EŞ'ARİYYE

Ebû'l Hasan Ali bin İsmâil el-Eş'arî'nin görüşlerine dayanan itikadî mezhebin adıdır. Hicrî 260 tarihinde Basra'da doğan el-Eş'arî, hayatının ilk yıllarında mu'tezilî düşünceye sahip iken kırk yaşından sonra bir Cuma günü Basra Camii'nde minberde bu mezhebi terk ettiğini açıklamıştır. Eş'arî'nin amelde önce Hanefî daha sonra Şafiî veya bir dönem için de Mâlikî olduğu söylenmektedir. Ancak İslâm âleminde Şafiî olanların itikadî yönden Eş'arî'nin görüşlerini paylaştıklarına bakılırsa onun en son Şafiî mezhebinde karar kıldığı kuvvet kazanmaktadır.
el-Eş'arî'nin kelâm alanındaki görüş ve düşüncelerini, kendisinden nakledilen şu sözlerden öğrenmek mümkündür: "Bizim için gerekli olan, Aziz Rabbimizin kitabına, Peygamberimizin sünnetine, sahâbe, tabiin ve hadis imamlarından rivâyet olunan şeylere tabi olmak"tır. Kelâm ilmine getirdiği diğer katkılar ise şöyle özetlenebilir: "Kulun iradesi müstakil değildir. Allah onu yaratıyor. Husun ve kubuh akıl ile idrak olunamaz. İnsan dinî tebligât olmadan Allah'ı bilemez. Allah'ın "tekvin" sıfatı kudret sıfatının aynıdır. Erkek olmak peygamberliğin şartlarından değildir. Kâfirler de ibadetle mükellef olup, ibadet yapmadıkları taktirde ayrıca azap göreceklerdir. Îmân kalb ile tasdik, söz ve amelden ibarettir. Fiillerin tek yaratıcısı Allah'dır. Ancak kulun da cüz'î iradesi vardır. O irade ile ceza veya mükafat kazanılabilir. Kur'ân mahluk değildir. Hz. Muhammed, Allah'ın izniyle mü'minlere şefaat edecektir." Eş'arî ekolu daha sonra Bakıllânî, Cüveynî, Gazzalî, Şehristanî, Râzî, Amidî, Taftazanî, Cürcanî ve Devvanî gibi âlimler tarafından geliştirilerek daha da temellendirilmiştir. Amelde Şafiî mezhebinin yaygın olduğu bölgelerde itikadî yönden de Eş'arî'nin görüşleri kabul görmüştür. Genel bir değerlendirme yapıldığında Eş'ariyye'nin, Mu'tezile'ye karşı bir tepki olarak doğduğu ve felsefeye karşı olduğu bilinmektedir. Buna rağmen Eş'arî kelâm âlimleri zamanla te'vile olumlu yaklaşmak sûretiyle Kelâm'da yenilikler yaparak Kelâm ilmini felsefe ile rekabet edebilecek bir güce kavuşturmuşlardır. Bu sebeple Eş'arî Kelâmı, aklı ön planda tutan Mu'tezile'den ayrı gibi görünüyorsa da, genelde akılcılık ilkesini de benimsemiştir. (F.K.)