sevgiden anlamayan
insanlar inkâr eder. Kuddûsî bunları ağır bir dille, eleştirerek imandan ve dinden
nasiplenmeyen münkir kişiler olarak isimlendirir.1178 Ona göre, sâliki zikirde coş hâline
getiren aşkın cazibesidir. Aşkın kuşatıcı gücü kişiyi atmosferine alınca, kişi nefs/benlik
özgürlüğüne kavuşur ve yaratılan her şey hareket etmeye başlar ve sûfî de, varlığın bu şevke
gelen hareketliliği ile vecd ile hareket etmeye başlar. Sûfîyi vecd ile harekete geçiren şey,
onun Allah’ın yaratılmış her şeye kendi dilleriyle O’nu tesbih etmelerini ilhâm etmiş

olmas

ıdır. Bundan dolayı Allah’ın gönüllerini açtığı ve mânevî bir şuur verdiği sâlik, O’nu
tesbih eden sesi her varlıkta duyarak vecde gelir.

İş

te Kuddûsî gelen duyguyla sesli olarak Allah’ı anan kişilere getirilen tenkidi
kabul etmez. Mevlânâ’nın da dediği gibi, raks eden âşık tefekkürden daha yüksektedir; çünkü
semâ çağrısı göklerden gelmektedir. Bu çağrıyla Rabbine maddî mânevî bütün benliğiyle
titreyerek cevap veren sûfîyi tenkid etmek mümkün değildir1179. Bu kalbin gayb âleminde
gizli olanı yakîn nurla müşahedesidir. Hz. Ali’ye “Allah’ı görüyor musun?” diye sorulduğu
zaman “O görmediğimiz varlığa nasıl ibâdet ederiz1180” şeklindeki cevabı sûfîyi vecde getiren
duygunun aynısıdır. Gönlün Allah’ı görmesini sağlayan yakîn nuru, ona bizzat Allah
tarafından verilen bir nurdur ve Allah’ı görmenin başka bir yolu da yoktur.
Sûfîler vecdi, şevk/özlem nedeniyle insanın sırrında meydana gelen bir alev olarak
görmüşler. İçine vecd ateşi düşen kimsenin vücudu sevincinden veya üzüntüsünden
sallanmaya başlar1181. İşte o zaman alan dışı kişinin algılayamadığı hâller meydana gelir. Ve
sûfînin akıl tarafından algılanamayan davranışları ağır eleştirilere maruz kalır. Bu hâle geliş

iradeye ba

ğlı bir durum değildir. Bir kimsenin Allah’ın celâlini müşahede etmek ve kalbini

İ

lâhî kudretin tecellîsine vermekle gerçekleşen bir durumdur1182.
Sûfîlerin, Allah’ın her şekilde tezahür etmeye yönelik inançları bazen aşırı olarak
nitelendirilmiştir. Örneğin, rüzgârın sesi ya da kuşun sesi ile Allah’ın aşkında vecde gelen
sûfîler olmuştur1183. Bu, tasavvufta, ferdi nefsin kaybolmasıyla, külli nefse ulaşacağı veya
ruhun doğrudan doğruya vecdle, yani Allah’ın sûfîye yakîn gözüyle müşahede eden gerçek
mü’minlere ihsan ettiği İlâhî bir sırdır. Nefs alanında hareket eden ve aşk ile ortaya çıkan bir
alevdir1184.

İ

lâhî güzelliğin varlıkta saklı olması durumu, sûfîlerin tefekkürünün ana temasını

olu

şturmuştur. Sûfîler, devamlı zikirle, gerçek tevhîde ulaşmanın sınırlarını aşmaya çalışırlar.
Bu durum insanın İlâhî aşka geçip tevhîde ulaşmasıyla gerçekleşir. Bunun sonucunda, âşık
aracılığı ile konuşulduğu bir mertebeden gelen hâlleri aklın ya da aşkta yoksun bir gönlün
algılaması mümkün değildir. Aşığı Mâ’şuk’a karşı vecde getiren şey, Sevgilinin artık cân
içine işlemesi gerçekleşmiştir. Artık “Allah şah damarınızdan daha yakındır.”1185 Aşk küreye
delilikle girmiştir. Aşk küreye düşmüş, aynası görülen sevgili artık âşığın içine, canına

dü

şmüştür. Aşk kürede, aşk delileri, gamla dertle yaşarlar1186. Onların vecde gelip delilik
göstermeleri âlem-i aşkın farkındalığından kaynaklanır.
Zikir eden zâkirleri Allah her iki dünyada da sıkıntı ve azaptan kurtarır. Zikir ile
sâliklerin gönül iklimini aşk ve cezbe hemen kaplar1187.
Sâliki aşk boyasıyla boyayan, onu Allah’ın meclisine sokan kişinin kalbini
temizleyip, Hakk’a dost kılan tevhîdin zikridir1188. Zikir ile canlanır kalp, onun için mürîd
zikri kendine en faydalı şey olarak seçmiştir. Sonuçta mürîd zikirle gerçek hazineye
kavuşacaktır1189. İnsanlar Hakk’ı ancak zikirle bulabilirler.


1173 Kuddûsî, Dîvân, s.169.

1174

Bk. Isfahânî, Müfredât, ss. 854-855; İbn Manzûr, Lisânü’l-‘Arab, IV, 4769-4770; Suad Hakîm, Resâil, s. 5;
Tahânevî, Keşşâf, II, 1480-1481; Cürcânî, Tâ’rifât, s. 278.

1175

Kelâbâzî, Ta’arruf, s. 169.

1176

Serrâc, el-Luma’, s. 335.

1177

Serrâc, age., s. 293; Kelâbâzî, age., ss. 169-170; Sühreverdî, Avarif, s. 655; Kuşeyrî, er-Risâle, s. 62.

1178

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 240b.
1179 Mevlânâ, Mesnevi, II, 1943.

1180

Nicholson, a.g.e, s.40.

1181

Kelebâzî, Ta’arruf, s.106.

1182

Nicolson, a.g.e., s.45.

1183

Serrâc, Luma’, s. 495.

1184

Schemmel, İslâm’ın Mistik Boyutları, s.185.

1185

Kaf, 50/16.

Cehrî Zikir

Asl

ında, Kuddûsî’nin zikir anlayışında zikri kategorize etmek yoktur. Onun bütün
insanlara tek çağrısı vardır, o da Hakk’ı sürekli zikretmektir. O hiçbir eserinde cehrî/açık ya
da gizli/kalbi-sırr’ı zikir ayrımı yapmamaktadır. O bu sınıflandırmayı yersiz ve abes bulur.
Böyle bir şekilcilik, Kuddûsî gibi âşık sûfîlerin tamamen dışında bir konudur. Her sâlikin
kişilik yapısı ve yeteneğine göre bir yol metot tutmayı tercih etmesi düşüncesine sahiptir.
Kuddûsî’nin zikir elfazında bütün insanlara önerdiği ve her mü’minin sıkılmadan yerine
getireceği “tevhîd” kelimesidir. Şunu da göz ardı etmememiz gerekir ki, belirli bir noktaya
gelmiş bir sûfî için çok verimli olabilen bir zikir usûlu, bir başka noktadaki sûfî için olumlu
netice vermeyebilir. Bundan dolayı cehrî ya da kalbi zikirlerden birini seçme, sübjektif
durumlardan kaynaklanmaktadır.

Kuddûsî, bilindi

ği gibi tasavvuf tarihi boyunca, mutasavvıfların zaman zaman
tartışa geldikleri konulardan olan zikrin gizli/hafi veya açık/cehrî yapılıp yapılmayacağı

hakk

ında tartışmalara çok fazla girmemiştir.1167 O, bazı sûfîlerin bu konuda getirdiği, sâlik
sülûkun başında iken, kalbinde var olan vesveseleri engellemek için veya nefsi sadece zikirle
meşgul etmek, başka şeylerle meşgul olmasını engellemek amacıyla cehrî zikre başvurulmalı

ya da sâliklere tavsiye edilmeli gibi gerekçeler de ileri sürmemi

ştir.1168 Onun bir itirazı da
yoktur Kuddûsî’nin ilk dönem sûfîlerin kalbi zikrin faydası konusunda ortaya koydukları

görü

şlere itirazının nedeni, âşık sûfînin psikolojisini bilmeden, onun içinde bulunduğu hâli
anlamadan, sûfînin bazı fiillerine gelen eleştirilerdir.1169

Ku’ân

ı tilâvet ya niçin cehr ile afzal
Hem sırrı ne menberde ki cehrî hutubânın

Lebbeyk deyu niçûn çağırır Vakfa’da hucca
De sırrı ne ol arsada feryâd-u fiğânın

Haccın ya niçûn zinetidir Telbiye cehren
Hem hikmeti söyle bana raf’ı sadânın

Eyvah ki henüz oldu garib din-i Muhammed
Çûn kaldı elinde bu misilli ulemânın

1170

Kuddûsî, cerhi zikrin baz

ı durumlarda insanlara faydalı olabileceğini de
söylemektedir.1171 Örneğin, cehrî zikir katı kalbe ulaştığı zaman oradan bir ateş parlar ve
orada Rahmanî engelleyici perdeleri yakar, insanların ve cinlerin ameline denk olan Rabb’in
cezbelerinden bir cezbe oluşur. Eğer zikirlerin en güzeli olan, “sultân-ı tevhîd”, insanın
bedeninde hakimiyetini kurarsa, kişinin kalbinde hiçbir şey kalmaz, kişi böylece ağyâr
kuşkularından tamamen kurtulmuş olur ve ondaki her kötü sıfat iyi sıfatla yer değiştirir. Bu
güzel nitelikler hiçbir ibâdet ile elde edilecek sıfatlar değildir. Bilakis, Allah, bu güzel
vasıfları kendisini devamlı ananlara, sürekli hatırında tutanlara verir. Çünkü bu makâm,
mukarrebûnun makâmlşarının en yükseğidir. Bu makâmlara ancak gecelerini uykusuz
geçiren, gündüzleri de, Allah’ı hatırdan çıkarmayanlar ulaşabilir.1172

Kuddûsî, cehrî yap

ılan zikre karşı çıkanları tenkid eder. Ona göre, bü tip insanlar,
zikir gerçeğini idrâk edip anlamayan, gerçekleri araştırıp buna bağlı konuşan insanlar
değildirler. Bu karşı çıkanların içinde kendini alim gören ve insanlarca saygı duyulan
kimselerde vardır. Kuddûsî, cehrî zikri hoş görmeyenlerin dikkatini asırlardır uygulanan bazı

dinî ritüellere çekmek istemektedir. Örne

ğin, Kur’ân tilavetinin cehrî olarak okunması ve
bunuda tüm insanların coşkulu bir ruh hâli içinde dinlemesidir. Diğer taraftan haccıların
vakfa’da “lebbeyk” diyerek tekbir getirmeleri ve ayrıca burada haccın süsü olan telbiyenin
cehren yapılmasının mutlaka bir hikmetinin varolmasıdır. Bu tür hikmetlerin zikrin
atmosferini ve rûhunu bilmeyenlerce idrâk edilmesi mümkün değildir.


1162 Hücvîrî, Keşfu’l-Mahcûb, s.280–281; Kuşeyrî, Risâle, s.134.

1163

Kuddûsî, Dîvân, s.149. 1163
1163 İbni Hanbel, III, 76. Tirmizi, Da’avât, 4; İbni Hanbel, IV, s.188–190.

1163

İbni Hanbel, III, 68,71.

1163

Tirmizi, Dua, 128; Sülemi, Tabâkât, 409.

1164

Sülemi, Tabâkât, s. 444.

1165

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 237a.

1166

Bk. el-Mekki, Kütü’l-Kulûb, II, 26.
1167Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 241a.

1168

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 240.b

1169

Aynı yer.

1170

Kuddûsî, Dîvân, s. 81

1171

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 241a.

1172

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 235b.