Konu: Türkçe ve Türk Dilleri Ailesi

Türkçe

Türkiye Türkçesi, Altay Dilleri içerisinde Türk dil ailesinin Oguz Grubu'na mensup lehçedir. Anadolu, Kibris, Balkanlar ve Orta Avrupa'da genis yayilim alani bulmus olup, Türkiye Cumhuriyeti, Kuzey Kibris Türk Cumhuriyeti, Güney Kibris Rum Kesimi, Makedonya ve Kosova'nin resmî dilidir.



Siniflandirma

Resmi durumu

Türkçe Türkiye'nin ve Kuzey Kibris Türk Cumhuriyeti'nin resmi dilidir. Türkiye'de Türk Dil Kurumu, Atatürk tarafindan 1932 yilinda Türk Dili Tetkik Cemiyeti olarak bagimsiz bir organ olarak kurulmustur. Türk Dil Kurumu dilin sadelesmesi, yabanci kökenli sözcüklerin degistirilmesi (özellikle Arapça ve Farsça) için çalismistir. 1978 Dil yasasina göre Türkçe Kosova'da resmi dildi. Su anda sadece Kosova'nin Türk çogunlugunun yasadigi bir kent olan Prizren'de resmi dildir. Diger bölgelerdeki resmiyeti ortadan kaldirilmistir.

Kullanimi

1960'larda is gücüne ihtiyaç duyan Avrupa kapilarini büyük ölçüde Türklere açmis ve Türkiye'den Avrupa'ya yogun bir göç yasanmistir. I. Dünya Savasi sonrasinda Balkanlar'da yasamaya devam eden Türkler ile birlikte bu insanlarin sayisi günümüzde neredeyse 6 milyona ulasmistir ve büyük bir çogunlugunun ana dili Türkçedir. Amerika ve Avustralya'da ise yaklasik 200 bin kisi Türkçe konusmaktadir. Böylece Türkçe (Türkiye Türkçesi), Türkiye ve KKTC dahil tüm dünyada ana dil olarak yaklasik 71 milyon kisi tarafindan konusulurken, bu sayi Türkiye Türkçesini ikinci dil olarak konusanlarla birlikte tahminen yaklasik 80 milyonu bulmaktadir.

Tam çözünürlük‎ (1.427 × 628 piksel, dosya boyutu: 30 KB)

UNESCO, 1980'li yillarda yaptigi arastirma sonucu tüm Türk lehçelerini 200 milyon kisinin konustugunu ortaya çikardi. Ancak buna Türk lehçelerini ikinci ya da üçüncü dil olarak konusanlar da dahildi. Aradan geçen çeyrek asirda Türkçe konusan nüfus önemli oranda artti. Günümüzde yaklasik 210 milyon kisinin Türkçeyi ve diger tarihi lehçelerini ana dili olarak konustugu üzerinde durulmaktadir. Buna Türkiye Türkçesini de içeren Türk lehçelerini ikinci veya üçüncü dil olarak konusanlar da dahil edilecek olsa, bu sayi gözle görülür derecede artacaktir. Bu nedenle Türkiye Türkçesinin en çok konusan kisi sayisina sahip oldugu Türk Dilleri Ailesi, tüm lehçeleri ile dünyanin en çok konusulan dil ailelerinden birini olusturmaktadir.

Tarihsel Gelisimi

Orta Asya'dan, Anadolu'ya

Altay Daglari civarindan kaynaklanan dil, onu kullanan göçebe kavimlerin doguda Japonya'ya, batida ise Avrupa'ya dogru hareketiyle yayilmistir. Afganistan ve Bati Çin civarinda Mogolca; Rusya, Güney ve Güneydogu Çin bölgesinde Tunguz; eski Rusya ülkelerinden batida Türkiye'ye, güneyde ise Iran'a yayilan bir alanda ise Türki diller olarak degismistir. Güneyde bulunan baslica Türki diller Türkçe, Azeri Türkçesi ve Türkmen Türkçesidir. Oguz boylarinin kullandigi Gagavuz lehçeleri ve Iran kaynakli Horasan lehçesi, Türkiye lehçesi ile birlikte bugünkü Türkçenin bölümlerini olusturmaktadir.

Divân-i Lügati't-Türk, Türk kültürün ilk Türk dilini anlatan ve yazilan Sözlük eseri dir ve Kasgârli Mahmud tarafindan 25 Ocak 1072'de yazilmaya baslanmis ve 10 Subat 1074'te bitirilmistir. Bu kitap içinde bu tümce bulunuyor. "Türk dilini ögrenmek çok gerekli bir is olur". Türkçenin zengin gramer özelliklerini ilk ve en çarpici biçimde yansitiyor.

Türkçenin kullanim alanini genisleten bir baska Karahanli Devleti'nin mensubu, ikinci bir Türk ve Türkçe kültür abidesi olan Yusuf Has Hacib dir. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig adli eseri ile Türk dil birliginin diger önemli yazili temelini atti.(1069-1070 yilarinda bu Türkçe eseri tamamlandi).

13/14.yy. yasamini süren Yunus Emre Türkçenin, özellikle Türkçe siir dilinin temel ustasi ve abidesi(aniti) olmaktadir.

Yunus Emre'nin edebiyat tarihi bakimindan, önemli bir yani da Anadolu'da, Türkçe siir dilinin öncüsü olmasi ve tasavvuf sorunlarini yalin, kolay anlasilir bir dille söyleyisi nedeniyledir. Siirlerinin ölçüsü, Türkçenin ses yapisina uygun aruz olmakla birlikte söyleyisi akici, sürükleyici bir nitelik tasir. Tasavvufun en güç anlasilir kavramlarini, Türkçenin ses yapisina uygun biçimde dile getirir, siirinde duygu ve düsünce birliginden olusan bir derinlik görülür.

Haci Bayram Veli 14/15.yy. Anadoluda yasamini süren Türk mutasavvif ve sair olarak, eserlerini Türkçe olarak yazmakta oldu ve Türkçe kulanimini Anadoluda önemli sekilde etkiledi.

* Altay dil ailesi
o Türkçe dil kolu
+ Güney dilleri
# Balkan Gagavuz Türkçesi (Türkiye ve Türklerin yasadigi Avrupa ve Amerika kitalarini bazi bölümleri)
# Gagavuz Türkçesi (Moldovya)
# Horasan Türkçesi (Iran)
# Türkiye Türkçesi
# Azeri Türkçesi
# Kazak Türkçesi
# Türkmen Türkçesi
# Kirgiz Türkçesi
# Özbek Türkçesi
# Tatar Türkçesi
# Uygur Türkçesi

Türkçe ait oldugu Altay Dil Ailesi'nin en çok kisi tarafindan kullanilan dilidir. 5500-8500 yillik bir geçmisi oldugu sanilmaktadir. Azeri, Türkmen, Tatar, Özbek, Baskurti, Nogay, Kirgiz, Kazak, Yakuti, Çuvas gibi bölümleri vardir.

Örnek olarak yazili Türkçe üzerine kaynaklarda (M.Ö. 1766 yilik çin kronikinde) ilk kez tutanaklarda tanri , Ordu , kiliç ve kut (mutluluk) sözcükleri bulunulmaktadir.

Mogolca, Mançu-Tungus, Korece ve Japonca ile yakin iliskisi vardir. Bazi bilimadamlari, iliskinin ödünç alinmis sözcüklerden kaynaklandigini ve temelli olmadigini iddia etmistir. Son zamanlarda yapilan karsilastirmali çalismalar, bu tezin hatali oldugunu, Türkçe ve Japonca'nin temel iliskilerinin bulundugunu kanitlamistir[1].

Dil örnekleri klasik Eski Türkçe Kültürü (Göktürk 6/7/8yy. ile Orhun yazitlari) ve Türkiye Türkçesi Kültürü

Göktürkçe

Türk Oguz begleri, budun, esidin; üze Kök Tengri basmasar, asra yir telinmeser, Türk budun, ilinin, törünün kim artati(r)?

Türkiye Türkçesi

Türk Oguz beyleri, ulus, isitin; üzeride Gök Tanri basmasa, altta yer delinmese, Türk ulusu, ülkeni, töreni kim atar?

Dil Devrimi

Türkiye Cumhuriyeti'nin uluslasma sürecini tamamlayan Türk Devrimi'nin ya da Atatürk devrimlerinin en önemli basamaklarindan ilki Cumhuriyet'in kurulusundan 4 yil sonra yapilan harf devrimi, ikincisi de Cumhuriyet'in kurulusundan 9 yil sonra yapilan Dil Devrimi'dir.

Dil Devrimi kisaca, Türkçe ile düsünmeyi, Türkçenin bütün, bilim, sanat ve teknik kavramlari karsilayacak yolda gelismesini saglayan eylemdir.

Dilbilimci Kâmile Imer "Dil Devrimi nedir?" sorusunu söyle yanitliyor:

Dili daha çok yerli ögelerin egemen oldugu bir kültür dili durumuna getirmek amaciyla yapilan ve devletin destegini kazanmis olan ulus çapindaki dili gelistirme eylemine 'dil devrimi' adi verilmektedir. (Dilde Degisme ve Gelisme Açisindan Türk Dil Devrimi, TDK Yayinlari, Ankara, 1976, s. 31 ve ötesi)

Her insan düsüncesini sözcükler arasinda bag kurarak olusturdugu tümcelerle aktarir, bu açidan bakinca Dil Devrimi ayni zamanda düsüncenin yenilesmesidir.

Imer'in söyledigi gibi, "Dil Devrimi'nin gerçeklesmesini saglayan etkenler, ayni zamanda onun amaçlarini ortaya koymaktadir. Uluslasma etkeni dili yabanci ögelerden temizleme amacini, öteki de kültür dili durumuna getirmeyi amaçlamaktadir. Bu amaçlarin olumlu sonuçlar vermesi, ortaya çikan ürünlerin toplumun mali olmasina baglidir. Devletin destegi olmaksizin dilde yapilan devrim, bireysel bir eylem olarak kalir, topluma mal olmaz. Dil Devrimi'nin hazirlik evresindeki çabalar, bunun en güzel örnekleridir. Türk Dil Devrimi'nin hazirlik evresi olarak nitelendirebilecegimiz ve Tanzimat Fermani ile baslayan dönemdeki dili temizleme istegi toplumu kapsayamamistir. Ancak Cumhuriyet'ten sonra, 1932 yilinda devletin öncülügünde Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin kurulusuyla dilde yapilan yenilikler, ulus çapinda bir eylem olarak topluma mal olmaya baslamistir." (Agy, s. 32)

Türkçe yapi bakimindan çok zengin bir dil olmakla beraber, dünya üzerinde de hala çok konusulan bir dildir. Bu zenginlik her ne kadar içinde yabanci sözcükler bulundursa da, bu durum dilde hiçbir bozukluga yol açmamistir. Bunun nedeni de, Osmanli'nin, zamaninda barindirdigi azinliklarin olmasidir. Çünkü bu nedenle dilde çok fazla yabanci "sözcük alis-verisleri" olmustur. (Yagmur Akyüz)


Türkler dünyada en çok alfabe degistiren kavimlerdendir.

* Türkçenin bilinen ilk alfabesi Orhun Abideleri'nde yer alan Orhun Alfabesi'dir. Bu alfabe 1. yüzyildan itibaren Göktürkler tarafindan kullanilmistir.
* Osmanli Devleti'nde ise Arap alfabesi üzerinde bir takim düzenlemeler yapilarak Osmanlica dedigimiz yazi çesiti kullanildi.
* Türkiye Cumhuriyeti ile birlikte 29 harfli Yeni Türk Alfabesi ise Latin abecesi üzerinde yapilan düzenlemeler sonucu 1928'de Mustafa Kemal Atatürk tarafindan kabul edilmistir.

Ayrica günümüzde 20 ayri Türk yazi dili bulunmaktadir: Türkiye Türkçesi, Gagavuz Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Kirim Tatar Türkçesi, Karaçay-Malkar Türkçesi, Nogay Türkçesi, Kumuk Türkçesi, Kazan Tatar Türkçesi, Baskurt Türkçesi, Kazak Türkçesi, Karakalpak Türkçesi, Kirgiz Türkçesi, Özbek Türkçesi, Uygur Türkçesi, Altay Türkçesi, Hakas Türkçesi, Tuva Türkçesi, Saha (Yakut) Türkçesi, Çuvas Türkçesi.

Agizlari

Türkiye Türkçesinin genel kabul görülmüs ve yazi diline aktarilmis sivesi, Istanbul agzindan türemistir. Anadolu'da özellikle Karadeniz Bölgesi, Güneydogu Bölgesi ve de Ege Bölgesi'nde agiz farkliliklari apaçik gözlenmektedir. Ancak agizlar, genellikle insanlarin belli bir egitim ve kültür seviyesine ulasmasi ile yavas yavas terk edilmekte ve toplumda çogunlugun konustugu agiz kabul görmektedir.

Dilbilgisi

Türkçeyi (Türkiye Türkçesi) diger dillerden ayiran üç özellik sunlardir:

1. Türkçe sondan eklemeli bir dildir.
2. Türkçede ses uyumu vardir.
3. Türkçede sözcüklerin cinsiyeti yoktur.

Türkçe'nin özellikleri

• Türkçe söz varliginin çogunlugu; öz Türkçe sözcükler, Arapça ve Farsça'dan geçmis Türkçelesmis sözcüklerden olusmaktadir. Arapça ve Farsçadan gelmis sözcükler o kadar Türkçelesmistir ki Arap veya Fars dilindeki halinden oldukça farklidir ve kimi sözcüklerin anlami farklilasmistir.
• Türkçede tümce yapisi: Özne, Tümleç, Yüklem seklindedir.
• Türkçede kisa yoldan anlatim ön plandadir. Örnegin, "sobayi yak" derken "sobanin içindekileri yak" anlamindadir.
• Türkçede zamirler: ben, sen, o, biz, siz, onlar seklindedir.

Sözcük Türeme Farki

Özelligi geregi sona eklemeli bir dil oldugundan Türkçede basit bir kökten çok sayida sözcük türetmek mümkündür. Bu özelligin bulunmadigi Hint-Avrupa Dilleri kolundan gelen Ingilizce, Almanca ve Ispanyolca asagida Türkçe ile karsilastirilmistir.



Eklerle tümce olusturma

Diger yaygin olarak konusulan dillerle karsilastirildiginda, daha az sayida sözcük ve harf ile daha çok bilgi aktarmak olanaklidir. Diger pek çok dilde olmayan bir özellige göre, bir sözcük köküne ekler ekleyerek, tek sözcüklü tümceler olusturulabilir.



Büyük ve küçük ünlü uyumu

Türkçede büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu olarak bilinen iki ünlü uyumu vardir. En yaygin ve kapsamli olan, büyük ünlü uyumudur. Kural disi kalan çok az sözcükler mevcuttur ki bunlarin büyük bir kismini yabanci kökenli sözcükler olusturmaktadir. Bu kurala göre Türkçede bir sözcügün ilk hecesinde kalin bir ünlü (a, i, o, u) varsa, izleyen hecelerde de kalin heceler; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) varsa, izleyen hecelerde de ince ünlüler yer alir. Kelimenin ilk hecesi düz ünlüyle baslamissa (a,e,i,i)diger hecelerde düz ünlüyle devam eder.

Örnek:

* Büyük ünlü uyumu : balta - baltalar ; ari - arilar ; top - toplar ; uçak - uçaklar
* Küçük ünlü uyumu : ev - evler ; istek - istekler ; örtü - örtüler ; ünlü - ünlüler

Türkçe'nin Deyim ve Atasözleri

Bir dilin zenginliginin göstergelerinden biri deyim ve atasözleridir.

Türkçe'de en çok kullanilan deyimlerden örnekler;

* Kulak misafiri olmak.
* Yangina körükle gitmek.
* Yumurta kapida.
* Etekleri zil çalmak.
* Yerin kulagi vardir.

Türkçede en çok kullanilan atasözlerinden örnekler;

* Damlaya damlaya göl olur.
* Bugünün isini yarina birakma.
* Isleyen demir isildar.
* Gün dogmadan neler dogar.

Türkçe'de bulunan ilginç deyim ve atasözleri;

* Fakirin parmagina bir kasik bal bulanmis, yemeden duramamis.
* Kedi (Bazi yerlerde kus) g.... görmüs, yara sanmis.
* Deveye sormuslar, senin boynun neden egri diye. Nerem dogru ki demis.
* Türk çalmis, Türkmen oynamis.
* Daha karpuz kesecektik. (yeni deyimlesen bir sözcük öbegine örnek)

Yabanci Dillerle Etkilesimi

Türkçe'ye Geçen Yabanci Sözcükler

Her ne kadar Atatürk'ün dil devrimi ile Türkçe, kökeni Arapça ve Farsça olan sözcüklerden arindirilmaya çalisildiysa da, dil devriminin politik etkenlerle aksamasindan ötürü bu iki dilden sözcükler, Fransizca sözcüklerle birlikte Türkçe sözlügün önemli bir bölümünü olusturmayi sürdürmektedir.

Türkçe'de yer alan sözcüklerin toplam %14,33'ü (104.481 sözcügün 14.973'ü) yabanci dillerden Türkçe'ye girmistir:



Basin Dilindeki Yayginligi

Tuba Ersöz'ün bir arastirmasina göre, basindaki yabanci kökenli sözcük kullanimi halka göre daha yüksek bir konumda. Basin dili halka bilimsel dilden daha yakin olmasi gerekirken, Türkiye'deki bu tam tersine isleyen olgu dikkat çekici.

Arastirmaya göre dil devriminden bu yana basin dilinde Türkçe sözcük kullanimi artmis, Farsça ile özellikle Arapça sözcüklerin kullanimi büyük ölçüde düsmüstür. Buna karsin diger dillerden alinan sözcüklerin kullaniminda bir artis olmustur, ki bu rakamlarin günümüzde daha da arttigi tahmin edilmektedir.



Yabanci kökenli sözcüklerden bazi örnekler:

* Arapçadan: fikir, hediye, resim, insan, saat, asker, vatan, irk, millet, memleket, devlet, halk, hain, kurban, sehit
* Farsçadan: tahta, pazar, pencere, sehir, hafta, ates, rüzgâr, ayna, can, dert, hos, düsman, kahraman, köy
* Yunancadan: liman, kutu, irgat
* Italyancadan: avukat, banyo, bavul
* Fransizcadan: lüks, kuzen, pantolon, kuaför, hoparlör, kamyon, sürpriz
* Ingilizceden: pikap, tisört
* Almancadan: salter, svester, haymatlos

Türkçe'den Diger Dillere Geçen Sözcükler



Türkçe kökenli ya da alinti sözcüklerden bazi örnekler:

# cacik: Yunanca "zaziki"
# çakal [Farsça شغال schaghāl iden]: Ingilizce "jackal" ve Fransizca "chacal"
# çorap: [Farsça gorāb iden Arapça جراب dschurāb iden geçmi؛]: Rumence Ciorap
# denge (para): Rusça "dengi"
# dilmaç (tercüman, çevirmen): Lehçe "tlumacz", Almanca "Dolmetscher"
# dolma: Ingilizce "dolma", Yunanca "dolmalakis"
# duman: Rusça'da "tuman"
# hamam [Arapça حمام hammām iden]: Fransizca "hammam"
# kahve [Arapça قهوة qahve iden]: Fransizca "café"
# kibrit: [Arapça كبريت kibrīt iden]: Rumence "kibrit"
# kِ؛k [Farsça ku؛k]: Almanca: "Kiosk"
# ordu: Almanca, Ingilizce ve Fransizca "Horde"
# yogurt: Ingilizce "yoghurt", Fransizca "yaourt", Almanca "Joghurt", Ispanyolca "yogur"
# zar: (uçurum): Rusça "yar"
# zarlik: (ferman): Rusça "yarlik" (mektup)
# briç [< birüç < bir + üç]: Ingilizce "bridge"

Ayrica, Osmanli Imparatorlugu dِnemi veya ِncesinden ؛ekillenmi؛, Türkçe-Ermenice ortak kelime hazinesi, Türkçe-Yunanca ortak kelime hazinesi, Türkçe-Bulgarca ortak kelime hazinesi, Türkçe-Arnavutça ortak kelime hazinesi, Türkçe-Bo؛nakça ortak kelime hazinesi, Türkçe-Romence ortak kelime hazinesi mevcuttur.

Ayrica: Rekortmen Sِzcükler

En çok anlamda؛i olan sِzcük:

* Tuvalet, ayakyolu, memi؛hane, abdesthane, kenef, hela, yüznumara. (7)

En çok tek bir sesli harf kullanimi:

* Badanalayamayacaklardansalar (12)

En uzun sِzcük:

* Muvaffakiyetsizle؛tiricile؛tir iveremeyebilecekleri mizdenmi؛sinizcesineymi؛mi؛ (77 harf)

En çok a içeren sِzcük:

* Alafrangala؛tiramayacaklardans alar (13 kez a harfi)

En çok "e" içeren sِzcük:

* Gelenekselle؛tiriveremeyebilec eklerdenseler (15 kez e harfi)

En çok "i" içeren sِzcük:

* Sikintisizla؛tiriciliginizin (11 kez)

En çok "i" içeren sِzcük:

* Ki؛iliksizle؛tiricile؛tirivere bileceklerimizden mi؛ siniz (15 kez)

Tersinden de aynen okunan (Ulu eli milatlik anam, az namazlik zaman ara, namaz kil zaman zaman, akil talim ile ulu.) en uzun tümceler:

* Ey Nihat Adana'da tahin ye (21 harf, anlamli)
* Ulu eli milatlik anam, az namazlik zaman ara, namaz kil zaman zaman, akil talim ile ulu (69 harf, yari anlamli)

KAYNAK

----------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------
Türk dilleri ailesi

Türk dilleri veya Türk lehçeleri olarak Dogu Avrupa'dan Sibirya ve Çin'in batisina kadar uzanan bir alanda ana dil olarak 180 milyon kisi tarafindan, ikinci dil olarak konusanlar da sayilirsa 200 milyon kisi tarafindan konusulan, birbirleri ile çok yakin akraba olan ve 40 ayri yazi diline bölünen bir dil grubu tanimlanir. Türk dilleri Altay dilleri ailesine aittir. En çok konusulan Türk dili, Türkiye Türkçesidir.

Türk dillerini diger dil ailelerinden farkli kilan mühim bir özelligi, konusucularinin uzun süre göçebe olarak yasamisligi ve bu yüzden bu dillerin sürekli birbirlerinden etkilenmis olmalaridir. Türk dillerinin çok sayida ayni anlamda kullanilan ortak kelimelere sahip olmalarinin yani sira cümle yapilari da hep ayni kalir. Bu yüzden Türk dillerinin bir dil ailesi olmadigi, tek bir dilin lehçeleri oldugu görüsü de yaygindir ve Türk lehçeleri, Çagdas Türk yazi dilleri veya Türk dilinin kollari gibi adlandirildiklarina da rastlayabiliriz.


Türk dillerinin Avrasya üzerinde yayilimi

Bu tabloda Türk dillerinde cümle yapisinin ayni kaldigini gösteren bir örnek görebilirsiniz:



Çogu Altay dillerinde oldugu gibi Türk dillerinde de büyük ve küçük ses uyumu vardir (Özbekçe hariç), yazimda sözcükler son ekler alarak uzarlar ve cümle yapisi özne-nesne-yüklem sirasiyla olusturulur. Kazakça örnek:

* jaz (yaz)
* jaz.u (yazi)
* jaz.u.si (yazici/yazar)
* jaz.u.si.lar (yazicilar)
* jaz.u.si.lar.im (yazicilarim)
* jaz.u.si.lar.im.iz (yazicilarimiz)
* jaz.u.si.lar.im.iz.da (yazicilarimizda)
* jaz.u.si.lar.im.iz.da.gi (yazicilarimizdaki)
* jaz.u.si.lar.im.iz.da.gi.lar (yazicilarimizdakiler)
* jaz.u.si.lar.im.iz.da.gi.lar.d an (yazicilarimizdakilerden)

Tarih

Yüzyillar boyunca Türk dillerini konusan halklar göçebe hayati sürdürmüsler ve özellikle Iran, Islav ve Mogol gibi farkli toplumlarla birçok alanda etkilesimde bulunmuslardir. Genis bir tarihe yayilan bu etkilesim sürecinden Türk dilleri de önemli oranda etkilenmistir. Bu etkilesim sürecinde Türk dilleri de kendi aralarinda bazen birbirlerinden uzaklasip bazen de göçebe yasam sekli nedeniyle tekrar yaklasip kaynasmislardir. Bu yüzden Türk dil grubu ve içindeki dillerin tarihi gelisimleri kismen belirsizlestirmis, bu yüzden Türk dillerinin siniflandirilmasinin birden fazla sistemi olusmustur. Günümüzde en genel kabul görmüs siniflandirma sistemi Samiloviç'in kalitsal siniflandirmasi olmakla beraber ayrintilarda tartismalar sürmektedir.

"Dil" ve "Lehçe" tartismasi

Türkiye'de Türk dilleri ailesinin adlandirilmasi, ve bu dillerin sadece bir dil mi yoksa birçok diller mi olduklari hakkinda farkli fikirler yaygindir. Türk Dil Kurumu yayinlarinda, önceleri "Türk lehçeleri" adi benimsenmisken, sonralari bu ad yaninda "Türk dilleri" deyimine de yer verildigi görülmektedir. Ankara Üniversitesi Türk dillerini öteden beri "lehçe" sayar ve "Türk dilleri" deyiminden kaçinir. Istanbul Üniversitesi ise, daha asiri bir tutumla, "lehçe" deyimini yalniz Çuvasça ve Yakutça gibi öbürlerinden çok farkli iki Türk dili için kullanmakta, bu diller disindaki bütün Türk dillerini "lehçe"nin de altinda bir konusma türü ("variety of speech") saydigi "sive" sözü ile adlandirmaktadir. Bu durumda, Türk dillerinin Türkiye'deki adlandirmalarinda üç ayri görüsle karsi karsiyayiz demektir:

1. Sovyet Rus dilcileri, Hint-Avrupa dillerini Indo-Germen diye adlandiran fakat Türk lehçelerini ayri birer dil sayan bazi Alman dilcileri ve hem Türkolog hem Altayist Talat Tekin: Diller,
2. Türk Dil Kurumu ve Ankara Üniversitesi'nin görüsü: Lehçeler,
3. Istanbul Üniversitesi'nin ve Muharrem Ergin'in kitabini okutan otuzdan fazla üniversitenin görüsü: Çuvasça, Yakutça ve Halaçça lehçe, digerleri sive.

"Lehçe"nin anlami

Dil biliminde bir konusma türünün dil mi yoksa lehçe (diyalekt) mi oldugunu saptamak için kullanilan tek dil bilimsel ölçüt karsilikli anlasilabilirlik ("mutual intelligibility") ölçütüdür. Bu ölçüt, siradan bir kimsenin dille ilgili su yalin yargisina dayanir: "Ayni dili" konusan insanlar birbirlerini anlayabilirler, ya da aksine birbirlerini anlamayan insanlar "ayri diller" konusuyorlar demektir.

Örnek: Altayca-Türkçe karsilastirmasi

1. Ol onçozinañ ozo cortop oturdi = O, herkesten önce gitti.
2. Keçe eñirde bis kinodo bolgonibis = Dün aksam biz sinemada idik.
3. Bu biçik cûkta çikkan = Bu kitap yakinda çikti.

Örnek: Hakasça-Türkçe karsilastirmasi

1. Sírerge par kilerge miníñ mâm çogil = Size gelmek için vaktim yok.
2. Aniñ üçün ahça tölirge ayastig = Onun için para ödemek yazik (olur).
3. Ol skolani am dâ tôspan = O, okulu henüz bitirmedi.

Çuvasça-Türkçe karsilastirmasi

1. Vírenekensem skula kayríš = Ögrenciler okula gittiler.
2. Kíneke sítel šinçe virtat = Kitap, masa(nin) üstünde duruyor.

Yukaridaki Çuvasça cümleleri Türk dil bilimi ögrenimi görmemis, Çuvasça ögrenmemis bir Türk'ün anlayamayacagi derecede farklidir. Türkçe bilmeyen bir Çuvas'in da bu cümlelerin Türkçe karsiliklarini anlayamayacagi açiktir. O halde, Çuvasça ile Türkçe arasindaki karsilikli anlasilabilirlik orani sifirdir ve bunlar iki ayri dildir. Yani yukarida karsilastirilan dillerin arasindaki farkliliklar "lehçe" denilebilmesi için yeterli degildir.

Türk dilleri ailesi

Toplam 40 ayri dilden olusan, 180 milyon ana dili olarak konusani ile Türk dilleri ailesi, Altay dilleri grubunda büyük farkla en büyük dil ailesini olusturur. Dünyadaki bütün dil aileleri arasinda yedinci büyük dil grubunu olusturur ve önümüzdeki on yillar içinde daha da büyüme kapasitesine sahiptir.

Dünyadaki büyük dil aileleri:

* 1. Hint-Avrupa dil ailesi
* 2. Çin-Tibet dil ailesi
* 3. Nijer-Kongo dil ailesi
* 4. Afro-Asya dil ailesi
* 5. Avustronezce dil ailesi
* 6. Dravid dilleri ailesi
* 7. Türk dilleri ailesi (Altay dilleri grubunda)


Türk dillerinin dünyadaki diger dil ailelerinin arasindaki yeri.
Tam çözünürlük için tiklayiniz‎ (1.339 × 636 piksel, dosya boyutu: 36 KB)

Türk dillerinin cografyasi

Türk dilleri, Dogu ve Güneydogu Avrupa, Bati, Orta ve Kuzeyasya gbi büyük bir cografyaya dagilmistir. Bu bölge Balkanlar'dan Çin'e, Iran'dan Kuzey Denizine kadar uzanir. Asya'nin yaklasik otuz ülkesinde en az bir Türk dili, sözünü etmeye deger yayginlikta konusulur. Bunun yaninda Almanya'da büyük bir azinlik Türkiye Türkçesini ana dili olarak konusur.

Çin'in batisindaki Türk dilleri

Tam çözünürlük‎ (1.188 × 665 piksel, dosya boyutu: 839 KB)

Büyük Türk dilleri ve anlasilabirlik

Türk dillerini konusanlarin dörtte üçü, en büyük üç Türk dilinden birini kullanir:

* Türkiye Türkçesi; 70 milyon ana dili olarak konusani vardir. Türkiye, Balkanlar, Bati ve Orta Avrupa'daki ikinci dil olarak konusanlar ile 80 milyonu bulur.
* Azerice (Azerbaycan Türkçesi); 30 milyon konusucu: Azerbaycan ve Kuzeybati Iran.
* Özbekçe; 24 milyon konusucu: Özbekistan, Kuzey Afganistan, Tacikistan ve Bati Çin.

Bir milyondan fazla konusucusu olan diger Türk dilleri:

* Kazakça 11 Mio. Konusucu: Kazakistan, Özbekistan, Çin, Rusya
* Uygurca 8 Mio Konusucu: Çin- Sincan
* Türkmence 6,8 Mio Konusucu: Türkmenistan, Kuzey Iran
* Kirgizca 3,7 Mio Konusucu: Kirgizistan, Kazakistan, Çin Türkistani
* Çuvasça 1,8 Mio Konusucu: Rusyanin Avrupa kisminda
* Baskirca 2,2 Mio Konusucu: Baskiristan
* Tatarca 1,6 Mio Konusucu: (etnik olarak 6,6 Mio.) Merkez Rusyadan Bati Rusyaya kadar
* Kasgayca 1,5 Mio Konusucu: Iranin Fars ve Çuzistan illerinde

Sayilar 3/2006 tarihli kaynaklardan alinmisdir. %5 - %10 daha yüksek sayilar gösteren kaynaklar bulmakta mümkündür.

Tüm Türk dilleri konusanlarin sayisinin dillere göre paylasimi

Anlasilabilirlik

Neredeyse tüm Türk dillerinin Sesbilim, sözdizim ve sekil bilgisi aynidir. Sadece Çuvasça, Halaçça ve Yakutça ile Dolganca gibi Sibirya Türk dilleri bu noktalarda farklidir. Bunun yaninda komsu ülkelerin sinirlarinda kaynasmadan ileri gelen ve bazen dil gruplarinin sinirlarini da asan lehçeler bulunur.

Türk dilleri birbirlerini anlayabilen dillerden olusan gruplara ayrilir. En büyük grup Türkiye Türkçesi, Azerice ve Türkmenceyi içine alan Oguz grubudur. Diger gruplar, Uygur, Kipçak, Ogur, Sibirya ve Argu gruplaridir. Ayni grubun içinde yer alan dillerin arasindaki fark bir lehçe farki kadardir, ancak iki farkli gruba ait dilin arasinda anlasabilirligi zorlastiran ya da imkansiz kilan gramer farklari vardir. Buna ragmen tüm dillerde neredeyse hep ayni kalan birçok kelime vardir:


Tüm Türk dilleri konusanlarin sayisi birbirini anliyabilen dillerden olusan grublara ayrildiginda böyle bir paylasim ortaya çikmaktadir.

(Daha fazla örnek için buraya bakiniz: Sözlük karsilastirmasi)

Türkçe ulusal diller



Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence, Kazakça, Kirgizca ve Özbekçe, ülkelerinin ulusal dilidir. Bunun yaninda bazi özerk Türk Cumhuriyetlerinde ve bölgelerinde resmi dil olarak geçenler vardir: Çuvasça, Kumikça, Karaçay-Balkarcasi, Tatarca, Baskirca, Yakutça, Çakasça, Tuva, Altayca ve Çin'de Uygurca.

Ülkelere göre Türk dilleri

Türk dilleri Avrupa'nin ve Asya'nin otuz ülkesinde konusulur. Tablo alt gruplara ayrilmistir ve sayilar sadece ana dili olarak konusanlari göstermektedir.



Tükenmek üzere olan Türk dilleri

Bazi diller sadece birkaç yasli kisi tarafindan konusulmaktadir ve yok olma yolundadirlar. Kaybolmak üzere olan diller sunlardir:

* Güney Sibirya'da Tofa ya da Karagasça
* Litvanya'da ve Polonya'da Karaimce
* Musevi-Kirim-Tatarcasi
* Kuzeybati Çin'de I-li Turki (I-li ovasinda).

Sadece birkaç bin konusani kalmis olanlar:

* Iran'da Aynallu dili
* Çin'de Yugurca (Gansu ili)
* Kasgarca (Kasgar ili)
* Kuzey Sibirya'da Dolganca
* Güney Sibirya'da Çulimce (Altay bölgesinin kuzeyinde Çulim irmagi kenarinda).

Diger Türk dilleri böyle bir yok olma tehlikesi tasimiyor ve büyük Türk dillerinin konusucu sayisi giderek artmaktadir.

Türk dillerinin siniflandirilmasi

Siniflandirma sorunlari

Dillerin benzerliginden ve tarihte birbirlerinden çok etkilesmis olmalarindan dolayi, Türk dil grubunun siniflandirilmasi kolay degildir. Ayrica Türk halklarinin geçmisteki göçebe yasam tarzi cografi sinirlar çizilmesini de zorlastirir. Bu yüzden farkli siniflandirmalara rastlamak mümkündür. Çogu, Rus dil bilimcisi Aleksander Samoiloviç'in 1922'de yaptigi siniflandirmanin üzerine kurulmustur. Dil ailelerindeki siniflandirmalarin genellikle genetik bilgilere dayanarak yapilmasina ragmen, Türk dil grubunda cografi dagilim daha büyük rol oynamaktadir.

Çuvasçanin farki

Çuvasça, çoktan ölmüs eski Ön Bulgar dili ile birlikte diger Türk dillerine daha uzak kalan Bolgarca dalini olusturur. Bazi bilimciler, diger Türk dillerinden farkli oldugu için Çuvas dilini gerçek Türk dili olarak tanimazlar. Bu büyük farkin, diger Türk dillerinden daha erken ayrilmasindan kaynaklanmis olup olmayacagi sorusu henüz yanitlanamamistir. Bu farklardan birisi diger Türk dillerinde sonu /-z/ ile biten sözcüklerin /-r/ ile bitmesidir:

Çuvasca "tahar", ama Nogayca "togiz" – ("dokuz")
Çuvasca "kör", ama Türkçe "köz"

Çuvasça Rusya'nin Avrupa tarafinda, Moskova'nin dogusunda Çuvasistannda 1 milyon kisi tarafindan konusulur. Baskiristan ve Tataristan'daki konusuculari ile birlikte toplam 1,8 milyon konusani vardir. Çuvaslar Hristiyan-Ortodoks'tur ve Kiril alfabesi'ni kullanirlar, Çuvasça dergiler, gazeteler, radyo ve TV programlari vardir. Kendilerini kültürel ve tarihsel olarak Idil Bulgarlarinin torunlari olarak görürler.

Halaçcanin farki

Diger Türk dillerine en uzak kalan Halaç dilidir. Dil bilimcisi Gerhard Doerfer'in görüsüne göre Halaç, Türk dillerinin Argu grubunun son üyesidir. Türkçe'den çok erken ayrilmis ve 13. yüzyilda Iran'da, etrafi Farsça konusanlarla çevrili kalmistir. (Yani ETHNOLOGUE 2005'te [1] iddia edildigi gibi, Azerice ile yakin akrabaligi yoktur). Halaç bugün 40.000 kisi tarafindan Iran'in Kom ve Akar illerinde konusulur ve Iran'daki Türk dilleri arasinda en ilginçlerindendir. Diger lehçelerden ayri kalmasi ve Farsça'dan etkilenmesine ragmen, ana dilden parçalar korumustur. Ancak sesi Farsça'ya benzer.

Digerleri

Türk dillerinin diger dört grubu günümüzdeki cografi dagilimlarina göre degil, eski kavimlerin dagilimina göre siniflandirilmistir. Böylece;

* Kipçakça: Kuzeybati Türkçe
* Oguzca: Güneybati Türkçe
* Uygurca: Güneydogu Türkçe ve
* Sibirya Türkçesi diye ayrilirlar.

Yakutça ve Dolganca da uzun süre ayri kalmalarindan dolayi diger Türk dillerinden farklidir. Bu diller zamanla daha çok Tunguz ve Mogol dillerine yaklasmislardir, diger dillerdeki Arapça ve Farsça sözcükler bunlarda bulunmaz.

Müslüman Türk halklarinin dillerinin benzemesinde, Islam'a geçisle birlikte Arapça ve Farsça'dan etkilenmis olmalarinin da payi vardir. Eski Sovyetler Birligi'nde yasayanlar Rusça'dan da etkilenmislerdir.

Modern dil biliminde siniflandirma

En son verilere göre, (B. Johanson-Csató, The Turkic Languages 1998), Türk dil grubunun siniflandirmasi su sekilde yapilir (konusucu sayilari 2006 yilina göre verilmistir):

Türk dili

* Ogurca (yada Bolgarca)
o Bolgarca (ölü), Çuvasça (1,8 milyon)
* Türkçe (Genel isim olarak kullanimi)
o Kipçakça (Kuzeybati Türkçe)
+ Bati: Kirim-Tatarcasi (500.000), Kumikça (280.000), Karaçay-Balkarcasi (250.000), Karaimce (ölmek üzere), Kumanca (ölü)
+ Kuzey: Tatarca (6,6 milyon), Baskirca (2,2 milyon)
+ Güney: Kazakça (11 milyon), Kirgizca (3,7 milyon), Karakalpakça (400.000), Nogayca (70.000)
o Oguzca (Güney-Bati Türkçe)
+ Bati: Türkiye Türkçesi (60 milyon, ikinci dil olarak konusanlarla 70 milyon), Azerice (30 milyon, ikinci dil olarak konusanlarla 35 milyon), Gagavuzca (330.000)
+ Dogu: Türkmence (6,8 milyon), Horosan-Türkçesi (400.000 ?)
+ Güney: Kasgayca (1,5 milyon), Afsarca (300.000), Aynallu dili (7.000), Sonkori (?)
+ Salar: Salarca (60.000)
o Uygurca (Güneydogu Türkçe)
+ Çagatay Çagatayca (ölü)
+ Bati: Özbekçe (24 milyon)
+ Dogu:
# Eski Türkçe (Orhon Kök, Yenisey Kök, Eski Uygurca, Karahanlica) (ölü)
# Uygurca (28 milyon)
# Yugurca (Bati Yugur) (5.000)
# Aynu dili (Ainu) (7.000)
# Ili Turki dili (100)
o Sibirce (Kuzeydogu Türkçe)
+ Kuzey:
# Yakutça (360.000), Dolganca (5000)
+ Güney:
# Yeniseyce Çakasça (65.000), Sorca (10.000)
# Sayan Tuvince (200.000), Tofa (Karagasça) (ölü)
# Altayca Altayca (50.000) (lehçeleri: Oyrotça; Tuvaca, Kumanda, Ku; Teloytca, Telengitçe)
# Çulim Çulimce (500)
o Argu
+ Halaçca (Kalayca) (42.000)
Siniflandirmanin kriterleri

Üstteki siniflandirmada cografi dagilimin yanisira geleneksel dil biliminin kriterleri de dikkate alinmistir:

* Ogur dil grubundaki /-r/ yerine /-z/ kullanilmasi, bu dil grubunu digerlerinden ayirir.
* Sibirya-Türk dillerini digerlerinden farkina bir örnek: Tuvaca dilinde "adak", Yakutça "atah" digerlerinde ise "ayak" denir. Sadece Halaç dilinde "hadak" denir.
* Oguz dil grubu digerlerinden sonek baslatan /G/'nin eksik olmasiyla ayrilir. Örnek: "kalan" (kalmak), diger Türk dillerinde "kalGan"; "bulanmak", digerlerinde "bulGanmak".
* Sonekin sonuna eklenen /G/ güneydogu Türk grubunu kuzeybati grubundan ayirir: Uygurca "taglik" ama Tatarca "tawli" – (daglik).

Sözlük karsilastirmasi

Bu tablo, önemli sözcükleri farkli Türk dillerinde karsilastirir, böylece Çuvasça'nin ve Yakutça'nin farkligini ve digerlerinin birbirine yakinligini görmemizi saglar. Bazi sözcüklerin tabloda eksik olmasi, o dilde o sözcügün varolmadigi anlamina gelmez. Bazi dillerde bazi sözcükler farkli etimolojik kökten gelirler ve bu yüzden karsilastirilmasi anlamli degildir.







Türk dillerinin kullanmis olduklari alfabeler
* En eski Türk yazilari Orhun-Yenisey ve Turan runlaridir. Bunlarin çogu 8'nci yüzyildan kalmadir. Bu yazi, eski Germen runlarina benzedigi için Run olarak adlandirilir, ama aralarinda akrabalik yoktur.

* Asil yazi gelenegi 10. yüzyilin sonlarinda ve 11. yüzyilin baslarinda Güneydogu Türk halklarinda, Karahanlilar döneminde, eski Türk dilinin bir lehçesi olan Karlukça ile gelisir.

* Güneybati Türkçe dillerinin yaziya alinmasi, 10. ve 11. yüzyilda Selçuklu dili ile baslar. Kardes diller olan Eski Osmanlica ve Eski Azeri dillerinden günümüz Türkiye Türkçesi ve Azerice gelismistir.

* 14. yüzyilin Harezm Türkçesi de Güneybati Türk dillerine mensuptur. Bu dilden günümüz Horasanca ve Türkmence gelismistir.

* Kuzeybati Türkçe dillerine ait en eski belgeler, Kumanca dili ile yazilmis olan Codex Cumanicus'dur ve 14. yüzyildan kalmadir. Bu dilin günümüzdeki torunlari Tatarca ve Baskircadir.

* Idil Bulgarlari dilinde yazilmis en eski yazilar 13. ve 14. yüzyildan kalmadir. Bu dilden ya da buna yakin bir dilden Çuvas dili gelismistir.

* Güneydogu Türkçe dillerinden olan Çagatayca yazilarin 15. yüzyila dayanan örnekleri bulunmustur. Çagatayca günümüz Uygurca ve Özbekçe'sinin temelini olusturur.

Türk dilinin yazilislari
* Klasik Edebiyat dilleri olan Osmanlica, Azerice, Çagatayca, Tatarca ve Kirim Tatarcasi sadece Arap alfabesini kullandilar.

* 1924-1930 yillari arasindaki sürede baska Türk dilleri de, önce yalniz Azerice'de kullanilan latin alfabesi ile yazilmaya baslandi.

* 1936-1940 yillarinda Rus bölgelerinde, Türk dillerince degistirilmis bir Kiril alfabesi kullanilmaya baslanmistir. Arap ve Latin alfabesi kullanan Türk dilleri birbirlerine daha da yakinlasirken, Kiril alfabesi kullanan diller farklilasmislardir. Dillerin farklilasarak ayri diller haline gelmesi desteklenmistir.

* 1990'li yillarda Sovyetler Birligi'nin yikilmasiyla yeni Türk Cumhuriyetleri kurulmustur. Bu ülkeler, yani Azerbaycan, Kazakistan, Kirgizistan, Türkmenistan ve Özbekistan, 2005 yilina kadar Türk dillerine uygun bir ortak Latin alfabeye geçmek için antlasma imzalamislardir. Amaç Türk kültür mirasinin korunmasidir. Ayrica diger ülkelerde yasayan Türk azinliklarin 2010'a kadar bu ortak alfabeye katilmalari gerektigine karar verilmistir.

* Türk dilleri konusan Museviler, Ibrani alfabesi'ni kullanirlar.

* Kuzey Kibris Türk Cumhuriyeti'ndeki Kibris Türkleri de Türkiye Türkçesi'ni kullanirlar.

Dinlenebilir örnekler

Azerice---Z.Xanbabayeva - Azerbaycan

Türkmence---Çinar Övezowa -Dinle

Özbekçe-->1-)Sahzoda - Kelasan 2-)Oybek ve Nigora - Sen uçun

Uygurca-->1-)Sahrizoda - Oynasun 2-)Gul Yaru -Ala sapka

Kazakça---NNBek -Kizdar ay

Baskirca---Zemfira - Qayda

Kirgizca-->1-)Hepsi -Jalgan (Yalan) 2-)Saparbek Isakov - Tutamas

Tatarca---TNV - Tatar tarixi

Karakalpakça---Nargiza -Sensiz

Nogayca---Nogay Orda

Yakutça---SakaTV

Tuvince---Tuva Samanlari

Çuvasça---Bir çuvas çocuk Amarelis çiçegini tanitiyor

------------------------------------------------------------------------

Ernst Kausen, Türkçe, Mogolca ve Tunguzcanin sinflandirmalari (Almanca)
Ernst Kausen, Türk dillerinde ortak sözcuklerin karsilastirmasi
Türkçe dilleri ile ilgili baglantilar (Ingilizce)
Türkçe dilleri ile ilgili baglantilar (2) (Ingilizce)

Türk dilleri ailesinin kollari
Kipçak | Ogur | Oguz | Uygur | Sibirya | Argu

Altay dilleri

Türk dilleri • Mogol dilleri • Tungus dilleri • Japon dilleri • Kore dilleri

alintidir !