Konu: Ahmed Kuddûsî (ks)

Ahmed Kuddûsî (ks)

Anadolu velîlerinin büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Hâcı İbrâhim’dir. 1769 (H.1183) senesi Rabî’ul-evvel ayının on birinci gecesi, Niğde’nin Bor kazâsında doğdu.
Büyük bir velî olan babası, rüyâsında üç ay gördü. Ortadaki ay diğer aylardan daha büyük ve parlaktı. Bu rüyânın tâbirinde kendisinin üç oğlu olacağını ve ortanca oğlunun büyük bir velî ve âlim olacağını anladı. Ahmed Kuddûsî, bu sâdık rüyânın zuhûr ettiğini Dîvan’ında şöyle anlatır:
Rüyâda hem görmüş peder, üç ay semâda hoş kamu,
Ortadaki ayda çoğimiş behcet-ı nûr-u ziyâ.
Ana demişler: Bil, bu ay, oğlun ana rahmindeki,
Halk-ı cihânın ekserin irşâda olısar sezâ.
Ona muhabbet eyleyen âşıkları Mevlâ sever,
Bulmaz felâh kim ki ider ise ana buğz u cefâ.
Telkîn-i zikr eyle ona ersin makâma küççiken,
Hem eyle telkin ki, hemen zikr eylesin ol dâimâ.
Vakt-ı sabavette bana Tevhîdi telkîn eyledi,
Der idi: Kuddûsî! Verdim icâzeti ben sana.
Ahmed Kuddûsî, küçük yaşta babasından ders almaya başladı. Ahrâriyye yolunun edebini babasından öğrendi. Babasının; “Oğlum her zaman Allahü teâlâyı zikr et, benim sağlığımda boş şeylerle uğraşmaktan uzak dur.” nasîhatine uyarak onun tarîkat hakkındaki tavsiyelerine harfiyyen riayet edip gece gündüz şevkle çalıştı, bütün amelleri gönülden yaptı. Kısa zamanda velîlik basamaklarında yükseldi.
Ahmed Kuddûsî, o zaman medreselerde okutulan ilimleri öğrenmek için de uzun müddet medrese tahsîli gördü. 1786 senesinde babası vefât edince, ilâhî bir işâret üzerine Turhal’a gitti. Turhal’daki Turhal Şeyhi denilen zâtın sohbetlerinde bulunarak kemâle erdi. Oradan bir arkadaşı ile ayrılıp Erzincan’a geldi. Sert geçen kış mevsimi yüzünden Erzincan’da birkaç ay kaldı. Yaz gelince, Erzincan’dan ayrılarak, önce Şam’a oradan da Mısır’a vardı. Daha sonra hac farîzasını yerine getirmek için Mekke-i mükerremeye gitti. Bu ilk Hicaz seferinde Hira ve Uhud dağında, hazret-i Hamza ve Uhud harbinin diğer şehîdlerinin medfûn, gömülü bulunduğu sahada ve dağın kayalıkları arasındaki mağaralarda uzun günler uzlette kendi başına kaldı. Mescid-i Nebî çevresinde riyâzetler çekti. Resûlullah efendimizin lütuf ve hitaplarına kavuşarak, üstün derecelere yükseltildi. Bu sırada; “Anadolu’ya git, orada evlen. Senin için üstün derece ve makamlar, âile kadrosu içinde hâsıl olacaktır.” îkâz ve işâreti üzerine, bir sonraki sene tekrar hacc ederek Bor’a döndü. Bu müddet içerisinde, Resûlullah efendimizin yüksek himmetlerine nâil olduğunu bir şiirde şöyle ifâde eder:
Dâvet etti köyüne çünkü bizi ol şâhımız,
Pes icâbet eyledik bugün açıldı râhımız.
Etti tâlim hem bize seyr-i sülûkin tarzını,
Pîşvâ-yı sâlikîn olan Resûlullahımız.
Doldu ışk-u-cezbe dil iklimine deryâ misâl,
Bu sebeple mürtefî’ oldu begâyet râhımız.
Bakmanız hışm u hakâretle bize ey zâhidân,
Dost yanında mu’teber hor görünen gümrâhımız.
Yanarız ışk oduna Kuddûsîyâ leyl ü nehâr,
Kıldı âlem halkını âciz figân ü âhımız.
Ahmed Kuddûsî, ilki 1807 ve 1810 senelerinde olan Osmanlı-Rus savaşlarına katıldı. Böylece sünnete uyarak, nefsini ıslâh etmek için yaptığı halvet, yalnızlık çile ve riyâzetleri yâni cihâd-ı asgarı cihâd-ı ekberle, yâni nefsle yaptığı savaşlarla da tamamladı.
Bir süre Anadolu’da kalan Kuddûsî hazretleri tekrar Hicaz’a gitti. Uzun müddet Mekke ve Medîne arasındaki ıssız çöllerde, dağlarda nefsini tezkiyeye, safiyyete ulaştırmak için çektiği çileler, onun derecesini bir kat daha yükseltti. Bu sırada günlük yiyeceği, her gün belli saatte kendiliğinden gelen bir ceylanın verdiği süttü. Hicaz’da geçen günlerini Dîvân’ında şöyle anlatır:
Çıktım vatandan gittim Hicaz’a,
Dağ u çöl bana gülîzâr oldu.
Yalınız yayan râh’a azm itdim,
Köşküm sarayım kûhisâr oldu.
Vahşî âhûlar gibi insandan,
Kaçmak bana bir hoşça kâr oldu.
Susuz azıksız ulu dağlarda,
Rûz u şeb rızkım tatlı nâr oldu.
Görmedim açlık hem susuzluk hiç,
Her ne istersem çün o vâr oldu.
Tevhîd ile bu devleti buldum,
Çok diyen ânı bahtiyâr oldu.
Düşdü Kuddûsî dâmına ışkın,
İstemez çıkmak hoş şikâr oldu.
Ahmed Kuddûsî, Hicaz’dan Bor’a döndükten sonra, birçok din düşmanının düşmanlıkları sebebiyle, on üç yıl kadar evinde inziva hayâtı yaşadı. Bu arada, bir gün Cumâ vaktinden önce bir tanıdığı, misâfir olarak evine geldi. Cumâ vakti yaklaştığı hâlde Ahmed Kuddûsî hiçbir acelecilik göstermedi. O zât Cumâya gitmek için izin istedi. Ahmed Kuddûsî; “Biraz daha beklesen iyi olacaktı. Namazdan sonra seni beklerim.” buyurarak misâfirini uğurladı. Cumâdan sonra biraz gecikerek gelen misâfir zât, yemekle berâber tâze hurma ve o mevsimde Bor’da olmayan tâze sebzeler ikrâm edilince, çok şaşırdı ve; “Efendim, hurma ve sebzeler buranın olamaz. Siz Cumâyı nerede kıldınız?” diye sorunca, Kuddûsî hazretleri; “Evlâdım söz dinleyip, biraz daha beklesen, ihlâsının karşılığını görecek, bizimle birlikte sen de Cumâyı Kâbe-i muazzamada kılacaktın.” buyurdu.
O devrin ileri gelenlerinden makam sâhibi biri, bir sohbette; “Zamânımızın büyük velîsi kim ise onunla görüşmek istiyorum.” diye yakınlarına sorar. Bunun üzerine orada Kuddûsî hazretlerini tanıyan biri; “Zamânımızın büyük velîsi Ahmed Kuddûsî’dir.” deyince, kendisini İstanbul’a dâvet ederler. Ahmed Kuddûsî, İstanbul’a gelip huzûra girince, orada bulunan kimseler, onun taşralı kıyâfeti ile huzûra girmesini pek beğenmeyip, yukardan bakıcı bir tavır takınırlar. Ahmed Kuddûsî sohbet sırasında hiç konuşmaz. O makam sâhibi kimse; “Şeyh efendi! Siz de bir beyân buyursanız.” deyince; “Efendim! Bendeniz ilmi olmayan bir kişiyim. Huzûrunuzda konuşmaya hayâ ederim. Ancak emrinize uyarak başımdan geçen bir hâdiseyi anlatayım.” diyerek şu hikâyeyi anlatır:
“Bir gün bendeniz Sarayburnu’nda sahil boyunca gezerken, çok güzel bir hanım sandala bindi. Gönlümü cezbeden bu güzelin peşinden başka bir sandala binerek, onu tâkib ettim. Üsküdar iskelesinde karaya çıkıp, falan sokaktaki büyük bahçeli konağa giren bu hanımı bir daha göremedimse de aslâ unutmadım. Gönlüm onun hicrânı ile rahatsızdır efendim.”
O makam sâhibi kimse, bu hikâyeyi duyar duymaz, yanında bulunanların hepsini dışarı çıkararak, Ahmed Kuddûsî’ye; “Efendi, anlattığınız benim halen içinde yaşadığım elemli hâlimin ifâdesiydi. Şu anda ise o dertten kurtuldum. O hanım gönlümden silindi.” dedi. Sonra Kuddûsî hazretlerine görülmemiş ihsânda bulundu.
Yine bir gün sultan, huzûrunda bulunanlara; “Şu avucumda gizlediğim şeyi tahmin etmenizi istiyorum.” dedi. Herkes bir şey söylediyse de kimse bilemedi. Bir köşede oturan Ahmed Kuddûsî’ye; “Siz de bir tahminde bulunun.” dediler. Ahmed Kuddûsî de; “Yedi iklim ve yedi deryâyı gezdim. Bir balığı, yavrusunu arar gördüm.” dedi. Meğerse pâdişâhın avucunda küçük bir balık varmış. Bunun üzerine Ahmed Kuddûsî’ye tâzim ve ikrâmda bulunularak, sarayda kalması teklif edildi. Fakat o; “Ben âciz bir kulum, burada kalsam dünyâ imtihânından berât edemem.” buyurdu ve kalmayı kabûl etmedi.
Bir süre İstanbul’da kalan Ahmed Kuddûsî, Bor’a döndü. Bor’da iken birgün sultan, Bor’a iki memur gönderip, onun durumunu öğrenmek istedi. Gelen memurlar onu bahçesini bellerken buldular. Ahmed Kuddûsî hazretleri onlar daha bir şey söylemeden; “Siz İstanbul’dan geldiniz. Bizim bir şeye ihtiyacımız yok.” buyurdu. Onlar; “Pâdişâhımız bizi vazifeli gönderdi. Size tahsîsât bağlayacağız.” dediler. Ahmed Kuddûsî onlara; “Açın eteğinizi” diyerek her ikisinin eteğine birer kürek toprak döktü. İki memur bu toprakların altın olduğuna şâhid oldular. Bu sefer Ahmed Kuddûsî; “Eteklerinizdekileri dökün.” deyince hemen yere döktüler. Bu defâ toprakların yılan-çiyan olduğuna şâhid oldular. Ahmed Kuddûsî; “Evlâtlarım! Allahü teâlânın keremi ile bizim pâdişâhımızın tahsîsatına ihtiyâcımız yoksa da, fukarâ ve âcizlere dağıtmak için bırakın.” diyerek bu tahsîsâtı bir müddet alıp yoksullara dağıttı.
Ahmed Kuddûsî, bir gün Konya’ya giderek, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin kabrini ziyâret etmek istedi. Türbenin önüne vardığı zaman, türbedâr kapıları kilitleyip gidiyordu. Türbedâra türbeyi açması için ricâlar edip çok yalvardı. Fakat türbedâr; “Akşam oldu, açma müsâdesi yoktur.” diyerek kesin bir şekilde reddetti. Bunun üzerine Ahmed Kuddûsî şu medhiyeyi okumaya başladı;
Sensin velîler şâhı,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Affet şu ben gümrâhı,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Bed-kâr-u-âvâreyim,
Pür-zenb ü bî-çâreyim,
Âsî yüzü kâreyim,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Gâyet azîmdir câhın,
Mahbûbısın Allah’ın,
Dâr-ül-emân dergâhın,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Sen şol ulu sultânsın,
Ki server-i merdânsın,
Hem ma’den-i irfânsın,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Çün tıfl iken ey Sultân,
Eflâki etdin seyrân,
Oldu melâik hayrân,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Muhtâcınam in’âm et,
Mihmânınam ikrâm et,
İhsânını itmâm et,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Kapunda çok muhtâcân,
Erer murâda her ân,
Devrinde sürer devrân,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Bencileyin yok gümrah,
Lâkin dedim eyvallah,
Geldim sana şey’en lillah,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Âriflerin sultânı,
Dertlilerin dermânı,
Kuddûsî’nin cânânı,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Son dörtlüğü söylediği anda, kapılar kendiliğinden açıldı. Ahmed Kuddûsî, türbedârın şaşkın bakışlarından habersiz, ziyâretini yaparak oradan ayrıldı. Ertesi gün bu hâdiseyi duyan Mevlevî şeyhleri ile bir kısım ulemâ; “Bu mutlakâ Bor’lu Kuddûsî’dir.” dediler.
Medîne-i münevverede saatçılık yapmakta olan Ali Osman isimli İzmirli bir Türk vardı. Bu zât Medîne-i münevvereye hicret ettikten bir müddet sonra, mesleği olan işi yapmak üzere bir dükkân açmak için izin almaya çalıştı. Uzun süre bunu sağlayamadı. Parası bitti. Bir gece Allahü teâlâya iltica ile yalvardı. O gece rüyâsında esmer, kır sakallı, uzunca boylu bir zât; “Evladım, resmî dâireye girdiğinde sağ tarafında gördüğün şu üçüncü şahsa mürâcaat et. Gerisine karışma buyurdu. Ali Osman Efendi sabahleyin doğruca denilen şahsın yanına gitti. O şahıs, Ali Osman Efendi’ye; “Seni Kuddûsî hazretleri mi gönderdi? Git hemen dükkânını aç, işine başla.” dedi. Ali Osman hemen gidip dükkânı izin almış gibi açtı. O şahıs izin belgesini sonradan gönderdi. Bir müddet sonra rüyâsında aynı zâtı gördü. O zât; “Oğlum bana Kuddûsî derler. Cebine bir hediye koydum, onu al ve amel et.” dedi. Ali Osman Efendi uyandığında cebinde Kuddûsî hazretlerinin şu şiirinin yazılmış olduğu kâğıdı buldu:
Ey rahmeti bol pâdişâh,
Cürmüm ile geldim sana,
Ben eyledim hadsiz günâh,
Cürmüm ile geldim sana.
Hadden tecâvüz eyledim,
Deryâ-yı zenbi boyladım,
Ma’lûm sana ki neyledim,
Cürmüm ile geldim sana.
Senden utanmayup hemân.
Ettim hatâ gizlü ayân,
Urma yüzüme el-emân,
Cürmüm ile geldim sana.
Aslım çü bi katre menî,
Halk eyledin andan benî,
Aslım denî, fer’îm denî,
Cürmüm ile geldim sana.
Gerçi kesel fısk-ü-fücûr,
Ayb-ı-zelel çok hem kusûr,
Lâkin senin adın Gafûr,
Cürmüm ile geldim sana.
Zenbim ile doldu cihân,
Sana ayân zâhir nihân,
Ey lutfü bî-had Müste’ân,
Cürmüm ile geldim sana.
Adın senin Gaffâr iken,
Ayb örtücü Settâr iken,
Kime gidem sen vâr iken,
Cürmüm ile geldim sana.
Hiç sana kulluk etmedim,
Rah-ı rızâna gitmedim,
Hem buyruğunu tutmadım,
Cürmüm ile geldim sana.
Bin kerre bin ol pâdişâh,
Etsem dahî böyle günâh,
Lâ-taknetû yeter penâh,
Cürmüm ile geldim sana.
İsyânda Kuddûsî şedîd,
Kullukda bir battal pelîd,
Der kesmeyip senden ümîd,
Cürmüm ile geldim sana.
Ali Osman Efendi, o günden sonra bu şiiri okumadan işine gitmedi ve verilen vazifeleri devamlı yaptı.
Ahmed Kuddûsî hazretleri, gerek şiirlerinde, gerekse mektup ve sâir yazılarında, hak yolundaki tehlikelere dikkatleri çekerek, bu yoldaki sâdıklarla, sapıkların hâl ve durumlarını tekrar tekrar anlatmaktadır. Ehl-i dünyâ ile mülhid ve dinsize yaklaşmamayı, câhil ve inatçı sofulardan kaçınmayı, küfür ehli ile münâfıklardan şiddetle sakınmayı, hased, kin, istihzâ ve nemîme, dedi-kodu ehlinden uzaklaşıp onlarla berâber olmamayı tavsiye ederek, şöyle buyurmaktadır:
Nâr-ı ışk ile yanup kül olmayan nâdân’a yuf,
Ölmeden evvel ölüp dirilmeyen bî-cân’a yuf.
Kadrini uşşâk-ı Hakk’ın bilmeyüp ta’n eyleyen,
Bed-kelâmu bed-likâ vü bed-nefes hayvâna yuf.
Zu’m eder ki özi yahşı tâgiyândır ehl-i ışk,
Yuf o tâgî’nin özine ettiği tuğyâna yuf.
Mü’minin budur nişânı ki seve mü’minleri,
Ehli, îmâna adâvet eyleyen düşmana yuf.
Söyleyup elfâz-ı küfr-i güldürür nâs-ı müdâm,
Dinleyüp ânın kelamın gülüşen yârâna yuf.
Ger gazâb eylersen kalmaz anda aslâ akl-u-dîn,
Bî-vefâ vü akl u hem bî-dîn ü bî-îmâna yuf.
Kârıdır gamz u nemîme kizb ü sebb ü ifk’ü zem,
Hak içinde fitne îkâz edici fettâna yuf.
Öğredirler anı hassad şeyhe dahl eyle deyu
Öğreden hassade hem şeyhine taş atana yuf.
Îtirâzı cenâb-ı Hakka hem Cebrâile,
Şeyhime etmez mi ya ol âsî-i Rahmân’a yuf.
Asdıkâ’yı fırka fırka eyleyûb iblîs kişi,
Ara yerde ceng-i gavga buğz-u-kin koyana yuf.
Nan-ı nîmet ıyş u sohbet hakkının isyân edip,
Şol kuduz hayvan gibi her gördüğün kapana yuf.
Çün âyân oldu bu yüzden, dostumuz düşmanımız,
Bize dostluk gösterip gizlü adû olana yuf.
İsteyen bizim rızâmız varmasun hiç yanına,
Bize rağmen ol sefîhin yanına varana yuf.
Etmeniz anınla ülfet, ey bizim ahbâbımız,
Pes dedik ol münkire yuf, hem ana uyana yuf.
Hâsılı anda vefâ yok, n’eyleriz lâkin ana,
Taş verüp Kuddûsî’ye ur deyü’ben salana yuf.
Yine birçok şiirinde Allahü teâlânın rızâsını taleb etmeyi, mal, mevkî, şöhret ile dünyâya ve maddeye âit her şeyin sevgisini kalbden çıkarmayı tavsiye etmekte, kalbde yerleşmiş sevgisi olmayan; mal, mülk, makam ve mevkînin de bir mahzuru olmadığını belirtmektedir. Ahmed Kuddûsî, İslâmı tek bir bütün olarak görür. İslâmiyete uyanı ve İslâmın yüceliğini anlatmak için, devrindeki sağlam idârecilerle pâdişahları birçok defâ methetmiş ve onlara itâatı tavsiye etmiştir. Müslümanların eğer fitneye uyup, din ve devletine ihânet etmezse, yer ve gök ehlinden duâ ve yardım alacaklarını, şâyet din ve devletine ihânet ederlerse zulüm ve belâlara uğrayacaklarını belirterek şöyle buyurmaktadır:
Zulm eylemez nâsa zerrece Hudâ,
Lâyık olduk geldi bize bu şifâ,
Amele göredir herkese cezâ,
Taksîr iden lâ-büd cezâsın bulur.
Kalbinden adâlet merhamet gitti,
Pâdişâhı bize musallat etti,
Emr-i Hallâk ile halkı incitti,
Anlamayan onu kul itti sanır.
Uzattın kat’et sözün Kuddûsî,
Uyandırmak kasdın pend idip nâsî,
Vir nefsine öğüt ey kalbi kâsî,
Gözsüzleri nice edebilir kör.
Ahmed Kuddûsî, farz, vâcib ve sünnet olan ilimleri bilip, kendisine kâfi olanını öğrendikten sonra, ilmi ile amel ederek, Allahü teâlâyı anmaya devâm etmeyi bütün eserlerinde tekrarlamaktadır. Baş olmak, dünyâlık elde etmek veyâ halkı başına toplayıp, onların hürmet ve hizmetlerini celbetmenin, insanı şeytana oyuncak edeceğini tekrar tekrar anlatan Ahmed Kuddûsî; Azâzil’i (şeytanı), Bel’âm bin Baûrâ’yı, Bersisa’yı ve sahâbeden iken dünyâlıklara mağlûb olan Sa’lebe’yi anlatmaktadır. Allahü teâlâya kulluğu, Allahü teâlânın emri için yapmayı, yeterince ilim ve bilgiyi kazanıp farz-ı ayn olan bilgileri edinmeyi, bu şartların kazanılmasından sonra da ihlâs ile zikir, fikir ve şükür ibâdetlerini gücü yettiği nisbette yerine getirmeyi tavsiye etmektedir.
Ahmed Kuddûsî, Kuddûsî mahlasını almasını şöyle anlatmaktadır.
Ben, daha doğmadan önce ana karnında iken, Kuddûs Kuddûs diye Allahü teâlâyı zikr ediyormuşum. Birgün annem babama bu durumu söyleyince, babam; “Kimseye söyleme bu oğlumuz kemâl sâhibi olur inşâallah.” demiş.
Ahmed Kuddûsî bu durumu şu şiirinde de anlatır:
Kuddûs’a mensûb olmuşam,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Hem O’na meczûb olmuşam,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Bil ana rahminde beni,
Ki etmişem takdîs O’nu,
Anam işitmiştir bunu,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
On ikiye erdi yaşım,
Aşk oldu yâr u yoldaşım,
Takdîs-i Hakk idi işim,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Yiğirmide ettim hereb,
Gezdim Hicâz’ı, Şam’ı heb,
Kuddûs’e çektim çün nasab,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Şevkiyle oldum bî karar,
İçimde ışık odu yanar,
Kuddûs’e etmişem firâr,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Çektim sivâsından eli,
Buldum O’na giden yolu,
Varsun desün münkir, deli!
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Yetmiş, dahî üç oldu sin,
Hayran bana hep ins ü cin,
Kuddûs’e kalbim mutma’în,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Tedbîr-i dünyâ bilmezsem,
Arzû-yı Cennet kılmazsam,
Ağyâra mensûb olmazsam,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Kuddûsî’yi cezb etti ol,
İster O’na her dem vusûl,
Der bilmeyip iz’an usûl,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
1849 (H. 1265) senesi Cemâzilâhır ayında Bor’da vefât etti. Vasiyeti üzerine Eski Mezarlık’a defnedildi. Aynı gün köylünün biri kırılan saban demirini tamir ettirmek üzere Bor’a geldiğinde çok kalabalık bir cemâatın cenâze namazına hazırlandığını görünce, abdestini tazeleyerek cenâze namazını kılar. Hemen işine dönmek niyetinde olduğundan, yakındaki bir demirci dükkanına girerek, tamir etmesi için saban demirini ustaya verir. Demirci, ocağa koyduğu demirin bir türlü kızarmadığını, saatlerce uğraştığı halde dövülecek hale gelmediğini görünce şaşkın bir halde düşünceye dalar. Bu sırada yakın bir tanıdığı dükkana girer. Demirci durumu ona anlatır. O da köylüye; “Sen nerelisin, bu demiri nereden getirdin?” diye sorar. Köylü; “Ben filan köydenim. Bu demir, dün çift sürerken bir kayaya takılıp kırıldı. Tamir ettirmek için bugün buraya getirdim. Şehre girdiğimde eşini görmediğim bir cemâata katılarak cenaze namazını kıldıktan sonra doğru bu dükkana geldim.” deyince o kişi; “Senin, adını sormadan namazına iştirâk ettiğin büyük evliyâ, âşık-ı Hak Şeyh Ahmed Kuddûsî hazretleriydi. Allahü teâlâ, değil onun namazını kılanı, o cenâzede hazır olan âlet ve edevâtı da ateşten muhâfaza etmiştir.” der. Îmân sâhibi olan bu köylü, yeni bir saban alıp köyüne döner.
Son yıllarda mezarlıkları şehir dışına nakletme hususundaki genel bir karar üzerine, Ahmed Kuddûsî hazretlerinin kabri bugünkü kabristandaki ziyaretgâh olan yerine nakledildi. Bu nakil esnâsında halk karşı çıkmış ise de, devrin kaymakamı, belediye başkanı ve jandarma komutanı olaya müdâhale ederek, Ahmed Kuddûsî hazretlerinin kabrine karşı hoş olmayan bâzı sözler sarfedip, edep dışı davranışta bulundular. Hepsi bir belâya mâruz kaldılar. Kabr-i şerîfi yıkmaya kimse râzı olmayınca hapishaneden getirilen mahkûmlar, kabri yıktı. Bu esnâda orada olan jandarma komutanı kabrin taşına tekme vurarak kazın diye emir verdiği anda yere düşerek beni kurtarın diye bağıra bağıra öldü. Kabri açtıklarında, Ahmed Kuddûsî hazretlerinin kefeninin bembeyaz duruyor olduğunu gördüler. O anda kabirden çok güzel bir koku etrafa yayıldı. Yine o gün hava çok sıcak iken, semâ âniden bulutlanarak yağmur çiseleyip serinlik ve ferahlık hâsıl oldu. Ahmed Kuddûsî hazretlerinin nâşı yeni kefene sarılarak bugünkü kabrine nakledildi.
Taşlanmayınca
Velî olmaz kişi taşlanmayınca,
Sivâ endişesi boşlanmayınca.
Kemâle iremez sâlik dirîgâ,
Bu aşkın oduna haşlanmayınca.
Söğütte hiç biter mi tatlu elma,
Yarılup, sarılup aşlanmayınca.
Yiyemez körpe kuzu dürlü otu,
Büyüyüp gün-be-gün dişlenmeyince.
Ne denlü aklı olsa da, kişinin,
Okumaz hocaya başlanmayınca.
Dahî başlanmağıla âlim olmaz,
Çalışup dersine düşlenmeyince.
Sabî, bâliğ, hemen âkil olur mu,
Nice yıllar geçüp yaşlanmayınca?
Amel çokluğuna yok îtibâr hiç,
Kulundan, Hâlıkı, hoşlanmayınca.
Bu Kuddûsîleyin sen olma tenbel,
Vücûd bulmaz bir iş, işlenmeyince.
Kuddûsî Divânı’ndan
Ahmed Kuddûsî’nin eserleri şunlardır: 1) Dîvân-ı Kuddûsî, 2) Külliyât-ı Kuddûsî Efendi: Bu külliyât, şu eserlerden meydana gelmiştir: Dîvân, Pendnâme, Vasiyetnâme, İcâzetnâme, Nesâyih-ı Ahmed Kuddûsî, Hazînet-ül-Esrâr ve Ganîmet-ül-Ebrâr, Medâyıh Risâlesi, Muhtasar Tıbb-ı Nebevî, Mektuplar, Çeşitli konularda Arabça risâleler.
KEFENİMİ NİGDE BEZİNDEN YAPIN
Ahmed Kuddûsî hazretlerinin vasiyetnâmesi şöyledir:
Ey evlâdım, eşim, akrabâ-ı taallukatım! Size vasiyet ederim ki: Allahü teâlâya ve Resûlüne sallallahü aleyhi ve sellem itâat edesiniz, benim için ağlamayasınız. Gece vefât edersem, gasl edip sabah nmazının akabinde birkaç komşu ile cenâze namazımı kılıp, Eski Mezâr’da uygun bir yere defnedin. Halka zahmet olmasın. Beni medhetmeyin. Zîrâ kabirde bu söylenilen sıfatlar sende var mıydı diye melekler sorarlarmış. Hemen duâ ve istigfâr edin. Kur’ân-ı kerîm ve tevhîd okuyup, rûhuma hediye edersiniz. Nasîhat kitaplarımı okuyup, nasîhat alasınız. İnşâallah bana ve size faydalı olur. Beni seven talebelerim; evlâdıma nasîhat, hüsn-i nazar ve terbiye etsinler. Nasîhatta esrâr ve çok faydalar vardır. Zikr ederken Allahü teâlânın emrine yapışmak niyeti ile etmelidir.
Kefenimi Niğde bezinden yapın. Cesedime ve kefenime yazı yazmayın. Kabristanda tegannî ile Kur’ân-ı kerîm okuyarak, oradaki müslümanları bıktırmayın. Allahü teâlâ benden râzı olur ise, tegannîsiz üç İhlâs-ı şerîf yeter. Allah korusun râzı olmaz ise her biriniz bir hatm-i şerîf okusanız fayda vermez.
İlmi, tâliplerine ve fukarânın sâlihlerine verin. Dostlarınızın ne kadar kusurları çok olursa da, onlara muhabbet besleyin ve ihsân edin. Dervişlerin İslâm dînine uymayanlarından uzaklaşın. Ekseri sihir ve simyâ kullanarak herkesi aldatıp, mürşid-i kâmiliz derler. Kıyâmet, yeryüzünde âlim var iken kopmayıp, câhil üzerine ve Allahü teâlânın ism-i şerîfini bilip söylemeyen kimselerin üzerine kopacakdır. Siz bu durum karşısında mağrur olup, nefsin hevâsına tâbi ve Allahü teâlânın mekrinden emîn olmayasınız. İblis ve emsâlini düşünesiniz. Sâlih amel işledikten sonra hamd ve şükür etmeli. Beşeriyet sebebiyle günâh sâdır olur ise hemenn istigfâr etmeli, Allahü teâlânın rahmetinden ümîd kesmemeli. Bu vasiyetnâmemi mümin kardeşlere gösteresiniz.
ÖLÜM VAR
Cem’ eyleme bu cîfe-i murdârı ölüm var,
Kenz etme sakın dirhem-ü-dînarı ölüm var.
Şeddâd ile Nemrûd’u ölüm neyledi fikr et,
Mahv oldu kamu asker-ü câhları ölüm var.
Kârun ile Fir’avn’ı düşün var ise aklın,
Kurtaramadı kenzleri anları ölüm var,
Zikr eylese çok ölümü insan uyanır hemân,
Der nefsine hiç işleme evzârı ölüm var.
Kuddûs-i miskîn sözünü tut, sana der ki,
Hak isteyelim neydelim ağyârı ölüm var.

Tezin Metodu

XVIII. yüzyılın ilk yarısıyla XIX. yüzyılın ilk yarısında Anadolu’da ve
Hicâz’da yaşamış olan Ahmed Kuddûsî ( ö. 1265/1849)’nin, hayatı ve tasavvuf düşüncesiyle
ilgili olan bu çalışmamıza geçmeden önce, kısaca tezin önem ve metodu üzerinde
durulmasını, ayrıca araştırmamızın temelini oluşturan kaynakların, ilmî bir süzgeçten
geçirilerek tenkit ve tahlil edilmesini uygun gördük.
Tezimizin konusu, XVIII yüzyılın son çeyreğiyle XIX. yüzyılın ilk yarısında
Anadolu’da yaşamış olan Türk mutasavvıfı ve şâiri Ahmed Kuddûsî ve tasavvuf düşüncesidir.
Ahmed Kuddûsî, Anadolu’da yetişmiş olan, eserlerine ve hayatına ilâhî aşkı bir bütün olarak
yansıtan, “hümanizm”den öte insanî olan bütün değerleri kendilerine hayat felsefesi seçen,
Mevlânâ ve Yunus Emre gibi mutasavvıfların önemli bir takipçisidir.
Tasavvuf düşüncesi ve Türk Divan Edebiyatında önemli bir yeri olan Ahmed Kuddûsî
gibi bir şahsiyetin, yaşadığı çağda hurafelerle kamufle edilen ve genel tasavvuf ilkelerinin
dışına taşmış tasavvufî anlayışın özünü insanlara sunmak çabası içerisinde olmuştur. Bu
çalışmada onun tasavvuf anlayışını tamamen bilimsel bir perspektiften değerlendirilip,
yorumlamayı hedeflemektedir. Çalışmamızda, Ahmed Kuddûsî’nin tasavvuf düşüncesinin,
hem tasavvuf disiplini ve hem de İslâm düşüncesi ve diğer Batılı ve Doğulu düşüncelere
kıyasla, önemi farklılığı ve getirdiği yeni perspektifi vurgulamaya çalışacaktır. Ahmed
Kuddûsî’nin tasavvufî görüşü ışığında insana, varlığa, kişilik oluşumuna ve ma’rifete/bilgiye
yorumlar, öncelikle diğer mutasavvıfların görüşleriyle, sonra da herkesçe kabul gören
düşünürlerin ve ezoterik mistik anlayışa sahip insanların görüşleriyle karşılaştırma
yapılacaktır. Ayrıca Ahmed Kuddûsî gibi isim yapmış bir şâir mutasavvıfın divan edebiyatı
içinde tekke edebiyatına olan değerli katkısı ve Türk Sanat Mûsikîsine olan etkileri
tartışılacaktır. Yine Kuddûsî’nin, tasavvufî aşk düşüncesine Mevlânâ’nın sıkı bir takipçisi
olarak yaptığı katkı, Dîvân’ındaki şiirlerinin ışığında incelenecektir.
11
Tezimizin başlığından da anlaşılacağı üzere, bu çalışmada belirli konu ve kavramlar,
belirli bir şahsın görüşleri çerçevesinde ele alınmaktadır. Dolayısıyla konulara yaklaşım
tarzımız ve bazı konuları ele alma anlamında problematiktir. Tartışılan bu konuları genel
olarak yalnızca bir kişinin görüşleri çerçevesinde yaklaşacak olmamız, herhangi bir konu
hakkında tarih içerisinde ileri sürülen görüşleri tek tek inceleyip, farklılıklarını ortaya koyarak
ele alan tarihî bir metoda başvurmanın zorluğu açık bir gerçektir. Zira böyle bir yöntemin teze
uygulanması, konuyla ilgili görüş belirtmiş olan bütün düşünürlerin tek tek sıralanarak
açıklanmasını gerekli kılar. Tasavvufî tecrübe noktasında çok zengin bir literatürün yanı sıra,
her bir sûfî müellife has farklı görüşteki ifade şekilleri de göz önünde bulundurunca, bu
soruna tarihî bir yöntemle yaklaşmanın çok zor olduğu bilinen bir hakîkattir. Bunun yanı sıra
geniş kapsamlı konuların tarihî metotla işlendiği çalışmalar, konu detaylı bir pespektiften
işlendiği için, yüzeysel ve eksik sonuçlar verebilmektedir. Biz yine de temel tasavvufî
konuları incelediğimizde herkesçe kabul gören temel tasavvuf kaynaklara baş vurduk.
Yukarıda vurgulanan nedenlerden dolayı tasavvufî konular Ahmed Kuddûsî’nin görüşleri
çerçevesinde ele alınacaktır. Her ne kadar şahıs merkezli çalışmalar, bütünsellik ve kuşatıcılık
açısında yeterli görülmezse de, görüşleri incelenen düşünürün konuya ve kavrama getirdiği
bakış açısı derinlenmesine tahlil etme açısından oldukça önemlidir. Fakat Kuddûsî’nin
düşünce dünyasına baktığımızda, ilmî yeterliliği, felsefe bilgisi, insan psikolojisine hakimiyeti
ve şiirin kendisine kazandırdığı engin ruh dünyasından dolayı önemli bir ilmî yeterliliğe
sahiptir.
Çalışmamız, Kuddûsî’nin tasavvufî kavram ve konulara getirdiği açıklamalardan
hareketle, insanın yetişmesi, olması ve kemalâtı sorununa getirmiş olduğu yaklaşımları analiz
etme ve sonuçta kendince çözüm getirmesi bakımında analitik bir yaklaşımdır. Zira sorunları
çözmeye girişmek yerine, bu sorunlara düşünce tarihi boyunca farklı düşünce ekollerinin
ortaya koyduğu çözümlerin yanında, öncelikle önemli çözüm alternatifleri ortaya koymayı ve
sonrada çözümleyerek değerlendirmeyi hedeflemektedir. Araştırılan bu konular, tezimizde
tasavvuf disiplininin genel sistem bütünlüğü ve diğer ilgili disiplinlerden farklılığı göz önünde
bulundurularak işlenecektir.
Kuddûsî, bütün düşünce ekollerinin temel sorunu olan ontoloji/varlık,
epistemoloji/bilgi, insan ve aşk gibi konulara kendi müşahedeleri doğrultusunda bir
yaklaşımla, zengin ve farklı bir yorum getirmektedir. Zira düşünce tarihine zaman tüneliyle
girdiğimizde, insanın dinî, ilmî, felsefî serüveni insanın kendini tanıma çabası, insanın
evrendeki yerinin ne olduğunu öğrenme isteği ve hâline/fiiline, yaşamına bir anlam verme
uğraşıdır. Bu uğraşı tasavvuf, içe dönük/kalbî ve dışa dönük/âmelî bir yaklaşımla ele alarak,
12
dogmatik biçimlerden tamamen uzak, sadece bütün varlığa sevgi aşılayan ve insanîleşmesini
tamamlamış bir kişilikle yaklaşır. İşte tez de Kuddûsî’nin bu anlayışıyla hareketle konular
incelenecektir.
Kuddûsî, eserlerinde tasavvufî kavram ve konuları işlerken şâir olması hasebiyle
klasik metodun dışında bir yöntem izlemektedir. O, tasavvufî kavramları manzûm eserlerinde
şiirin içerisinde ilâhî sevgiyle eritip mefhum olarak verirken, mensûr eserlerinde ise, tasavvuf
konu ve kavramlarını tam bir akademik mantaliteyle ele alıp incelemektedir. Aynı zamanda
tasavvufî tecrübesini ifade etmede oldukça zengin bir kavram demeti kullanmış ve konuların
anlam çerçevelerini, kendi yaşadığı manevî hâller parelelinde işlemiştir.
Ayrıca Kuddûsî, edebiyat camiası ve halk arasında Dîvân’ı en çok okunan
mutasavvıflardan birisi olması hasebiyle de, onun, genelde Türk Divan Edebiyatına özelde
ise. Tekke Edebiyatına olan büyük katkısıda ortaya çıkacaktır. Bunun yanısıra Kuddûsî’nin
bestelenen birçok şiirinin Klasik Türk Mûsikîsi içindeki yeri de incelenecektir.
Tezin yöntem bakımından olduğu kadar, konu itibariyla da kavramsal çerçevesini
belirlemek, çalışmanın tutarlı bir şekilde sürdürülmesi açısından önemlidir. Kuddûsî’nin ele
aldığı tasavvufî konuların hepsi birbiriyle bağlantılıdır. Kuddûsî, genel sûfî portresini, zikiraşk-
ma’rifet üçleminde, konuları sûfî perspektifinde epistemolojik ve ontolojik olarak
incelemiştir.

Tezin Kaynakları
A. Ahmed Kuddûsî ile İlgili Kaynaklar

Konumuz, günlük tecrübenin ya da normal dinî tecrübenin anlatımından ziyade bizzat
hakikatleri müşahede edip tecrübe ettiğini ileri süren ve psikolojik analizler bakımından
oldukça derûnî bir rûh hâli sergileyen ve aşkın ulvîliğini birebir yaşayan, normal dinî
tecrübenin ötesinde, mahiyeti itibariyle pozitif aklın ve dilin kalıplarına aktarılması mümkün
olmayan bu kalıpların kendisine dar geldiği taşkın bir rûh halı yaşayan sûfîyane hâllerin sözle
ifade edilmesi problematiği vardır. Onun için konunun insanların anlayabileceği bir dille
aktarılması önemli bir konudur.

Kendi Eserleri

Ahmed Kuddûsî’nin hayatı ve tasavvuf düşüncesi hakkında birinci derecede kaynaklar,
doğal olarak kendisi tarafından kaleme alınan kendi eserleridir. İlkin şunu ifade edelim ki,
günümüzde Kuddûsî’nin hayatıyla ilgili bilgi veren kaynak ve kitaplar tamamıyla
Kuddûsî’nin bizzat kendi eserlerinin bir kısmından esinlenerek yazılmıştır. Bu bilgilere daha
sonra da doğruluğu tartışılabilir birçok eklemeler yapılmıştır. Çalışmamızda Kuddûsî’nin
hayatı hakkında verdiğimiz bilgiler tamamıyla kendi eserlerinden alınmıştır. Bu konuda
sonradan ilave edilmiş gerçek dışı bilgileri kesinlikle kullanmadık. Zira Kuddûsî, kendi
hayatını ayrıntısıyla eserlerinde veren nâdir müelliflerden birisidir.
Ahmed Kuddûsî’nin tasavvuf düşüncesini detaylı bir şekilde veren eseri, diğer pek çok
mutasavvıf müellif de olduğu gibi manzûm olarak kaleme aldığı Dîvân’ıdır.1 Kuddûsî gibi
şâir mutasavvıfların, tasavvuf düşüncelerini, yaşadıkları manevî hâl ve duygularını en iyi
yansıtabildikleri alan, metaforik/sembolik anlatıma başvurulan şiirleridir. Bundan dolayı
Kuddûsî’nin Dîvân’ı, kendi düşüncelerinin aynası konumundadır. Aynı zamanda Kuddûsî
Dîvân’ının akademik düzeyde tenkitli metninin çalışmasının yapılmış olması da
çalışmamızında önemini ve sıhhatını artırmış olmaktadır.2 Fakat Kuddûsî’nin tamamıyla
tasavvufî kavram ve konularını şiirin içsel duygusuyla anlatan Dîvân’ının günümüze kadar
herhangi bir şerh ve tahlili yapılmamıştır.
Ahmed Kuddûsî’nin tasavvuf felsefesini akademik bir şekilde derli toplu olarak ele
alan diğer eseri de Hazinetü’l-Esrâr ve Ganîmetü’l-Ebrâr adlı eseridir.3 Bu eser, Kuddûsî’nin,
insanın/sâlikin yetişmesi için gerekli olan tasavvufî konuları ele alarak Dîvân’ın yanında
mensur olarak kaleme alınan önemli bir çalışmadır. Bu eserden, Kuddûsî’nin eserleri ve
düşünceleri işlenirken detaylı olarak bahsedilecektir. Yalnız şunu ifade edelim ki, bu eser
Kuddûsî’nin sıradan bir sûfî şair olmadığını, aldığı eğitim ve tasavvufî terbiye ile büyük bir
mutasavvıf olduğunu kanıtlamaktadır. Kuddûsî’nin diğer eserleri, Pendnâme-i Kuddûsî,
Vasiyetnâme, Nasâih-i Kuddûsî, Mektuplar ve İcâzetnâme-i Kuddûsî gibi telifleri, eserleri
tanıtılırken detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

Kuddûsî Üzerine Yapılan Çalışmalar

Ahmed Kuddûsî hakkında diğer bazı mutasavvıflar için olduğu gibi, kendisinden
sonra hayatını, kerâmetlerini anlatan menâkıbnameler yazılmıştır. Bunun yanı sıra
Kuddûsî’den sonra en çok Divânı üzerinde çalışmalar yapılmıştır. İlk defa Kuddûsî’nin
vefâtından on yıl sonra Dîvân’ı basılmıştır.4 Bundan sonra Dîvân’ın baskıları müteaddid
defalarca yapılmıştır.
Kuddûsî’nin Dîvân’ının ikinci baskısı 1875’de İstanbul’da, üçüncü baskısı, 1878’de
İzmir Hafız Nuri Efendi Matbaasında, dördüncü baskısı, 1884’de İstanbul’da, beşinci baskısı,
1892’de İstanbul’da, altıncı baskısı, 1907 yılında İstanbul Mahmut Bey matbaasında, yedinci
baskısı, 1909 yılında yine Mahmut Bey matbaasında İstanbul’da, sekizinci baskısı 1923
yılında Yusuf Ziya matbaasında İstanbul’da yapılmıştır.5

Kuddûsî Dîvân’ı ilk defa M. Emin Eminoğlu tarafından günümüz Türkçesine 1973
yılında sadeleştirilmiştir.6 Bu sadeleştirmeyi; Kuddûsî’nin torunlarından olan İhsan Eren’in
yanında bulunan yazma Dîvân’ın 1982 yılında Fehmi Kuyumcu tarafından yapılan
sadeleştirmesi izledi.7 Kuddûsî’nin Dîvân’ı üzerine yapılan tek akademik çalışma ise yukarıda
da geçtiği gibi Ahmet Doğan tarafından yapılan, Dîvân’ın tenkitli metin çalışmasıdır.8

Kuddûsî’nin Dîvân’ının yanı sıra Hazinetü’l-Esrâr adlı Arapça eseri de yüksek lisans
tezi olarak çalışılmıştır.9



1 Kuddûsî, Dîvân, Taş baskı, İstanbul 1291; Kuddûsî, Dîvân (Külliyat-ı Kuddûsî içinde), Konya Mevlânâ Müzesi
Kütüphanesi, nr.: 2444.
2 Bk. Ahmet Doğan, Kuddûsî Dîvân’ı –Tenkitli Metin-, Akçağ Yayınları, Ankara 2002.

3 Bk. Külliyat-ı Kuddûsî içinde, Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi nr.: 2444.

AHMED KUDDÛSÎ’NİN YAŞADIĞI DÖNEME GENEL BAKIŞ

Mutasavvıfımız Ahmed Kuddûsî, XVIII. yüzyılın son çeyreğiyle XIX. yüzyılın ilk
yarısında Bor’da doğup, yine Bor’da vefat etmiş ve hayatının büyük bir kısmını burada
geçirmiştir. Yalnız Kuddûsî, Bor’da geçirdiği hayatının on üç yılını çevreden gelen baskılardan
dolayı zorunlu olarak evinde uzlet hayatı yaşayarak geçirmiştir. Kuddûsî, yaşamının önemli bir
kesiminide, her mutasavvıf gibi seyahat ederek geçirmiştir. Kuddûsî, bu seyatlardan en uzun
sürelisini Hicâz’a yaparak, burada on yedi yıl halvet ve uzlet hayatı yaşamıştır. Kuddûsî, kendi
şahsîyet kemalâtında önemli bir rol oynayan bu seyahatların bir kesimini de Anadolu’nun çeşitli
merkezlerine yapmış, İstanbul’da belli bir süre ikâmet etmiştir.10 Ayrıca Anadolu’nun dışında,
Rumeli, Mısır ve Şam’a yolculuklarda bulunmuştur.
Kuddûsî’nin olgunluk dönemini yaşadığı XIX yüzyılda tüm dünyada düşünce ve
teknik alanında ilerlemeler yaşanırken özellikle Avrupa her sahada önemli hamlelerde
bulunmuştur. Osmanlı için dağılma süreci başlamıştır.11 İşte toplumun bütün kesimleri canlı bir
organizmanın bir parçası gibi olarak ele alırsak, toplumun içinde yaşayan her birey ve kurum
birbirinden etkilenir.12 Kişinin yetiştiği kültür ortamının, yetişmesi ve kişiliği üzerindeki
etkilerinin bilinmesi, onun tanınması açısından önemli olduğu düşüncesine dayanarak, bizi direkt
ilgilendiren bu dönemin genel sosyal, kültürel ve tasavvufî durumunu kısaca ele almakta fayda
vardır.


4 Bk. Mustafa Asım Köksal, Hak âşıkı Büyük Mürşid Ahmed Kuddûsî (k.s), Hayatı, Mesleki, Üstün Kişiliği,
Eserleri, Fon Matbaası. Ankara 1983.

5 Köksal, age., ss. 44-45.
6 Bk. M. Emin Eminoğlu, Hak Âşıkı Mer’aşı Zâde Ahmed Kuddûsî Dîvânı, Sebat Basımevi, Konya 1973.

7 Bk. Fehmi Kuyumcu, Dîvân-ı Kuddûsî, Gaye matbaacılık, Ankara 1982.

8 Bk. Doğan, Kuddûsî Divân’ı, Ankara 2002.
9 Bk. Hüseyin Sunar, Ahmed Kuddûsî’nin Hazinetü’l-Esrâr ve Ganîmetü’l-Ebrâr Adlı Eserinin Tercsmesi,
Tahrîk ve Tahlilî, MÜSBE, (Basılmamış Yüksek lisans Tezi), İstanbul 1998.

10 Kuddûsî, Nasâih-i Kuddûsî, vr. 203a.

Sosyal ve Kültürel Hayat

XVIII. yüzyıl, Osmanlının siyasi, sosyal, ekonomik, bilim ve askeri alanda tam olarak
gerilediği bir dönemdir. Ellinin üzerinde sadrazamın değiştirildiği o dönemin idaresince,
bilimsel, ekonomik ve sosyal alanda huzur beklemek mümkün değildir. Bu olumsuzluklar
toplumda çözülmelere sebep olmuş, halk gittikçe fakirleşmiştir.13

Diğer taraftan ilim kültür ve sanat hayatı ve bilhassa, edebiyatta ülkenin içerisinde
bulunduğu darboğazın yarattığı huzursuzluğu hisseden kesimler olmasına rağmen, bunlar da
problemi görmeye ve çözmeye yetmemiştir. Onun için toplumun kültür düzeyi gittikçe
düşmüş, medreseler gerçek fonksiyonlarını yerine getirmekten uzak kalmışlardır.
XVIII. yüzyılda faaliyet gösteren tasavvuf erbabı, bütün devlet adamları ile iyi ilişkide
bulunmuş, bu tasavvuf önderlerinin bir çoğu, devletin, ordunun çeşitli kademelerinde görev
almıştır.14 Bu asırda devleti idare eden padişahların tamamının tasavvufla veya bazı tasavvuf
önderleriyle ilişkileri olmuştur. Her padişah, tasavvufu sevdiğini ve eğilimli olduğunu
göstermekteydi.15 Aynı zamanda bu dönemdeki alimlerin de tasavvufa karşı tutumları müspet
olmuş ve bir çok âlim tasavvufa intisap etmiştir. Alimlerin rağbet ettiği tarîkatların başında
Nakşibendilik gelmektedir.16

III. Selim’den itibaren, yenileşme ve Tanzimat dönemi boyunca ulema genellikle
devletin yanında yer alarak, desteğini reformlardan yana koydular. Özellikle yönetim ve
askeri alandaki modernleşme konusunda Şeyhülislâm Abdüllvehhab, Mehmet Tahir, Mustafa
Asım Efendiler, Kazasker Velizade Mehmet Emin ve Tataruk Abdullah Efendiler, Mehmet
Es’ad ve Mustafa Behcet gibi medrese kökenliler, Bab-ı Âli’ye destek amacıyla Avrupa ve
Osmanlı arasında bürokratlık yapmışlar, reformların planlayıcısı ve tavsiyecisi olarak önemli
rol oynamışlardır. III. Selim ve II. Mahmut’un reformlarına, ulema gibi tarîkat şeyhleri de
destek sağlamışlardır. Zira bir çok Şeyhülislâm, ya Nakşîliğe ya da Mevlevîliğe müntesiptir.
Mevleviler, III. Selim ve Sultan Mahmut’un özel ilgisini kazanmışlardır.17 Bu ilgi aslında bu
yöneticilerle sınırlı bir olgu değildir. Çünkü tarîkatların kurumsallaşması, Osmanlının
yükselişiyle doğru orantılıdır.18 Bu nedenle, bütün Sultanların bu kurumlarla bir nedenle
ilişkisi vardır.
Bu dönem, Osmanlı toplumu için ekonomik yönden hiç de iç açıcı bir dönem değildir.
İnsanlar gittikçe yoksullaşmış ve bu yoksullukla birlikte toplum, huzursuzluğun ve
ahlâksızlığın içine gömülmüştür.19 Anadolu’nun bir çok yerinde, özellikle kırsalında ve
köylerinde kıtlık baş göstermiştir.20

Toplumun ekonomik alanda zayıflaması, yönetim aleyhtarlarının ellerini
güçlendirmekteydi. Bundan dolayı, toplumda bahaneler arayan bir çok grup tepkisini ortaya
koymaya başlamıştır. çeşitli etnik ve ideolojik yapılanmalar, cemaat hareketleri, özgürlükçü
gruplar saflarını belirginleştirmeye ve kendi isimleriyle ortaya çıkmaya başladılar. Örneğin,
Yeni Osmanlılar, İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türkler bu dönemin önemli hareketleri
olmuşlardır.21

XIX. Yüzyılda dünya, düşünce, teknik ve coğrafi yönde hızlı gelişmeler yaşarken ve
Avrupa ülkeleri bir çok konuda ilerleme gösterirken, Osmanlı toplumu gerilemeden
bozulmaya, dağılmaya hızlı bir şekilde gitmekteydi. Bu durum, tabii olarak tebaanın sosyal ve
psikolojik dengesini bozmaktaydı.22 Bu nedenle de tasavvufun kurumları, tekke ve zaviyeler
sosyal çevrelerde ahlâki dejenerasyonun ve maddi sıkıntılardan rahatlamanın panzehiri
olmuştur. Faziletlerin kaynağı ve düşünce özgürlüğünün sığınağı olarak görülen bu kurumlar,
bu dönem boyunca Anadolu topraklarında halkın sevgi ve sığınma yeri olarak kabul
edilmiştir.23 Diğer taraftan XIX yüzyılın ilk yarısında Hıristiyan emperyalizmi korkusuyla
dine sığınma, aşiretler arası çatışma ve diğer kaosla, halkın ve yöneticilerin yönelişimin
önemli sebepleridir.24
Tasavvuf kültürünün kurumları, Türk örf ve adetlerine olumlu yönde renk katmış,
Türk kültürünün değerini yükseltmede önemli katkı sağlamış ve halkın geleneklerine mânevî
bir haz vermiştir.25

XIX. Yüzyılda mutasavvıfların verdiği eserlerin büyük bir çoğunluğu naat, kaside,
gazel, mersiye gibi tekke edebiyatının bütün türlerini ihtiva eden Dîvânlardan oluşmaktadır.
Kurum olarak tekkeler, yaşadıkları süre zarfında milyonlarca insanın gönüllerine çare
olmuş, insanların kafalarındaki soru işaretlerine cevap vermiş, ümitsizliklerini ortadan
kaldırmış, çaresizlik ve dağınıklıklarını yok etmiştir. İnsanlar gerçek huzura burada
ulaşmışlardır.26

Tekkelerin Anadolu insanına kazandırdığı önemli bir alan ise, güzel sanatlar olmuştur.
Bu insanlar gönüllerinin derinliklerinden kopup gelen sevgi ile oymacılık, kakmacılık,
çinicilik, tezhip, vitray, ut gibi görsel sanatlarla ortaya koymuşlardır.
XVIII. asırda kütüphane açma ve koleksiyon oluşturma açısından daha çok medrese ve
camiler ön plana çıkarken27 XIX yüzyılda tekke kütüphanelerde önemli bir artış meydana
gelmiştir.28 Bunun yanı sıra bu dönemin aydın mürşidleri, kitap yazmanın, kütüphane
kurmanın yanı sıra, matbaa bile kurmuşlardır.29

Aslında Osmanlıdaki şiir üretme dünya tarihindeki en geniş edebi üretim olabilecek
kadar hacimliyken, alıntı yapılan ve tartışılan şiir listesi hep kısır kalmıştır. Çünkü XIX.
Yüzyıla kadar çok fazla yazımı yaygınlaşmayan bir kültür söz konusudur.30

Bu asırda tasavvuf liderleri arasında sevgi saygı ve kardeşliğe dayalı bir ilişki vardır.
Bu ilişki de halka olumlu olarak yansımaktadır. Ayrıca bu dönemde tasavvuf önderlerinin
rağbet ettiği güzel sanat dalı şiir olmuştur. Mürşid önderlerin bir kısmı “şâir” denilecek bir
derecede duygularını şiirle ifade etmeğe çalışmışlardır. İşte bu dönemin sonunda, bu döneme
ve XIX. yüzyıla şiir dalında adını yazdıracak Ahmet Kuddûsî de önemli şahsiyetler içinde ilk
sıralardadır. Yâni, dönem her alanda bir kaos yaşarken tasavvufun her zaman olduğu gibi
kurumlarıyla birlikte bir cazibe merkezi olduğu görülmektedir. Burada görev yapan
önderlerin de herkes tarafından sevilip sayılması, bu ilim ve kurumların toplum için ne kadar
önemli olduğunu göstermektedir.
Aslında Osmanlı döneminde sûfîler, tasavvuf düşüncesine yeni bir katkıda
bulunmamışlardır. Onlar, önceki sûfîlerin eserlerini, düşüncelerini topluma, halka sunmayı iyi
bilmişlerdir. Bu da tasavvuf düşüncesi açısından topluma bir canlılık getirmiştir. Osmanlılar
düşünce/felsefe bazında belki topluma tasavvuf ilmî açısından yeni şeyler vermemişler, fakat,
şiir sanatı açısından çok önemli katkıları olmuş, çok değerli mutasavvıf şâirler ortaya
çıkmıştır.31

XVIII. yüzyılda Dîvân edebiyatı alanında gelişmeler olmuşsa da bir önceki asra göre,
daha taklitçi ve nazariyeci bir edebiyat düşüncesi karşımıza çıkmaktadır. Ancak bu dönemde
başlayan mahallileşme hareketi, Dîvân şâirlerini hece vezniyle de şiir yazmaya sevk etmiştir.
Bunun sonuncunda Dîvân şiirinin lügati kelimelerle daha da zenginleşmiştir. Dilin
sadeleşmesi, şiirde ve nesirde halk tabirlerinin kullanılması; yüksek zümre edebiyatı ile halk
edebiyatı arasındaki yakınlaşmanın çoğalması gibi önemli faydalar sağlayacak girişimler bile,
halk edebiyatının Dîvân edebiyatı karşısında güçlenmesine yetmemiştir.32

Diğer taraftan, bu dönemde tasavvuf kültürünün sanata ve edebiyata yaptığı katkı
azımsanmayacak kadar fazladır. Sûfîlerin engin gönül dünyasında çıkan İlâhî güzellikler
dışarıya neşv ü nemâ şeklinde aks etmiştir. Onların gönüllerindeki o engin aydınlık işlerine ve
sanatlarına aks edince, insanı derinden çeken/cezbeden harikulade güzellikler ortaya çıkmıştır.
Şâir Kuddûsî gibi şiir ustaları bu güzelliklerle şiirler ortaya çıkardılar ve en büyük musiki
dehaları yine tasavvuf erbabı içinden çıktı.
Tekke ve tarîkat dünyasında şiir, musiki, beste ile güfte daima beraber olmuştur.
Bunun da sebebi, zikir meclislerinde okunan ve Dîvânlarda yazılan İlâhîlerdir. Dervişlerce
ifade edilen bir çok manzum eser yine dervişlerce bestelenmiş, zikir meclislerinin hareket ve
ritmine uygun olarak notaya alınmıştır.33 Şiirleri bestelenen mutasavvıflardan biri de Ahmed
Kuddûsî’dir.
Ekonomik ve siyasi buhranın devlet idaresini yeni arayışlara sevk ettiği bu dönemde,
edebiyat ve sanat çevreleri için de arayışlar dönemi olmuştur. Bu dönemde Encümen Şâirleri
adıyla ortaya çıkan grup, dil ve imge bakımından Dîvân şâirlerinin takipçileri olmuş, tasavvuf
tekke şâirlerinden daha entelektüel ve klasik Dîvân şâirlerinden daha yoğun bir şekilde
kullanmışlardır.34

Bu dönemde, tekke çevresinde gelişen edebi geleneğin devamı olarak tekkelerde
şiirleri çok okunan şâirlerin başında Ahmet Kuddûsî gelmektedir. Bu bakımdan, geleneğin bütün
birikiminden başarıyla faydalanan Kuddûsî , dinî-tasavvufî Türk edebiyatı tarihinin en çok
okunan şâirlerinden birisi olmuştur.




11 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1983, ss. 147-148.
12 Nazif Öztürk, “Batılılaşma Döneminde Vakıfların Çözülmesine Yol Açan uygulamalar”, Vakıflar Dergisi, sy.
23, Ankara 1994. ss. 297-305.
13 Ramazan Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18.yüzyıl), İnsan Yay., İst. 2003, s. 667.

14 M. Baha Tanman, H. Kamil Yılmaz, Bandırmalizade Tekkesi, DİA, V, 54-55.

15 Bk., Nazif Velikahyaoğlu, Sümbüliyye Tarîkatı ve Kocamustafa Paşa Küşşiyatı, İst. 1999, s. 71.

16 Aynı eser, s. 668.

17 Heyd Uriel, The Otoman Ulema and Westernization in the Time of Selim III and Mahmut II the Modern
Middle East, London 1993, s. 29, 59.
18 Spencer Trimingham, The sûfî Orders in İslâm, Oxford Univercity Press, London 1971, s. 69.

19 A. Adil, Hadisat-ı Hukukiyye, cüz:11, s. 213-214.
20 Bk., Kuddûsî, Pendnâme-i Kuddûsî, vr. 26a.
21 Bk., İsmail Kara, İslâmcıların Siyasi Görüşleri, İst. 1994, s. 136-137.

22 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1953, s. 147-148.
23 Bk., Yücer, age., s. 103; Nazif Öztürk, Türk Yenileşme ve Tarihi Çevresinde Vakıf Müessesi, Ankara 1995, s.
33,
24 Bruinessen, age, s.278.
25 Bk., C.S. Revnakoğlu, “Tarîkatların Tarihine Toplu Bir Bakış XIII” Tarih Dünyası c. 2. sy.15, Nisan 1957, İst.
1954, s. 631.
26 İlgra, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler, I, 54.

27 İsmail E.Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi, Ankara 1988, II, 111.
28 Gölpınarlı, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik, s. 176.

29 Bkz., Beeketzade İsmail Hakkı, Yâd-ı Mazi, İst. 1997, s. 39.

30 Victoria Rowe Holbrook, The Unreadable Shores of Love: Turkish Modernity and Mystic Romance,
Univercity of Texas Press 1997, s. 5.
31 Aynı eser, s. 280.
32 Nihat Simi Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, I-II, İst. 1983.(Banarlı, Türk Edebiyatı,), II, s. 742.

33 Mustafa Kara, Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları, Dergah Yay., İst. 2005, s. 84.

34 Ömür Ceylan, Böyle Buyur da Sûfî, Tasavvuf ve Şerh Edebiyatı Araştırmaları, Kapı Yay., İst. 2005, s. 84.

Tarîkat liderlerinin çoğu, çağdaş gelişmeleri yakından takip ederek, taklitçi bir anlayıştan uzak, sûfî
düşüncesinin “mürşid” portresine uygun tahkiki düşünceye mensup kişilerdir. Yine bunlar
tasavvufî hayatın daha iyi yaşanması için, kavramlar üzerine yeni yorumlar yapılarak körü
körüne bağımlılığı yıkıp, karşılaştıkları problemler için içtihad yapmaktan kaçınmamışlardır.
İkinci neden ise, bu topraklarda inşa edilen tekke ve zaviyelerin sosyal yaşam
üzerindeki olumlu etkisidir. Buralar, halk tarafından dinî, siyasî ve sosyal dayanışma
mekânları olarak kabul edilmiştir. Zâviye denilince, hastane, okul, yetimhane, darülaceze,
sosyal yardımlaşma vakfı ve şefkat evleri akla gelmiştir. Yolculuğa çıkan insanlar, bu
zaviyelerde dinlenerek yorgunluklarını atmışlardır. Çöl sıcaklığının boğucu havası, zaviyenin
serinletici mânevî havasıyla bertaraf edilmiştir. Buraya gelen insanlar, güler yüzle, samimi ve
sıcak bir kardeşlik duygusuyla karşılanır, karnı doyrulur, yatacak yer verilir, hastaysa tedavi
edilir, fakir ise gideceği yerdeki zaviyeye ulaşıncaya kadar yol masrafları karşılanırdı.59

Bu dönemde bölgedeki tarîkatların kültür yapısı, tarîkatlı tarîkatsız ayrımını tamamen
ortadan kaldırmış, yapay mezhep ve tarîkat gruplaşması söz konusu olmamıştır. Doğudaki
bazı tarîkatlarda görülen “ihvan”ı gözetleme ve kollama düşüncesi, buradaki tasavvuf
erbabıncada izlenmemiştir.60

İşte böyle bir ortamda Kuddûsî, gençliğinden vefatına kadarki dönemde, sırasıyla I.
Abdülhamid (1774-1789), III. Selim (1789-1807), IV. Mustafa (1807-1808), II. Mahmut
(1808-1839) ve I. Abdülmecid (1839-1861) gibi Sultanlarının yönetimine şahit olmuştur. O,
bu Padişahlardan sadece Abdülmecid’i anmakta; onun icraatlarını övmekte ve onun için hem
dua etmekte, hem de halkı padişah için duaya çağırmaktadır. Bu padişahların tümünün
icraatlarına baktığımız zaman, Kuddûsî’nin, Abdülmecid için söylediklerinin nedeni ve
hikmeti daha iyi anlaşılmaktadır. Zira Abdülmecid tarîkat ehli ile iyi geçinmiş, hatta
vefatından sonra dervişlerin türbesinde, Hatm-i Hâcegan okumasını vasiyet etmiş61 ve
vefatından kısa süre önce Hâlidiye tarîkatına intisab edip, bir tekke inşa etmiştir.62

Halîfe Hazret-i Hak ‘âşıkı ‘Abdülmecîddür

İder ‘uşşâk-ı Hakka i’tibâr elhamdülillah

Tolu kalb-i şerîfinde fütûhât ârzûsu hem
Dün ü gün izne eyler intizâr elhamdülillah

Nuhûset kalkdı ümmet üzerinden himmetiyle
Sa’âdet toğdı şimdi âşikâr elhamdülillah

Salâha meyl ider da’im fesâd ehlini sevmez
Salâh ehliyle eyler iftihâr elhamdülilla

h63

Kuddûsiye göre, Sultan Abdülmecid dönemi, ondan önceki sultanlara kıyasla halk
açısında en iyi yönetilen dönemdir. Seleflerinin halk üzerinde uyguladığı yönetim baskısı
Abdülmecid döneminde azalmış, halk birçok konuda daha da özgür bir hayat yaşama
imkânına kavuşmuştur. Sultan özellikle, sosyal, kültürel ve dini konularda halka daha özgürce
hareket edebilme imkanı sağlamıştır. Abdülmecid, halkın değer verdiği kanaat önderlerine,
ilim ehline ve salih kişilere kendisi de değer vererek halkın hoşnutluğuna mahzar olmuştur.
Sosyal ve ekonomik açıdan sıkıntılar yaşayan halka şefkat ve merhamet göstererek, zor
şartlarda bile insanların kendisine karşı sevgi ve hürmet göstermesini sağlayabilmiştir.
Kuddûsî, Abdülmecid’in her tabakadaki insan guruplarına müşfik ve sevecen yaklaşımını
aşağıdaki beyitlerle açıkça ortaya koymaktadır.

Cihânın halkına bir ni’met-i ‘uzma halîfe
‘İbad-ı Müslimîne rahmet-i Mevlâ halîfe

Husûsâ bu halîfe kim adı ‘Abdülmecîddür
Yedi ceddinden artık ekrem ü eshâ halîfe

Sever Sâlihleri eyler hemîn ihsân telattuf
Virir muhtâclara dînâr ider iğnâ halîfe

Olalım rûz u şeb meşgûl du’âya anın içün
Ki bulsun dü cihânda rütbe-yi bâlâ halîfe

Yalan dimen bu Kuddûsî fakîrin sözine kim
Yakında gelmemiş böyle melek-sîmâ halîfe

64

XIX. yüzyılda Osmanlı devleti Bektaşilik de dahil olmak üzere bütün tarîkat
mensuplarına karşı daha dikkatli, mesafeli ve endişeli bakmıştır. Devletin bu tutumu Sultan
Abdülmecid tahta çıkana ve Tanzimat fermanının ilan edilmesine kadar sürmüştür.65işte
Abdülmecid’in bu hoşgörülü ve tam olmazsa da özgürlükçü uygulamaları onu Kuddûsî gibi
tasavvuf ehlinin sempatisini kazanmaya götürmüştür.
Tanzimat fermanıyla bir çok kurumun düzeltilmesine yönelik uygulamanın içinde
tasavvuf kurumları yoktur. Fakat Bektaşilik için alınan sert tedbirler diğer tarîkatların
kendilerine çeki düzen vermesine neden olmuştur. Sultan Abdülmecid bu tedbirlerin
uygulanmasını istemediği için uygulamadan kaldırdı. Diğer taraftan tarîkatlar da otokritik
yaparak bu konuda Sultana yardımcı olmuştur.66

XVIII. yüzyılda, tasavvuf erbabının problemleri, aralarında saygı duydukları mânevî
otorite sahibi şeyhlerce çözümlendiği, bunlar, yönetim tarafından “Reisülmeşayih” veya
“Şeyhülmeşayih”67 gibi yarı resmi payeler verilerek desteklenmiştir. XIX yüzyıla geldiğinde
ise, Osmanlı idaresi altındaki toprakların her tarafına dağılan tekkeleri ve her hangi bir
otoriteye bağlı olmayan mutasavvıfları tek elden kontrol etmek için, Şeyhülislâma bağlı olan
merkezde Meclis-iMeşâyıh68, taşrada ise, Encümen-i Meşayih kurulmuştur.69
Bu asır tasavvuf meşayih/mürşidleri arasında, birden fazla tarîkattan icazetli
olmak/cami-i turuk olmak yaygınlaşmıştır. Bunun en yakın örneği, bu dönemin ileri gelen
mutasavvıfı Ahmed Kuddûsî’dir.70 Kuddûsî’nin Dîvânında yer alan şu beyti, onun ne derece
yüksek bir ilme ve tasavvufî yeterliliğe sahip olduğunu göstermektedir:

Yok ayrı gayrı evliya yollarının hak cümlesi
Hem Halvetî hem Celvetî hem Kadirî hem Nakşîyem71

Bu anlayışı onu hem mürşidler yanında, hem de halkın gözünde daha da büyütmüştür.
Bu düşüncesinden dolayı bir çok tekke şeyhi onun Dîvân’ını mürîdler için okunan tek kitap
olarak tavsiye etmişlerdir. Örneğin İskilipli Şeyh İbrahim Ethem, dervişlerine iki kitap tavsiye
etmiş, bunlardan biri Kuddûsî Dîvânı, diğeri Mızraklı İlmihaldır.72 Kuddûsî Dîvânı aslında
XIX. yüzyılda ve sonraki dönemlerde en çok okunan ve ezberlenen Dîvânların başında
gelmektedir.73

35 Mustafa Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, Dergah Yay., 3. Baskı, İst. 1990, s. 170.

36 İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, İlim ve Sanat Dergisi, İst. 1985, c. VI, s. 14, 39.

37 Kara, Madalyonun Bir Yüzü, Tekkeler Kapandı İyi Oldu, Dergah Edebiyat Sanat Kültür Dergisi, İst. 1983, s.
10, 14.
38 Ziya Kazıcı, Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Urfa’daki Vakıf Hizmetleri, MÜİFD, S. 5-6, İst. 1993, s. 94.

39 Bkz., Ziya Kazıcı, İslâmi ve Sosyal Hizmetler Açısından Vakıflar, MÜİFD Yayınları, İst. 1985, s. 115.

40 Ahmet Yücekök, Türkiye’de Din ve Siyaset, İst. 1976, s. 34-35.

41 İhsan Süreyya Sırma, 19. Yüzyıl Osmanlı Siyasetinde Büyük Rol Oynayan Tarîkatlara Dair Vesika, İÜEF
Tarih Dergisi, S. 31, İst. 1977, s. 183-185.
42 Alexandre Popovic-Gilles Veinstoin, İslam Dünyasında Tarîkatlar, çev. Osman Türer, Suf Yay., İst. 2004, s.
111-112.
43 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 187.
44 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 109-110.
45 Abdulbaki Gölpınarlı, Tasavvuf, Turan kitapevi, İst. 2004, s. 226.

46 Mahmut Cevad, Maârif-i Umumiyye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat İcraatı, İst 1328, s. 83.

47 Bkz., M. Çağatay Uluçay, Abdülmecid, İst. 1956, s. 45-46.

48 Aynı mad., s. 57.
49 Kuddûsî, Dîvân, s.
50 Cevdet Küçük, Abdülmecid, DİA, I., İst. 1988, s. 262.

51 Abdurrahman Memiş, “Osmanlı’da Tekkeler, Sosyal Fonksiyonları ve İstanbul’da Hâlidi Tekkeleri” Osmanlı

Ansiklopedisi, İst. 1992, VI, s. 514.

52 Bk. Kara. Tekke ve Zaviyeler, s. 186.
53 Kara, Tekke ve Zaviyeler, s. 185,212.
54 Kara, Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatlar, Sır Yay., İst. 2004, s. 246.

55 Bk., Martin Van Bruinessen, Agha, Shaikh and State: The Social and Political Structure of Kurdistan,
London1992, s. 278; Hür Mahmut Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. yüzyıl), İnsan Yay., İst. 2003, s.
33, 51; Albert Hourani, Shaikh Halid and the Naqshband Order (ed. S. M. Stern, A. Hourani, V. Broun), İsamic
Philosophy and Classical Tradition, Oxford 1972, s. 94-100.
56 Neşet Çağatay, Bir Sosyal Kurum Olarak Ahilik, TTK Yay., Ankara 1992; Ali Tenik, Ahiliğin Tasavvufî
Boyutu ve Şanlıurfa’da Ahilik İzleri, Mârife Dergisi, sy. 2, Konya 2002, s.

57 Jamil M. Ebu’n-Nasr, The Tijaniyya, Oxford 1965, s. 27.
58 Ahmet Hilmi Filibeli, Senüsiler ve Sultan Abdülmecid, (haz. İsmail Cömert), İst. 1992, s. 11

59 Aynı eser, 11-20; Mustafa Kara “Şâzeliyye?”, Mezhepler ve Tarîkatlar Ansiklopedisi, İst. 1987, s. 87.

60 Bk. Kadir Özköse, Muhammed Senûsî, Hayatı, Eserleri, Hareketi, İnsan Yayınları, İstanbul 2000; B.G.
Martin, Sömürgeciliğe Karşı Afrika’da Sûfî Direnişi, (Fatih Tatlılıgölü, İnsan Yay., İst. 1988, s. 25-27; İbrahim
Ethem Bilgin, “Afrika’da İslâm’ın Yayılışında Tasavvufun Rolü”, İlim ve Sanat, sy 7, İst. 1986, s. 89.

61 Kara, Tanzimat’tan Cumhuriyete Tasavvuf ve Tarîkatlar, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi,
İletişim Yay., İst. 1985, IV, s. 984.

62 Memiş, agm., s. 518.
63 Kuddûsî, Dîvân, s. 185.
64 Kuddûsî, Dîvân, s. 184
65 Kara, Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 479.

66 Aynı eser, s. 281.

67 Vassaf, Sefine, I, 342; Mahmut Kemal İbnülemn, Son asır Türk Şâirler, İst. 1970 (I-XII),X, 1676.

68 Yücer, age, s.856.
69 Mehmet Demirci, Türkiye’nin Çağdaşlaşma Süresinde Tarîkatlar, Türkiye Günlüğü, sy, 45, İst. 1997, s. 17.

70 Kara, Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 424,

71 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 218.
72 M. Asım Köksal, age., s.21.
73 Aynı eser, s. 367.

Tasavvufî Durum


Genelde tasavvuf ilmine düşünce ve felsefe yönünden Osmanlı döneminde fazlaca bir
katkı söz konusu olmamakla birlikte, konuyu sosyal yaşam yönünden bakıldığında tarîkatların
sistemleşmesi, kurumlaşması ve bunun topluma aktarılması konusunda Osmanlıların katkısı
büyük olmuştur.35

Osmanlıların son döneminde tasavvuf ve tarîkatlar, halkın dînî ve ahlâki yapısına
kaynaklık eden, onları kaynaştırıp olgunlaştıran özellikle büyük şehirlerde yaygın olarak
rağbet edilen bir kurum halini almışlardır.36 Osmanlıların son dönemini yaşadığı XIX.
yüzyılda ise tasavvuf, toplumun her kesiminde etkili bir konuma yükselmiştir. Bu dönemde
tekkeler bir çok coğrafyada olduğu gibi, Osmanlı toplumunda da asli fonksiyonlarına
dönerek, dernek, sendika, okul, hastane, misafirhane, spor merkezi, belediye gibi bir çok
kurumun görevini üstlenmiştir.37 Örneğin bu dönemde Üsküdar ve Urfa’daki Miskinler
tekkeleri birer cüzam hastanesi olarak görev yaparak, çevrelerinde devamlı olarak doktor
bulundurur ve şehre gelenlerin sağlık kontrolünü yapar, hasta olanları tedavi amacıyla
barındırırdı.38 Üsküdar miskinler tekkesi kadın-erkek, büyük küçük demeden cüzamlı
hastaları kabul eder, kendilerinden bir şeyh tayin edilir ve özel ritüeller düzenlerdi.39

Tasavvufa elit tabaka nezdinde gösterilen ilgi, alt tabakayı da etkilemiştir. Yâni tasavvuf
toplumun her tabakasında etkin bir konuma gelmiştir.40

Osmanlı Padişahlarından bir çoğu, politik amaçlarla da olsa tekkelerle daima ilişki
içinde olmuşlardır ve Padişahların çoğu çeşitli tarîkatlara intisab etmişlerdir.41 Tekkelerin
yaygınlaşıp çoğalmasında yine devlet adamlarının sağladığı maddi ve sosyal destek de söz
konusudur. XIX. Yüzyılda tekkelerin ve oralarda ikamet eden dervişlerin büyük
çoğunluğunun, düzenli bir şekilde yapılan para ve gıda maddesi bağışlarına bağımlı durumda
oldukları bilinmektedir.42

XIX. yüzyıl, Osmanlılarda tasavvuf kültürü açısından önemli olayların gelişmesine
şahit olmuştur. Örneğin, bu yüzyılda Yeniçerilikle birlikte Bektaşilik tarîkatı da kapatılmıştır.
II. Mahmut’un tekke ve tarîkat hayatını yakından ilgilendiren 1811 tarihli fermanıyla, saray,
resmen tarîkatların bazı geleneklerine müdahale etmiştir. Fakat, tekke mensuplarının
yetkilerinin bazılarına dokunulmamıştır.43

Bu dönemde Kuddûsî’nin bizzat görüştüğü, aralarında semimi bir dostluğun oluştuğu
ve aynı zamanda eserlerinde hep hayırla yad ettiği Sultan Abdülmecid’in de önemli icraatları
olmuştur. Örneğin Sultan Abdülmecid döneminde, Darü’l-Mesneviler açılmıştır. Hatta o
dönemde, İstanbul’da bulunan iki meşhur Darü’l-Mesnevinin bizzat Sultan Abdülmecid’in de
hazır bulunduğu bir törenle açıldığı rivâyet edilmektedir.44 Sultan Abdülmecid, aynı zamanda
1826’da Vak’a-yı Hayriye yasasıyla adlandırılan Yeniçeriliğin kaldırılmasıyla birlikte,
Bektaşi tekkelerinin kapatılması kararını kaldırarak bu tekkelerin tekrar faaliyete geçmesine
izin vermiştir. Bu kararla birlikte Bektaşiler rahat hareket etme ve tarîkat kıyafetlerini
serbestçe giyme özgürlüğüne kavuşmuşlardır.45

Abdülmecid dönemi, ıslahat tarihi açısından büyük bir önem taşır. Padişah çeşitli
unsurları eşitlik prensibi içinde birleştirmeye çalıştı. Fakat gayr-i Müslim kesimlerde uyanan
milliyetçilik duygularının ıslahat fermanının getirdiği imtiyazlarla desteklenmesi, dini,
ekonomik ve ulusal haklara kavuşan azınlıkların, Batılılarca da desteklenmeleri, bu birliğin
kurulmasını zorlaştırmıştır.46

Abdülmecid, kendinden önceki sultanlar gibi bütün uygulamalarını, icraatlarını ve
düzenlemelerini, şeriata uygun yapmak zorunda olduğu inancıyla hareket etmiştir. Ve aynı
zamanda, devlete devrinin şartlarına uygun bir düzen vermek inancında olduğu için, ıslahatçı
düşünceye sahip devlet adamlarını desteklemiştir.47

Abdülmecid, yönetimi süresince halkla sıcak bir diyalog içine girmiştir. Padişahların
sarayda halka kapalı kalma geleneğine son vererek, zaman zaman halkın arasına katılıp
onların sorunlarıyla ilgilenmiştir.48 Abdülmecid’in halkla olan bu içten diyalogları
Kuddûsî’nin dikkatini çekmiş ve bundan dolayı halkı Abdülmecid için sık sık dua etmeye
çağırmıştır.49 Abdülmecid halka yakın olmak için de, zaman zaman topluca yapılan tören,
merasim ve imtihanlara katılmıştır.50

Bu dönemin tasavvuf ve tarîkatlar açısından en önemli gelişmelerinden birisi de,
tekkelerin hiyerarşik olarak denetlenmesini sağlayacak merkezi bir sistemin oluşmasını
sağlayan Meclis-i Meşâyih Başkanlığının tesis edilmesidir.(1868).51 Çünkü bu yüzyılda
tarîkat ve tekkelerin içinde bulunduğu olumsuz durumun düzeltilmesi ve halkın nazarından
düşen itibarın tekrar eski haline getirilmesi için, tasavvuf erbabı bazı ıslahatlar yapmıştır.
Yeni cemiyetler kurulmuş ve yayın organları basın-yayın hayatına geçmiştir.52

Bir önceki döneme, yâni XVIII. Yüzyıla baktığımızda, tekke ve zaviye gibi
kurumlarıyla, sanat alanında en kalıcı eserler ortaya konulmuştur.53

Bu sanatları koruyan ve kollayan, gelişmesine ve güzelleşmesine katkıda bulunan yine
tekkeler olmuştur. Bunun da göstergesi, o dönemin en büyük şâirleri, en büyük musiki
dehalarının tasavvuf çevresi içinden çıkmasıdır. Eşrefoğlu Rumî (ö. 874/1469), Niyazi-i Mısrî
(ö. 1105/1694), Şeyh Galib (ö. 1214/1799) ve Kuddûsî (ö. 1265/1849) ile yaygınlaşan
edebiyat, tekke atmosferini terennüm etmiş, tarîkat ahlâkını işlemiş, tasavvufun ahkamını
gönüllere sunmuş ve mürîdlik dervişlik kuralları en güzel şekilde ortaya konulmaya
çalışılmıştır.54 Sûfî dervişler tarafından yazılan yüzlerce Dîvân, tasavvufî düşüncenin bir çok
konusunu, Kuddûsî’de de görüldüğü gibi, tasavvufun ilkelerini coşkun bir ruh haliyle ortaya
koymuştur. Bu eserler, insanların gönüllerini aydınlatmaya çalışan birer ışık olmuşlardır.
Bu dönemde bazı tarîkatların, halkın sosyal hayatına girip, siyasilerin ve idarecilerin
çözümünde zorlandığı sorunlara hal çaresi bulması tasavvuf ve tarîkatların halk nezdindeki
popülaritesini artırmıştır. Örneğin, doğudaki aşiret mensubu insanların önemli bir sosyal
yarası haline gelen, kan davası, evlilik, miras gibi konularda aşiret ağalarının ve yöneticilerin
çözüm üretemediği meseleleri tasavvuf ve tarîkat erbabı çözmüştür.55

Osmanlı toplumunda çalışanların haklarını koruyan, onları maddî ve mânevî bir örgüt
çatısı altında toplayıp her gün mânevî takviyenin yapıldığı Ahilik56 teşkilatı gibi bir kurumun
çok canlı olarak bulunmaması, büyük bir handikaptır. İnsanların sosyal haklarını koruyacak,
bürokratik bir şekilde güvenceye alacak dernek, sendika, büro ve belediye gibi kurumların
olmaması, insanları tarîkat ve tekkelere çekmiştir. Tarîkat ve tekkeler doğal bünyelerinde
yürüttükleri sosyal çalışmalarla insanları kendilerine çeken önemli kurumlar olmuştur.
Tasavvuf ve tarîkatların, halka insanî yaklaşımları ve sosyal hayata olumlu katkıları
sadece Anadolu topraklarında ya da Osmanlı yönetimine bağlı coğrafya ile sınırlı
kalmamıştır. Tasavvuf anlayışı ve kurumları, İslâm bölgelerinin çoğunda etkin bir rol
oynamıştır. Örneğin bu yüzyılda tarîkatlar, Afrika Kıtası’nın çeşitli kesimlerinde iki önemli
rol oynamıştır. Birincisi sömürgecilikle birlikte bu topraklara giren misyonerlik faaliyetlerini
durdurmuş, ikincisi ise, medrese ve zaviyelerde insanların maddi ve sosyal ihtiyaçlarını yerine
getirmeye çalışmış ve İslâm’ın yayılmasına hizmet etmiştir.57

Bu yüzyılda Kuzey Afrika tarîkatları Doğu tarîkatlarından daha yoğun bir şekilde
insanların sosyal hayatlarına katkıda bulunmaları sebebiyle, tasavvuf ve tarîkat önderleri, halk
tarafından sömürgeci yönetimlere karşı özgürlük mücadelesinde lider durumuna
getirilmişlerdir.58 Onların insanların sorunlarını çözmeye çalışmaları ve halkla iç içe
yaşamaları iki nedenden kaynaklanmaktadır: Birincisi, tarîkat liderlerinin yetişme şartları ve
halka karşı tavırlarıdır. Onlar bazı klasik Doğu tarîkat şeyhleri tipinden uzak, özellikle
fikirlerini yazarak açıklayan birer entelektüel lider prototipini göstermişlerdir.

KUDDÛSÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ

Ahmed Kuddûsî’nin diğer bir çok mutasavvıflardan farkı, hayatıyla ilgili bilgilerin
kendi eserlerinde detaylı bir şekilde yer almasıdır. Gerek kendi eserlerinde, gerekse dönemin
tarih kaynaklarında onun doğumunun, ölümünün ve hayatı boyunca karşılaştığı ve yaşamında
önemli izler bırakan olaylar yer ve tarih olarak çok açık bir şekilde kaydedilmektedir.
Çalışmamızda hayatıyla ilgili kronolojik tespitleri yaparken, özellikle onun kendi
ifadelerinden hareketle, dönemin sosyal ve kültürel olaylarıyla ilişkilendirmeye ve genel tarih
zeminine oturtmaya gayret gösterdik. Kuddûsî’nin hayatını tespit ederken menkabevî
kişiliğini değil, kendi dilinden, tarihî ve gerçek kişiliğini ön plana çıkarmaya gayret ettik.