Aşkın Sûfînin Hayatında Yaptığı Devrim

Kuddûsî’nin düşüncesinde, Allah sevgisi, sâlikin kişilik inşasında temel faktördür.
Bu sevgi, sûfînin beşerî benliğinin eğitilip, İlâhî iradenin hakimiyetinin tesis edildiği
hakîkatdır. Aşkın hakimiyeti insan üzerinde gerçekleşince kişinin ferdî benliği eriyip
“hiç”lenmiştir demektir. İşte bu “hiç”lik sûfîyi Yaratıcısıyla fenâya götürür. Kuddûsî’ye göre
fenâ, sâlikin Allah aşkıyla bütün eşyayı O’nunla tevhîdleştirerek gerçek mutluluğa, zevke
ulaşmasıdır. Son tahlilde bütün varlık Mutlak Varlıkta birleştiğine göre, sûfîninde nihaî gayesi
kendi varlığını “yok” ederek Hakk ile bütünleşip fenâ bulmasıdır. Bu “yok” olma süreci
Kuddûsî’nin ifadesiyle, mert insanların buluştuğu, yani Hakk için cân pazarında kendi
varlıklarını satıp kozmik/evrensel cânı satınalanların yoludur.
Fenâ, insanın nefs/ben gerçeğinin tamamen yok olması ve zihnin derin tefekkürle
“hiç”lik şuurunu daim olarak canlı tutup hâl ile ortaya koyması gerekir. Bu tecrübede insanın
sahip olduğu tecrübî bilincin görünen sert kabuğu erir ve “ben” Mutlak Varlığın kozmik
benliği içerisinde yok olur.
Fenâ, hayvansal nefs/benin dünyevî arzulardan sıyrılmasıyla başlayan tedrici bir
süreçtir. Bu süreçte “ben/nefs” şuurunun gitgide yok olması Allah’ı müşahede ile sona eren
bir durumdur. Psikolojik ve ahlâkî olması; Allah’ın irâdesine tam teslimiyet, kişisel isteklerin
kesin terk edilmesini hedefler.2023 Sûfîler, fenâyı “ego/nefsin” bazı sıfatlarının yok edilmesi
veya şuurunun terk edilmesi şeklinde anlamaktadırlar yoksa insanî vasıfların yok olması ya da
Allah’la bir olarak anlamamaktadırlar.2024

Terk-i terk ider fenâfillah makâmına eren
Bahri mahva gark olup eyler fenâ ile ferah

.2025

Kuddûsî’nin aşk anlayışında, sûfî kendi gönül dünyasındaki Rabbanî varlığı
keşfetmek için engelleyici benliğinden sıyrıldıktan sonra, daha şuurlu bir şekilde kendi ulvî
hakîkatının bilincine varır. Sâlikin fenâyı yaşaması tam olarak vuslatı gerçekleştirmeyi
amaçlamaktadır. Çünkü sülûk, sûfînin “elest”teki özüne dönüşüdür. Fenâya ulaşan bütün her
şeyden geçip sonunda “terk-i terk” etmek düşüncesini de bırakıp vuslata ulaşmanın birinci
etbını geçmek demektir. Bunuda başaranlar, yok olma deryasında boğularak, fenâ ile
mutluluğu yakalamıştır.
Sûfînin tevhid düşüncesinin temeli Kur’ân’daki “elest”2026 misakına dayanır.
Bundan dolayı insanın hayat amacı, bu sözleşmeyi yerine getirmek ve öze dönüşü
gerçekleştirmek olmalıdır. Bir yerde insanın vücûd/varlık bulmadan önceki haline dönüşü,
yani Yaratıcı’nın hayatına girmek manasına gelmektedir, bu da fanâ yoluyla bekâ bulmak
demektir. Fenâ hâlinde insanların hiçbir zaman unutmaması gereken hakîkat, bu hâli
yaşayanlar yokm olmuyuor, “yok” olan sadece kötü huyların, beşerî sıfatların yok olma
gerçeğidir.2027

Kuddûsî’nin de yukarıda açıkladığı gibi fenâ da amaç, Hakk’ın sevgisinden dolayı
beşerin varlığını yok etmesi gayesi ile mahv/hiçlik denizinde kayb olmak şuuruna
ulaşmasıdır. Bu sûfînin son hedefi olan Allah’la bir olmak hâli değil, bu birliğin anlamının
şuurunu kazanmak hâlidir.2028 Aslında fenâ, bir âşığın sevgilisine varması gibi, nefsin ince bir
analizinin yapılmasıdır.2029




2023 Afîfî, The Mystical Philosophy of Muhyid-dinul ‘Arabi, The University Pres, Cambridge 1939, s. 141.
2024 Aynı yer.

2025 Kuddûsî, Dîvân, s. 24.
2026 ‘Âraf, 7/172.

Kuddûsî’ye göre sûfî, Allah’ı Allah’tan istemesini bilen kişidir. Allah’ı Allah’tan
istemenin yolu da O’na her yönüyle teslimiyetten ve O’nun emirlerini sevgiyle yerine
getirmekten geçer. Ona göre Allah’ı Allah’ın diliyle, ilmiyle kendisine öğreten, bildiren
sadece O’nun aşkıdır. Kişinin âşık olması, yâni Yaratıcı’ya, sadece kulluk bilinciyle
bağlanması ancak kendi varlığının hiç bilerek gerçekleşir. Eğer bu şekilde bir teslimiyet
olursa, kulun gönül atmosferinde gerçekleşen sevgi bağıyla Allah gerçek anlamıyla tanınmış

olur. Bu güneşin ışığının aya ulaşması ve onu aydınlatması gibidir; çünkü “Allah göklerin ve
yerin nurudur”2017. O bütün cemaliyle âşık kullarına kendini tanıtmak için aydınlatır.

Seni bildirdi ‘ışkın bana dostum
Bulunmaz hoş hüner işbu hünerden

Geçürdü mâsivânın gussasından
Necât buldum gam-u hüzn-ü kederden

Safâlar kesb eder cânım duyuben
Cemâlin hüsnünü bâd-i saherde

Cihânın mihnetinden sâlim oldum
Çeküp el cem’-i mâl sim-ü zerden

Bu ‘ışk ilm-ü amel ile bulunmaz
İşittim ben bunu bir kâmil erden

Ki irfân ‘ışk ile hâsıl olurmuş
Ne hâsıl ma’rifetsiz bî-basardan2018.

Hikmetle donanan sûfî, işinde, ma’rifetinde ve ahlâkında, her şeyi kuşatan
Yaratıcıya/Külli nefs’e benzemeye çalışır ve O’na kavuşmayı temenni eder. Tüm bu oluşlar,
eksiklerden beri olana itaat, O’na olan sevgiden ve iştiyaktan ileri gelmektedir.
Aşkı yakalayan sûfînin zühd ehli sûfî gibi dünya malına, maddeye karşı bağı ve
isteği yok olmuştur. O kalbiyle davranışıyla dünyaya ait bütün kederlerden ve üzüntülerden
kurtulmuştur, fakat o zâhidden bir adım öne geçerek âhiret nimetlerini de dünya gibi bir tarafa
bırakmıştır. Onun kalbinde, düşüncesinde ve amelinde her ikisinin de önemi eşit derecededir.
Sûfî, aşkı, Yaratıcı’ya bağlılığı okuyarak, ilimde derinleşerek kazanamaz, ancak, sûfî bilgisi
olan ma’rifeti, sevgiyle maddî ve manevî olarak içselleştirerek yaşayabilir.

Gezdim ol sevdâ ile Rûm u Hicâz ı Şam ı hep
Vermedi bu derdime kimse dermandan nişan

Şimdi bildim ki bana derman imiş ancak bu derd
İstemez herkiz hâlâs bu derdi zibâyi bulan

2019.

Kuddûsî, Allah’ı bulmak amacıyla, Anadolu’yu, Şam, Mısır ve Hicaz’a
seyahatlerde bulunduğunu fakat amacına ulaşamadığını belirtir. Allah’a kavuşma sevdası gibi
bir arzuyu bu seyahatleri esnasında hiçbir yolla gideremediğini, ancak Allah sevgisine
ulaştıktan sonra bu dertlerden kurtulduğunu ifade eder.
Kuddûsî yıllarca çektiği gönül acısının ilacını bütün çabalarına rağmen aşk
derdiyle çözdüğünü, çünkü aşk gibi ulvî bir derde yakalanmanın, en güzel bir nimet olduğunu
söyler.

Kurban edeyim cânımı cânanı bulunca

Yanup döneyin ‘ışkı ile tâ gönül olunca

Yağmaladı dil kişverini asker-i ‘ışk-ı
Hâşâ ki ferâgât edeyim andan olunca2020.

Kuddûsî, Allah sevdalısı bir sûfîdir. Ağzından dökülen her mısra Hakk’ın aşkı ile
ilgilidir. O’nun gönül şehrini, sarayını yağmalayıp yok eden masivâdan eser bırakmayan aşkın
askerleridir. İlâhî aşkın kuvvetleri kalbi istila edince orada Hakk’ın dışında bulunan her şeyi
temizleyip yok ederler. Çünkü Allah ile kul arasındaki bütün engelleri yakıp yok eden ateş

aşktır. O, bütün “ben”i yakıp yok eder. “Rahmetim her şeyi kaplamış ve kuşatmıştır.”2021

buyuran Mutlak Varlık’ın rahmeti, mağfireti ve aşkı, var olan bütün varlıkların kusur ve
günahlarını örtecek derecede geniştir. Fakat aşk, öyle bir ateştir ki, mahbubdan, Mâ’şuktan
başka ne varsa yok eder. Gönülde bulunan, her tür kiri, pisliği yok ederek, ağyârı tamamen
temizler. Aşk ile yanan kişinin yaşarken bütün hataları yok olur. Âşık sûfî, aşk meydânına
atılıp Cânan/Hakk için cânını fedâ etmeye hazır kişidir. İlâhî aşkı tadan cân/sâlik için cefânın
bir ağırlığı yoktur. O, Cânan’ın sevdası için, bütün varlık için faydalı olmayı gaye edinîr.
Çünkü Mecnûn her baktığı yerde Leylâ’yı gördüğü gibi, Hakk âşığı da her baktığı yerde
Mevlâsını görür. Onun için o gördüğüne, Yaratıcısından dolayı kötülükle yaklaşmaz, aksine
her gördüğüne sevecenlikle yaklaşır. O, varlıklar arasında diğer insanların yaptığı
ayırımcılıktan, sınıflandırmadan tamamen uzaktır. Zira o, hiçbir ayırım gözetmez, İslâm-
Hıristiyan, zengin-fakir, erkek-kadın, bitki-hayvan ayırımı yoktur. Her varlığa Cânan’ın
sevgisiyle eşit hizmet etmek anlayışını taşır. O, Hakk’dan aldığı aydınlıkla, ışkla etrafını
bilgiyle, yardım severlikle ve tüm mahlûkata karşı takındığı tevâzu’yla aydınlatan bir
lambadır. Bütün eziyet ve cefalara aşk bağlılığı ile tahammül gösterir; çünkü Cânan’ın
yolunda cânını feda etmeyenler, sûfî derûniliğinin sırrına ulaşamazlar. Bu derûniliği de sûfîye
kazandıran can/ruh gücünün açık olmasıyla mümkün olur. Hakk/can gözüyle bakan
Cânanı/Hakk’ı ve gerçekleri idrak edebilir. Bu gözle görünenleri beden gözüyle görmek
mümkün değildir.

Hükmünü icrâ itdi ‘aşk bende
Yanmağa nâr-ı suzâne geldim

Mahv-i fenâda buldum safâı
Yoklukla rahi merdâna geldim

.2022

2010 İbnü’l-Arabî, Futû hât, II, 326.
2011 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 386.

2012 el-İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, s.34; Sülemî, Tabakât, s.72.
2013 Buharî, Rikâk, 21; Müslim, Zikir, 5.
2014 Buharî, Edeb, 96; Müslim, Birr, 50; Aclûnî, Keşf, II, 238.
2015 Kuşeyrî, Risâle, s. 321.
2016 Kuddûsî, Dîvân, s. 146.
2017 Nûr, 24/21.
2018 Kuddûsî, Dîvân, s. 145.
2019 Kuddûsî, Dîvân, s.154.
2020 Aynı eser, s.155.

2021 Araf, 7/156.
2022 Kuddûsî, Dîvân, s. 131.

Kul ile Allah arasında aşka dayalı ilişkiyi anlamayan, aşkla amel etmeyen sûfîlere
de Kuddûsî’nin eleştirilerine sık sık rastlamaktayız. Kuddûsî hayatının bazı dönemlerinde
bunlara karşı önemli bir mücadele vermiştir.

İltifât etmez imiş Hak âşıkı hiç gayre
Gayrı terk etmek geçer divâne mehri gâhden

Terk-i terk etmek dürür hem zümre-i uşşâka
İstımâ ettim bunu bir ârif âgâhdan

İlimine takvâsına mağrûr olan bî-gâne

Oliser merdüd mahrûm ol ulu dergâhdan

Geçmeyince varlığından kişi âşık olmaz
İşte Kuddûsî heman Allah’ı sen Allah’dan2006.

Kuddûsî’ye göre, Hakk aşığı sûfî için, Mâ’şuktan başka şeyleri/ağyâra iltifat etmek
mümkün değildir. O her şeyi bırakmıştır “terk” etmiştir. O hem terki terk etmiştir, hem de
terki terk edeni terk ederek “tek” olanda varlığı yok etmiştir. Bütün varlığı “bir” de görme
derece yükselmiştir. Bu dereceleri kazanırken hiçbir ilim ve amelin yardımına ihtiyaç yoktur.
Bu, gönlün ağyârdan temizlenerek, sadece sürekli Yaratıcıyı hatırda tutmakla gerçekleşir. O
her zaman seninle olmalıdır. Eğer kişi, her işinde O’nu sürekli hatırda tutabilirse, O’nun
sevgisini kazanır. O da bu sevgiyle mârifetini oluk oluk âşığın kalbine akıtır. O ma’rifetle
aydınlanan bu kalb artık kendini, evreni ve Yaratıcı bilebilme bilgisine kavuşur.
Sûfî kendinden geçmedikçe, yâni varlık olarak kendisinin “hiç”liğini anlayıp,
“tek” varlığın idrakına varamazsa Hakk’ı gereği gibi sevmesi mümkün değildir. Sûfî,
Kuddûsî’nin deyişiyle Allah’ı, Allah’tan istemelidir. Eğer bunu beceremiyorsa, Allah’a olan
sevgisini ortaya koyması zordur. Buna ulaşmak içinde ezoterik bir yaklaşımla iç dünyasına
dönerek bu arayışı gerçekleştirmelidir. O derunî düşünme / tefekkürle hareket ederse
meseleleri zincirlemesine takip edip, olanlar üzerinde derûnî düşünürse bütün varlığı idrak
eder. Ve sonuçta da Allah’ı Allah’dan istemeyi öğrenerek, Allah’a kavuşur. Bunun da
olabilmesi için, kendi varlığının mahiyetini öğrenmelidir. Kendini çözebilen bütün âlemi ve
Mutlak yaratıcıyı çözmüş demektir.
Genelde sûfîler Allah’ın onlara olan sevgileri üzerinde durmaktadırlar. Bazı
Sûfîler, Rabia da olduğu gibi, Allah’ın kullarına olan sevgisine nazaran, kulun Allah’a olan
sevgisi üzerinde durmaktadırlar.2007

Bundan dolayı sûfînin sevgisi öyle bir sevgidir ki, ezelden/pre-eternity gelir
ebede/post-eternity kadar devam eder. On sekiz bin âlem içerisinde kim bu aşktan bir yudum
alırsa bu ebedi aşka ulaşır. Ve bu gerçek aşka ulaşınca da “O onları sever, onlar da O’nu”
sözü gerçekleşir.2008 Öyle ki, seven kişi kendi niteliklerini, huyunu, hâlini bırakarak sevdiği
kişinin ahlâkını kazanmasıdır.2009

Allah’dan başka hiçbir varlık, varolan mevcudât tarafından sevilmez, çünkü o her
varlığın kalbindedir. O’nu sevmeyen hiçbir mahlûkat yoktur. Bundan dolayı hiçbir âşık kendi
Yaratıcısından başkasını sevemez. Zira dünyada sevilen her şeyde Allah gizlidir. Ârifler
hiçbir şiiri, hiçbir methiyeyi ve hiçbir gazeli eğer Hakk ile alakalı değilse duymazlar. Her
şeyin backroundunda hep onu görürler.2010

Terk-i dünya terk-i ‘ukbâ itmeyen ‘âşık değil
‘Âşık oldur ki vire Ma’şûka cân u ser.2011

Kuddûsî’ye göre, sûfîler, Allah’ın kendilerine olan sevgisinin kendi sevgilerinden
daha önemli olduğu kanaatini taşımışlardır.2012 Nitekim onlarda bu düşüncelerini Peygamber
(s.)’in: “Bir kimse Allah’a kavuşmayı isterse Allah’da ona kavuşmayı ister…”2013 ve “Kişi
sevdiği ile beraberdir”2014 benzeri hadislerine dayandırmaktadırlar. Diğer taraftan ilk dönem
sûfîleri, kulun Allah’ı çok fazla, yani aşırı sevemiyeceği için aşk kelimesinin de
kullanılmayacağını söylerler.2015 Fakat şu gerçeğide unutmamak gerekir ki, Allah hiçbir
konuda haddı aşmaz, onun için âşık sûfînin aşkı Allah’ın kula olan aşırı sevgisi değil, kulun
Allah’a olan bir tutkusudur. Onun için sûfîler, sevgiyle yapılan bir ibâdeti, takvâ ve cehennem
korkusundan dolayı yerine getirilen ibâdeti çok daha önemli görmüşlerdir.

Zâhid sanurki çekmeği âsân bu ‘ışkın çilesin
‘Âşık olan koymak gerek Mâ’şûk yolında kellesin.

2016




2004 Garaudy, İslam ve İnsanlığın Geleceği, (çev. Cemal Aydın), Pınar Yay., İstanbul 1990, s. 36.

2005 Kuddûsî, Dîvân, s.145.
2006 Kuddûsî, Dîvân, s.146.
2007 Süleyman Derin, From Rabia to İbn al-Fârid, Toward Same Paradıgms of The Sûfî Coneption of Love,
(Basılmamış Doktora Tezi), The Universty of Leeds, 1999, p.123.

2008 Attar, Tezkiretu’l-Evliyâ, s.67.
2009 Serrâc, age., s. 56; Kelâbâzî, age., s. 161.

Kuddûsî, insanın, aşkı tatmadan ne kendini, ne de âlemdeki varlığı tanımasının
imkansız olduğunu belirtir. Aşka gark olan sûfînin, bütün varlığı bir aynada seyr eder gibi
apaçık bir şekilde tanıması mümkündür. Kuddûsî’ye göre âşık olan kişi öncelikle önceki

hayat felsefesini yok eden bir düşünce deryasına dalar, karşılaştığı aşk ateşi, aşktan önce sahip
olduğu bütün düşünce ve amellerini alt üst eder. Aşkın bu devrimi ilkin sûfînin kalbinde
oluşur. Çünkü kalb düşüncenin ve eylemin merkez karargahıdır. Bu ateş “dil şişesi”ni
kırdıktan sonra, onun düşünce ve amellerine hâkim olmaya başlar. Artık aşk devrimi
gerçekleştirmiştir. Bu yeni sevda âşık adayını vatanından kopararak, Allah ve Hz. peygamber
sevgisiyle başka yerlere seyahat ettirir. Daha önce değer verdiklerini sorgulamaya başlar.
Artık âşık için, malın, evladın, arkadaşın kısacası Allah’tan başka her türlü varlığın hayatı

üzerinde bir yetkisi kalmamıştır. Bu hayat felsefesi değişikliği daha önceden çevresi
tarafından kabul gören kişiyi tamamıyla dışlamıştır. O yeni hayatı ile, düşüncesi ve eylemiyle
artık onların mantık kurallarının dışında bir Mecnûn’dur. Bu âşık sûfî Leylâ’nın sevdasına
düşmüş Mecnûn gibi avaredir, daha kendini bulamamıştır. Sular duruldukça, yeni devrimin
kuralları merkez karargah ve bunu yerine getirecek organlar tarafından yavaş yavaş

benimsendikçe, artık yeni ve eskime olan hayat felsefesi rayına oturur. Sûfînin gönlü artık
Hakk’a dönmüştür. Geçiş dönemi, bocalamalar sona ermiştir. Gönül dünyası artık
aydınlanmıştır. Bütün varlık “tek” olup hayat gerçek anlamını kazanmıştır.

‘İlm ü ‘amel ü fazl u kerâmata güvenme
Mevlâ kimi sevdiyse odur bende-i fâzıl.2000

Kuddûsî’ye gelene kadar birçok sûfî, Allah ile kul arasındaki sevgi ilişkisinin
önemine vurgu yaparak, detaylı bir şekilde bu sevgi üzerinde durmuşlardır, fakat bu konu,
Kuddûsî’de dâhil bütün İlâhî aşkı yakalayan sûfîler için, sevgiyi Allah’a yaklaşmak için diğer
kavramlar arasında sıradan bir araç olarak kullanmamışlar, bunun da ötesinde sevgiyi, Allah
ile kul arasındaki yegâne kulluk ilişkisi olarak ele almışlardır2001.
Yalnız ilk dönem sûfîleri, kulun Allah’ı çok fazla sevemiyeceğinden dolayı, Allah
ile kul arasındaki sevgi için, aşk kelimesinin kullanılmayacağını söylerler.2002 Allah, adil
olduğundan dolayı hiçbir konuda haddı aşması söz konusu değidir, fakat âşık sûfînin aşkının
oluşması, Allah’ın kula olan aşırı sevgisi değil, kulun Allah’a olan tutkusundan
kaynaklanmaktadır.
Bu konuda, İkbâl, aşkın gayesini çok daha ileri seviyelere götürür. Ona göre âşık
olmamak, aşk ile Hakk’a bağlanmamak kafirliktir.2003 Zira Müslümanın tabiatı sevgi üzerine
kurulmuştur, onun bu tabiattan sapması, Allah’a yüz çevirmesi demektir. Onun için

Yaratıcı’ya teslim olanın bu tabiatın dışına çıkması zordur. Çünkü onun gönlü Allah’ın
“eles”teki rengiyle boyanmıştır.
Bazı düşünürler de, tasavvufî aşkı ve sevgiyi, bu sevgiye hiçbir şekilde
yakışmayan bir şekilde şuraya buraya çekerek inkar etmeye çalışanları bazı gerekçelerin
arkasına sığınınan ve bilimsellikten tamamen uzak bir yaklaşım olarak görürler. Onlar için
aşktan ve sevgiden sözetmek Allah’ın mutlak yüceliğine ilişmektir. Böyle kimseler sevmek
“ehabbe” fiilini bile kendi öz anlamından saptırıp, bunun insan sözkonusu olduğunda “itaat
etmek” ve Allah sözkonusu olduğunda da, “mükafatlandırmak” anlamına geldiğini ileri
sürerler.2004

Verdi bu ‘ışkı Yaradan çık sûfîyâ sen aradan
Aşksız olan bi-çâreden sığınıram Settâre men

Kuddûsî-i Kuddûs sever mücrim deyû sûfî yerer
Der cümime etmem keder geldim der Gaffâra men

2005.

Bu durumda bize şunu gösteriyor ki, bugün dünyanın vahşi yüzünü gösteren
olaylar insandaki bu İlâhî özelliklerin kaybolmasından kaynaklanmaktadır. Yâni insanın,
Allah’ın kendisi üzerine tecellî ettiği esmâ ve sıfatlarının tam anlamıyla yansıtmamasından
meydana gelmektedir. İnsan, Allah’ın suretinde yaratıldığı için, hiçbir sevgi onun rûhunu
doyurmamaktadır. Yaşadığı mecazî aşklarda belki de, İlâhî sevgiye kavuşmada yapılan
denemelerdir. Onun için, insanın sevdiği varlıklardan ister Yaratıcı olsun, ister kendi
cinsinden herhangi bir varlık olsun, onunla birlikte sevgi moduna girdiği zaman, o sevgi, âşığı

kuşatır. Bunların dışındaki hiçbir sevgi insanı tamamen kuşatamaz, çünkü, öz olarak insan,
kendi suretinde olan “Bir”i hariç, hiçbir şeyin karşısında duramaz. İnsanın Allah’a duyduğu
aşkla tamamen kuşatılmasının espirisi onun, Allah’ın sureti üzere yaratılmasıdır. Bu nedenle

İlâhî varlığın karşısında eksik kişiliği ile durur, çünkü tüm İlâhî isimler ondan tecellî eder.



1995 İbnu’l-Arabî, Futûhât, II, 113.
1996 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 236b.
1997 Fatır, 35/15.

1998 Mevlânâ, a.g.e., II, 3497.
1999 Kuddûsî, Dîvân, s. 141.
2000 Kuddûsî, Dîvân, s. 111.
2001 Süleyman Derin, Mevlâna Celâleddin Rumî’nin Sevgi Anlayışı, Doğu-Batı Düşünce Dergisi, s.26, Şubat,
Mart, Nisan, 2004, Ankara, 2004, s.280.
2002 Kuşeyrî, er-Risâle, s. 321.
2003 İkbâl, Esrâr ve Rumuz, s. 66.

Kuddûsî bu mutluluğu beşerî duyguların yol olmasına bağlar. Kuddûsî, aşka, ego
perdesini yırtan ve saf aklın kılavuzluğunu ortadan kaldıran bir gerçek olarak bakmaktadır.
Aklın fonksiyonunu ikinci plana iten aşk, zâhirde âşıkı aşktan mahrum, insanların gözünde de
mecnun hâle çevirmiştir. Mecnuna dönen âşık için ar ve namus sınırı ortadan kalkmıştır. Artık
onun için başkalarının kendisine akıllı veya deli demesinin, onun olaylara bakış

perspektifinden hiçbir önemi ve değeri kalmamıştır. Aşkın kuvveti Kuddûsî’nin dediği gibi,
kişiyi benlik/insanî egodan geçirerek Mutlak benliğe ulaştırır. Aşk, İkbal’inde dediği gibi,
bütün sınırları yok eden bir sevgi değil,1985 insana gerçek hayatı sunan, sentez gerçekleştiren
hayatın hamlesidir.

Eylesen bin yıl ibâdet Hak anı etmez kabul

Cümle arzudan geçüben ana ‘ışk olmadan1986.

Kuddûsî’nin anlayışına göre, Allah’a yapılan hiçbir ibâdetin, aşk ile yapılan
kulluğun insana kazandırdığı kadar bir sevap kazandırması mümkün değildir. Kişi, Allah’a
sevgi ile bağlanıp, aşk ile kulluk yapmadığı müddetçe, bin yılda sürekli ibâdet etse de ne
rububiyetin tadını alır, ne de ibâdet ettiği Zât uluhiyetinin zevkine kavuşabilir. Çünkü
muhabbetsiz Hakk’a bağlılık, gönülde beşerî arzu ve istekleri/mâsîvayı tamamıyla
temizlemesi mümkün değildir.
Aşksız insanlar, her ne kadar gizli hazinenin mücevherleri ortaya dökülse de,
onların niçin böyle olduğunu anlayamadıkları için, kendi sevgilerinin Allah’ın yaratıklara
yansımış olan sevgisidir. Bundan hareketle bazı mutasavvıflar, Allah’ı Allah’tan başka kimse
sevemez ve Allah’tan başka hiçbir âşık ve hiçbir sevgili olmadığı değerlendirmesini
yapmışlardır1987. Bu dereceye ulaşmak ve ibâdetleri Mâ’şuk’un hoşnut olduğu şekilde yapmak
için âşıkların her şeyde Allah’ı görme noktasına ulaştıkları zaman kavrarlar. Bu da hadiste
anılan sözün gerçekleşmesi demektir. “Ben kulu sevdiğim zaman, işittiği işitmesi, gördüğü
görmesi olurum”. Aslında Allah’ı sevmek, kişinin kalbinde imanın tadını, zevkini hissetmeye
sebep olur.1988 Bu sevgide kişiyi doğru imana götüren bir fenomendir.1989 Kişi, Allah’ı
sevmedikçe kalbine imanın yerleşmesi mümkün değildir.1990 İnsanın Allah’a olan sevgisi,
insanın Allah’a olan ma’rifet/bilgi ve müşahedenin artmasından kaynaklanır.1991 İşte Allah’a
duyulan bu sevgi insanı Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanmaya götürür.1992 Fransız düşünür Nicolas
Malebrance (ö. 1715) de Allah sevgisinin insanı ahlâklı kılacağı görüşündedir.1993

Cennete dil bağlayan ahmak olur Hakdan cüdâ
Ehl-i Hak ancak odur ki ‘ışk anı kuçmış ola

Her neye baksa görür anda Hudânın vechini
Ol kişi kim çeşmini bir ehl-i ‘ışk açmış ola

.1994

Kuddûsî’ye göre, âşıklar, nesneleri apaçık bir şekilde, gönül gözüyle
gördüklerinden yaratılmış her şeyi sevdiklerini anlarlar, çünkü varlıkların tümü Allah’ın
güzelliğini sergiler ve kendi aşk ve muhabbetleri de Allah’ın aşkını izhar eder. Sâlik, doğal ve
ruhâni aşkı aşınca “İlâhî aşk” mertebesine ulaşır, burada onlar Allah’ın eşyâya/varlığa olan
sevgisi aracılığıyla her şeyde Allah’ı severler. Kısacası sûfî var oluşun her boyutunda bütün
nesneyi sever. İlâhî aşkın alâmeti, ister ruhânî, ister duyusal, ister hayali ve ister imgesel bir
şey olsun, her alanda her şeyi sevmektir. Her alanın, O’nun Nûr isminden aldığı bir gözü
vardır ki, o alan O’nun Cemal ismine bu gözle bakar1995.
Kuddûsî’ye göre, aşk, sûfîyi ihata ettiği an, sûfî için sevgiliden başka her şey yok
olmuştur. “lâ” kılıcıyla bütün varlığı yok ederek “lâ”dan gayri her şey doğranır. Ve
“illallah”tan başka bütün varlık yok olur. Onun için bütün mevcûdat “yok” anlamındadır.1996

Bundan dolayı aşk insana hem dünyayı anlamlı, hem de anlamsız gösterir;
anlamsız bulması, insanın kendi aşması demektir. İnsan ne derece dünya ve ağyârda
uzaklaşırsa o ölçüde kişilik kazanırsa kendini keşf eder. Ve ne derece mâsivâdan uzaklaşırsa
o derece “elest”teki özüne dönüş yapar.
Sûfî, Allah karşısında fakir/yoksul olan kimsedir. Sûfînin yoksulluğu, fakirliği
Hakk’ın karşısındaki acziyetini ifade eder. Bu düşünceyi de sûfîye kazandıran aşkın tutkulu
gücüdür. “Ey insanlar Allah karşısında yoksulsunuz (fukarâ)…”1997 Bu yoksulluk
Mevlânâ’nın söylemiyle, ne darlıktan dolayı, ne de geçim sıkıntısından gelen bir yoksulluktur.
Tam tersine, Hakk’tan başka hiçbir şey olmamasından kaynaklanır1998

Âşıkı miskîni ‘ışk evve zelil hor eder
Varını yağma edüp dil şişesin meksûr eder

Cümle evlâd ayâl-u asdikâdan dûr eder
Mâl ü emlâk u vatandan ayırup mehur eder

Hâlk-i âlem içre mecnûnluk ile meşhûr eder
Düşürür sevdâ-i Leylâ’ya anı mazûr eder

Döndürür Mevlâya sonra gönlünü pürnûr eder
Ol yıkılmış şehri tamir eyleyüp ma’mûr eder

Bâyezîd âsâ eder ‘ışk âşık-ı kalb u zemân
Münkeşif olur ana mir’at gibikevn ü mekân

1999.





1982 Hüseyin b. Mansur el-Hâllac, Tavasin, s. 129.
1983 Kuddûsî, Divân, s. 28.
1984 Kuddûsî, Dîvân, s. 135.
1985 Schimmel, Peygamberane Bir Şâir, s.49.

1986 Kuddûsî, Dîvân, s.140.
1987 İbnü’l-Arabî, Futûhatu’l-Mekkiyye, II. 113–114.
1988 Tirmizî, Zühd, 53.
1989 İlmami Güler, İman ve İnkarın Ahlâkî ve Bilişsel Temelleri, İslâmiyât, Ankara 1998, C. I, S, 1, ss. 7-24.

1990 Tirmizî, Menâkıb, 32.
1991 Mekkî, age., II, 50.
1992 Aynı eser, II, 51-52.

1993 Erol Güngör, Ahlâk Psikolojisi ve Sosyal Ahlâk, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1997, s. 84.

1994 Kuddûsî, Dîvân, s. 165.

Âşık olan kişi Rabbine kavuşmada kendine iki tane engel/perde görür; bunlardan
biri dünya, ikincisi ise, âhiret perdesidir. Vuslata engel olan bu iki perdedir. Âşık Rabbine
giden yolu keşf edip bulduğu için devamlı sevinçlidir. Onun yanında korku ve hüzün yoktur,
çünkü seven ile sevilen arasındaki gerçek akid gerçekleşti mi artık ne korku, ne hüzün, ne de
şüphe kalmıştır. Bütün olumsuz duygular yok olmuştur. Ama aşkı bulamayan sûfînin bütün
bu duygulardan mahrum olduğu gerçeği vardır, çünkü o sadece korku ve sevinç için amelde
bulunur. Cennet sevgisi ve ona kavuşma endişesi onlarda daha baskındır.
Aşk, akıl ve duyularla karşılaştırıldığında, aşkın üstünlüğü belirgin bir şekilde
ortaya çıkmaktadır. Duyu organları, insanın ancak maddî âlemle ilişkisini kurar iken akıl da,
insanı en fazla ruhlar âlemine/melekûta ulaştırabilir. Gerek akıl gerekse duyu organlarının,
İlâhî âleme etkileri yoktur. Fakat bunun yanında, aşk, insanı özbenliğinin mutlak güzelliğine,
yâni, kendi İlâhî kaynağına ulaştıran tek güçtür1979.
Bazı sûfîler aşk ile aklı karşılaştırırlar. Aklı nura, aşkı da ateşe benzetirler. Aklın
aydınlığı her ne kadar dakik ve uzağı görüyorsa da, aşkın ateşi akıldan daha dakik ve daha da
fazla uzağı görebilir. Ancak aklın aydınlığı, aşkın yakıcı ateşi ile birleşmezse, tek başına
sûfînin gönlünü aydınlatması mümkün değildir. Bu düşünceyle değerlendirirsek, Hakk’a
ulaşmak ve İlâhî hakikati kavramak için, aklın rehberliği belli bir dereceye kadardır. Akıl,
insanı maddî varlığın sınırından çıkarıp mânevî ve yüce varlığın sınırına kadar götürebilir.
Ama ondan öte bir adım atması olanak dışıdır. İşte tam bu nokta da aşkın rehberliğine, ihtiyaç
vardır.
Aklın algılama alanı ile aşkın algılama alanı farklıdır. Akıl, insanı birçok konuda
bilgili hâle getirirken, aşk ise, insanın egosunu ve bencilliğini ortadan kaldırır. Bu anlamıyla
akıl yapıcı, bilgilendirici görev üstlenirken aşk yakıcı görev üstlenir. Aşkın yakıcılığı ya da
yıkıcılığı olumlu yöndedir. Çünkü aşkın ateşi, insanın saplantılarını, putlarını, onu Hakk’tan
alıkoyan mâsîvanın tümünü yok eder. Bütün ağyâr kırıntılarını böylece temizler ve ardında da
gönül küresini aydınlatır. Ve sonuçta kişiyi İlâhî birliğe, yâni tevhîde götürür. Akıl insana
varlık kazandırırken, aşk ise insanın varlığını ortadan kaldırır. Bu da tevhîde aykırılık teşkil
eder; çünkü insanın varlığı kaldığı sürece birlik gerçekleşemez, ikilik/düalizm var olur. Yâni,
hem Allah’ın varlığı, hem de insanın varlığı. Bu da tevhîde aykırıdır. Onun için insanın
birliğe ulaşması için aşk gereklidir1980.

Nefsimi bildirdi bu ‘ışk bana sonra Rabbimi
Pes sadefde lü’lü-i meknûn iden ‘ışkdır meni

.1981

Aşk, Hakk ile sâlik arasındaki perdeleri, insanın Allah tarafından beğenilmeyen
alışkanlıkları ortadan kaldıran, insanî mâsîvanın karanlığından aydınlığa götüren en önemli
araç aşktır.
Bazı sûfîler, Allah kainatı yaratmadan önce yalnızca birlik hâlinde iken, kendi
zatına âşıktır. İşte bu aşktan dolayı Allah, kendi nefsinde kendisi için varlığa tecellî etti ve bu
sevgiyi zâhir bir formda seyretmek istedi, bunun üzerinde Allah, yokluktan kendi isim ve
sıfatlarının hepsini kapsayan bir suret yarattı. İşte bu suret insanın suretidir. Hâllac’a göre
İlâhî zâtın cevheri sevgidir/aşktır1982. Bu da bize aşkın sevginin aşırılık anlamından ziyade,
İlâhî bir gereklilik olduğunu göstermektedir.

Varını ‘ışka verub ‘uryan olan izzet bulur
Sen de merd isen bugün işte pazar işte mezâd

.1983

Bazı sûfîlere göre, derûni tecrübe ve sezgi/hads sahiplerinin en önemli görevleri,
bütün ruhsal melekelerini bir tek noktaya toplamaları gerekir, çünkü akılla mümkün olmayan
şeyler ancak aşk ile mümkün hale gelir. Sûfî aşk ve aklın rehberliği ile bütün engelleri aşarak
Hakk’a kavuşmanın şeref ve mutluluğuna erişebilir. Çünkü onlar, Kuddûsî’nin ifadesiyle
bedenî ve rûhî varlıklarını Allah’a vererek her şeyleriyle çıplak hale gelmişlerdir. Onlar
kendilerini, merd âşıkların pazarına sürerek tüm varlıklarını “hiçliyerek” kendi kişiliklerini
oluşturmuşlardır.

Ne âr kaldı ne namûs ne edep mikdâr-ı zerre
Değiştim zühdümü ‘âşka hem oldum ana memnûn

Beni benlik hicâbından geçirdi âkıbet hem
Dahi selb eyleyüp aklını benim kıldı pes mecnûn

Bu Kuddûsî kolay zanneyler idi ‘ışkı amma
Meğer müşkil belâ imiş ki etti bağrını hûn1984



1978 Kuddûsî, Dîvân, ss.123–124.
1979 Aziz Nesefi, Keşfü’l-Hakâik, Neşr: Ahmet Demgânî, Tahran, 1965, s. 142.

1980 Nesefi, Keşf, s. 143.
1981 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 346.

Kuddûsî’ye göre, aşkta, âşık ile mâ’şuk arasındaki alış-veriş en kutsal alış-veriştir.
Bu pazarda maddî sermaye yoktur, zengin, fakir pazarı da değildir. Burada malın çokluğu
azlığı söz konusu değildir. Zaten bu pazara gelenler her türlü maddî kaygılardan soyutlanarak
gelmişlerdir. Bu pazarda can alış-verişi vardır. Sûfî kendini tamamıyla mâ’şuk’una
vermiştir/satmıştır. O artık iflas eden bir müflistir. Aşkın o “yok” edici ateşi gönül dünyasına
girerek, ağyârı helak edip, Tatarlar gibi her şeyi talan etmiştir. Kendi benliğini satarak, Yâr’ın
benliğine bürünür sûfî, çünkü, onun için en büyük kârlı alışveriş budur. Burada anlatılan
hikaye kahramanlarının önceki hayatlarında herhangi bir emare bırakmamıştır.

Eyledin bir kez tecellî pâre pâre oldu Tûr
Men zaife lutf ile bir kez nigâh etsen olur1974.

Âşıkın gönlü, Hz. Musâ’nın isteği ile Allah’ın doğa tecellîsinde olduğu gibi, tecellî
nûruyla darmadağın/paramparça olmuştur. Aşığın gönlü, gönlünü tûr dağı yapanlar/beni
göremesin mertebesini aşıp o gönlü param parça eden bir gönüldür.
Sûfîlerin yalnız “canlı” varlıklara karşı sevgi duymazlar. Onlar evrende var olan
her varlığa karşı Yaratıcıya olan bağlılıklarından dolayı sevgi duyarlar. Onların “canlı”
“cansız” diye tanımlanan her varlığa sevgileri, İlâhî sevgiye götürmektedir. Hz. Peygamber
(s.)’in Uhud’a bakarak “Bu dağ bizi seviyor, biz de onu seviyoruz1975” demesi bu sevgiye en
iyi örnektir. Bu hadis ezoterik olarak varlığa yaklaşan, hem sûfî hem de sûfî olmayan
teologlar için önemli bir problemdir. Fakat bu hadis, sûfîlerin aşk kavramı için çok önemli bir
role sahiptir. Özellikle, varlığı anlamada ezoterik bir yaklaşım gösteren vahdet-i vücud
felsefesine sahip sûfîlerin cemâdât/cansız varlıklara yaklaşımı için önemli bir işarettir. Bu
hadis, vahdet-i vücud anlayışını taşıyan sûfîlerin, evrende var olan her şey canlıdır,
düşüncelerini geliştirmelerini desteklemektedir. Ve sûfî için yalnız konuşan, anan, şükür eden,
hamd eden, ibâdet eden, sevgi besleyen, sadece insanlar ve canlı varlıklar değildir, sûfî için
bütün evren Allah’ı övmek için canlı bir işarettir.
Aşk, makâmların ve derecelerin doruk noktasıdır. Şevk, üns, rıza ve benzer
makâmlar sevginin meyveleri, aşktan önce gelen ve aşılan tövbe, sabır ve zühd gibi makâmlar
ise aşka hazırlık makâmlarıdır1976

Cânı dilden tâlib isen dost visâlini eger
Cismini yandır bu ışkın oduna bir pâre gel

1977.

Kuddûsî’ye göre, sevgi, sûfînin kendi varlığında Allah’ın parlayan cemâlinin
zevkine varmak ve onun seyrine dalmasıdır. İlâhî aydınlanmayla gönül parlandıkça sır
perdeleri birer birer açılır. İlâhî muhabbet, aşkın en yüksek derecesi, Allah’tan başka her
varlığın gözden silinerek gönülden tamamıyla yok olmasıdır.
Âşık/sûfî, âb-ı hayat/ölümsüzlük suyunu içmek, dünya ve âhiret kaygısını
taşımayan, varlığını toprak gibi un edip benlik iddiasını terk eden kimselerdir. Aşk ateşi, bu
duygularla donanmış olan sûfînin gönlünü dağlayıp yakan sevgiliden ayrı kalma, hasret, aşk
ve muhabbet duygusunun ortaya çıkmasıdır. Aşk ateşi sûfîdeki bütün süfli/insanî duyguları
yâni mâsîva/ağyâr sevgisini ve düşüncesini, sûfînin cismini bedenini (nefsânî özellikleri)
yakıp yok etmiştir. Bu tutku, sûfîyi pişirip hamlığını giderip onu olgunlaştırarak mürîd’in
özelliklerini kazandırmıştır.

Hakkı aradım ben ‘ayânen buldum
Yok iştıbâhım bî kumân buldum

Elhamdulillah çekmedim zahmet
Kenzi nihânı râygân buldum

Derdime derman bulmak isterdim
‘Işkı dermânı Câvidân buldum

Mâsivâyı hep ardıma attım
Âşıka perde dû-cihân buldum

‘Abide zühhâda kabdai mailler
Uşşâkı cümle şâdumân buldum

Havf u hatar yok hiç gemisinde
Ana girenleri kâmirân buldum

Kadrin-i ‘ışkın bilemez sûfî
‘Işkı olmayanı ben çoban buldum1978.

Kuddûsî’ye göre, âşık sûfî, Hakk’ı her nesnede, her türlü şüpheden uzak bir
şekilde bulan kişidir. Aşk, sûfî için bütün ihtiyaçlarına cevap verecek sonsuz/ebedî bir
dermandır.




1974 Kuddûsî, Dîvân, s. 103.
1975 İmâm Malik, Muvatta, Dar’ül-Nefâis, Beyrut, 1971, n.1602.
1976 Ahmed Ferid, Tezkiyetü’l-Nüfûs, Beyrut, ts. s.101.
1977 Kuddûsî, Dîvân, s. 109.

Sûfî literatüründe ârifin gönlünü “anka kuşu” simgeler. Hâlk, ârifin gönlünün
nerede olduğunu bilemez, çünkü onun gönlü yücelerde olduğu için, aşkın şarabını tadanlar
ancak bilebilir. Aynı zamanda anka, yaratılış amacının bilincinde olan ârifin ruhunu da
sembolize eder. O, bir yerde insan-ı kâmildir. Bu makâma da, elest bezminde aşkın hamrını
içip, o aşkla yaşayanlar ulaşabilir. Anka bazen Allah’ın zatını da ifade eder. Allah’ı nasıl vasf
etmeye kimsenin dil gücü yetmiyorsa, anka da aynı şekilde tanımlanamaz. O, âşık sûfîlerin
gönüllerine yerleşmiş olduğundan, onlara apaçık görünür. Humâ/devlet kuşu, âşık/ârifîn
makâmına uçar durur. Âşıkların gönlü hümâ gibidir, onların sırları yüce olduğundan kimse
oraya ulaşamaz. Yâni âşık’ın gönül dünyası o kadar engindir ki o dil ile tanımlanamayacak bir
hümâ kuşudur. Allah’ın vechi âşık sûfînin gönül köşesinde/meyhanesinde görülür. Bunun
gibi, hümâ kuşu da yükseklerde uçtuğu için, mâsîva/madde evrenine uğramaz; çünkü o, “kevn
u mekân” âleminden dost diyarına seyahat eder.

Sevabım yok demek uşşâkı Hakka bed cevâb ancak
Ki koyup zühdünü ışkın oduna yanmak sevâb ancak.

1967

Kuddûsî’ye göre, âşık sûfîler, Allah için sevapta bulunmadım diye üzülmesinler.
Onların zühd hayatını bırakıp Allah için, Allah aşkıyla, hayat yaşamaları onlar için en büyük
sevaptır. İhlâs/samimiyet olmayınca, yapılan amelin ve öğrenen ilmin hiçbir değeri yoktur.
Onun için, sûfî’nin Allah sevgisi saf olmalı, her türlü beklentiden ya da arzudan
arınmış, hiçbir kâr güdüsüne bağlı olmamalıdır. Yâni, ben/ego ve ayrıca bireycilik yok
olmalıdır. Aşk damlaları varlıklarını, Allah için sevgi denizinde yitirmelidir. Bu sevgiyle,
benliğinden soyutlanmış kişi sevgi insanıdır; benliğine mağlup olup ondan kayb olan da ölü
gibidir. Sevenin kendi niteliklerinden sıyrılıp sevgilinin/Hakk’ın sıfatlarına bürünmesidir. Bu
sevgi, Sevgilinin dışındaki her şeyi yakıp kül eden, gönüldeki ateştir. Seven Sevgilisinde yok
olmuş, artık benlik kendini bulmuştur.1968

Görünüp Kays’e Leylâ’nın yüzünden
Saluben dağlara meftûn eden ‘ışk

1969.

Kuddûsî’nin ve onun gibi Hakk dostlarını ablukaya alan sevgi çemberi, Leylâ ile
Mecnûn arasında yaşanmış olan metaforik bir aşk hikayesidir. Nasıl ki, Mecnûn Leylâ’ya âşık
olduktan sonra, hâlk tarafından mecnûn/deli diye çağırılmışsa, Allah âşıklarının da, aşktan bî
haber insanlar tarafından aynı şekilde bilinip çağırılmalarına benzemektedir. Aşktan dolayı
İlâhî çekim gücüyle/cezbeyle fenâ’ya ulaşan sûfî, mecnûn sıfatını alır. O, mâ’şukuna ulaşmak
için çektiği sıkıntılardan dolayı bu derde dûçar olmuştur. Sûfî bu sıfatı aldıktan sonra sahip
olduğu normal insan şuurunu kaybetmiştir. O ağyârın/diğerlerinin kendisine uygun gördükleri
“akıllı” veya “deli” gibi sıfatların hiçbirini önemseyecek durumda değildir. Sûfî, Mecnûn gibi
Leylâ’ya olan vuslatın, özlemini çekmektedir. O, Leylâ’sından ayrı düşen Mecnûn gibi,
çırpınıp durmakta, hasret ateşiyle yanıp tutuşmaktadır.
Aşk insana hâkim olup, onun benliğini hakimiyeti altına alınca akıl da insanı aşk
kralına götüren bir kılavuzluk görevini en iyi şekilde yerine getirir.1970

Hûmâ veş göklere pervâz eder lâkin gönül murgi
Düşürdün vâdi-i ahzâna mahzûn eyledin ‘ışk

Gice gündüz hemân arzu i valsı yâre meşgûl
Bana ihsân u Lütfî hadden efzûn eyledin ‘ışk

1971.

İlâhî aşkı tadanlar Mecnûn gibi Leylâ’nın etrafında pervane dururlar. Artık gönül
bir kuş gibidir, çırpınıp/uçuşup durmaktadır, yükseklerde uçan gönül hümâ/devlet kuşu gibi
bir kararda durmaz, devamlı makâmdan makâma uçar durur. O gönül/hümânın sırları öyle
yücedir ki, kimse ona ulaşmak için güç getiremez. O gönül gece gündüz demeden tek arzuyla
çırpınıp durmaktadır, gayesi yâre varmaktır. Öyle bir çaba, öyle bir derttir ki, kişide ne sabır
bırakır, ne de gözlere uyku getirir. Aşk, sûfînin gönül dünyasında hem dünya, hem de âhiret
kaygılarını da temizler. Çünkü, Sûfînin nefsi/beni, Yaratıcının dilediği seviyeye ulaşınca,
eşyânın hakikatini idrak eder. Eşyâyı düşünerek bunlardan haz alır, yâni tefekkür zevkine
ulaşması ve engellenmeden sürekli mutluluğu tatması, onun kâmil hâlini gösterir. İnsan ruhsal
yönde yükseldiği zaman gafletten uyanır, basiret gözünü açar, kendi âlemini süzer, varlığının
başlangıcını ve sonunu bilir ve yaratıcısına âşık olarak O’na yönelir. O’na yöneldikçe kendini
bulur. “İman edenlere gelince, onlar Allah’ı daha da şiddetle severler”1972 emri gerçekleşir.

Andan cûda olma sakın mâl u metâım yok deyû
Bay gedâyı seçmeyûb pazar yapar simsâr-ı ‘ışk

Zan etme ki anda alınur satılur altun kumaş
Can satılur yar alınur kâr cesimdir kâr ı ‘ışk

Ana giren müflis olur kalmaz elinde milk ü mâl
Çünki gelûr yağma eder hep verini tâtâri ‘ışk.

1973



1967 Kuddûsî, Dîvân, s. 93.
1968 Smith, Rabi’a the Mystic and her Fellow Saints in İslâm, Universty Press, Camridge 1984, s. 93.

1969 Kuddûsî, Dîvân, s. 94.
1970 Schimmel, Ben Rüzgarım Sen Ateş, çev: Senail Özkan, Ötüken Yay., İstanbul, 1999, s. 175.

1971 Kuddûsî, Dîvân, s. 95.
1972 Bakara, 2/165.
1973 Kuddûsî, Dîvân, s. 95.

Fakat genelde sûfîler, Gazâlî’de olduğu gibi, bazı sûfîlerde ehl-i sünnet bir yol takip
etmişlerdir1959.
Sûfîler, aynı zamanda sevgi/aşk kavramını en derûnî ve geniş şekilde, dinî, mistik,
felsefi ve psikolojik perspektifte tartışmışlardır. Bunun yanında bazı sûfîler, aşkı sadece
tasavvufî ve dinî yönden tartışmışlardır. Böylece onlar, hiçbir zaman aşkı derûni ve içsel
olarak, felsefi, psikolojik ve mistiksel şekilde ele alan sûfîlerin ulvî düşüncelerine ve
bilgi/ma’rifetteki derûnîliklerine ulaşmadıklarından dolayı bu hâlleri tartışma konusu
olmuştur.

Geçûrdi nice ubbâdi riyâ u süm’a mekrinden
Eder azmuşları irşâd tariki pişmâdır ışk

Kudûret kalmaz aslâ dil sarayında eder tathir
Açar pasını komaz hiç donuk kalbe cilâdır ‘ışk1960.

Kuddûsî’nin düşüncesinde, Riyâ/ikiyüzlülüğün hilelerine karşı insanları koruyan,
onları en güzel şekilde irşâd edip eğiten yine aşktır. Aşk, Allah’a götüren bütün yolların hâl
ve makâmların önderidir. Çünkü aşk gönül sarayında bütün gam ve kederleri temizleyerek,
kalpteki tüm pas ve kirleri yok edip gönlü cilalayan bir araçtır. Gönüldeki bütün hastalıkları
söküp atar, mâsîvayı kökünden temizler. Dinin gereği gibi anlaşılmasına ve yaşanmasına
neden olan belki de tek unsurdur. Bu durumu ünlü psikolog Erich Fromm da
kabullenmektedir. Ona göre, din, sevgi potansiyeli bağlamında anlaşılmalıdır. Yani sevgi
olmadan dinin anlaşılması mümkün değildir.1961

İbni Sina mutlak güzelliğe götüren aşkı, “ilk sebep” olarak açıklamaktadır. Onun
için en mükemmel sevgi Allah sevgisidir. Bu nedenle İbni Sina âşık olan kişinin ibâdet ve
bağlılığını da sıradan insanların ibâdetlerinden ayırmaktadır. O hakiki bir kulun hakiki bir
ibâdette bulunmasını ister. Ona göre temiz bir kalp, özgür bir ruh ve temiz bir istek aydın bir
kulun yerine getireceği şeylerdir. İbni Sina’ya göre bir insan sevgi coşkunluğunu aklıyla
kontrol etmelidir, eğer kişi Allah aşkına dönerse büyük bir mutluluk elde eder.1962

Bu ‘ışka giriftâr oluben zühd-i unutdum
İnsâna kemâl virmez imiş zühd ile takva

Ben dersimi aldım bugün ol hoce-i ‘ışkdan
Varsun okusun zühd ü ‘amel dersini monlâ.1963

Kuddûsî’de aşk, diğer bazı sûfîlerde olduğu gibi seyr u sülûk’un en üst makâmı
olarak kabul edilmektedir. O, salih bir sâlik iken taat ve ibâdetleriyle meşgûl iken, aşkın
bilinen hayat biçimini bozduğunu ve rutin hayat akışını bütünüyle altüst ettiğini ifade eder.
Aşkın gönülleri feth eden dilrûbâ/gönül çalan kişilere teslim ettiğini, yâni gönül dünyasını
Allah aşkına ve âşıklarına kaptırdığını ifade eder. Aşk, bu gönlü feth ettiği zaman, öyle bir
etki gösterir ki, aşk kulu Allah’a bağlayan sağlam bağı /‘urvet ü vuskâ/ipi, hiçbir amelde
bulunmamaktadır. Ne ilim, ne amel, ne zühd, ne takvâ ve ne de vakar bu bağlılığı sûfîye
işleyebilir. Aşk, kalb hanesine gelince bunların hepsinin hakimiyeti yok olur. Aşk ehli her
şeye gönül gözüyle/can gözüyle baktığı için, aşkın sağladığı nura kavuşabilir. Vuslat, sırr-ı
İlâhîye varmak ancak bu göz sayesinde gerçekleşir. Yoksa mahlûk gözüyle bakıldığı zaman,
insan, mâsîvanın gerisindeki hakikatleri idrak edemez, ancak Hakk gözüyle bakanlar hakikati
görebilir.
Hem insan benliğinin/varoluşunun ilerleme aracı olan, hem de onun amacını
oluşturan aşk, benliğe hâkim olursa artık sülûk başlamış demektir. Yolculuk başladıktan
sonra, benlik durmadan, bir faaliyet, mücadele ve hareket içine girerek kendini geliştirmeye,
oluşturmaya çalışır. Aşk, benliği yeniden oluşturarak en ileriye, yâni olgunluğa götürmek
çabasını ortaya koyar. 1964 Aşk benliğin mükemmelliği için araçtır. Aşkın yolculuğunda
devamlılık kazanarak, amaç hâline dönüşür. Aşkı kazanan sûfî ma’rifeti sonucunda, Sûfî
ikiliği/dualizmi atıp, iki dünyayı da Yaratıcı’nın sevgisinden dolayı tek görmeye başlar. Artık
aşk sûfîyi, göklere doğru yüceltmiş, engel olan her perdeyi yırtmıştır1965

Eskiden sûfînin gönlü hûma kuşu gibi yükseklerde uçardı ama âşık olduktan sonra
her gün Leylâ’nın eşiğinde beklemektedir. Onu memnun etmek için her şeyi yapmaktadır.
Hatta onun için saçını süpürge etmektedir. Her an onun emrine amadedir. Ona bu bağlılığı
aşılayan aşk olmuştur.

Hoş sâliki muhlis idim yoldan beni saptırdı ‘ışk
Ki dilrûba dilberlere bu gönlümü kaptırdı ‘ışk

‘İlm u ‘amel zühd ü verâ ar u vakâr komayuben
Hep gözleri elâlara yağmalayup çaptırdı ‘ışk

Ankâ tabiatlu hümâ veş göklere uçardı dil
Şimdi saçı Leylâların eşiklerin öptürdi ‘ışk

1966.




1959 M. Chodkiewicz, Seal of The Saints, trans: L. Sherrard/The İslâmic Texts Society, Cambridge, 1993, p.45.

1960 Kuddûsî, Dîvân, s.92.
1961 Erich Fromm, Psychoanalysis an Religion, Yale University Pres, New Haven 1950, ss. 24-26.
1962 S. Inati, İbn Sina an Mysticism, Kegan Papul İnternational, London and New York, 1996, s.78–79.

1963 Kuddûsî, Dîvân, s. 4.
1964 Schimmel, As Through Mystical Poetry in Islâm, Colombia University Press, New York, s.198.
1965 Nicholson, Selected Poems from The Dîvân-ı Shams Tabriz, Curzon Press, United Kingdom, 1999, p.4.
1966 Kuddûsî, Dîvân, s. 93.

Kızın şartları bunlarla da yeterli kalmaz, bir yıl süreyle domuzlarına çobanlık
yapmayı teklif eder, Sinan bunu da kabul eder. Neticede Sinan sevgisi uğruna kızın her gün
getirdiği farklı teklifleri kabul etmektedir. Sinan’ın bu şartları yerine getirmesi, domuzlarla
yaşaması onları çileden çıkarmaktadır, fakat herhangi bir netice almaları da mümkün değildir.
Fakat, kişinin ebed sevgilisinin değerini anlaması için ateşinde kavrulması gerekir.
Hakk’ı görmeden önce ruhun aynasının bedenin pistliğinden arınması şarttır. Kişi sadece
gerçek sevgilisinin aynadaki yansımasını görebilir.
Sonuçta ikisi de gerçek aşk’a kavuşur. Ama bu hikaye ar, namus şişesini kıranlara
en iyi örnektir. Bu hikaye âşık sûfîlerle diğer sûfîler arasındaki farkı en açık şekilde ortaya
koyan önemli bir hikayedir.
Onlar yolculuklarını/seyr u sülûklarını tamamlayıp sevgiliye kavuştular. Allah’la
bütünleşip yalnız O’nunla birlikte olduklarından dolayı özgür oldular1954.

Hudânın gerçi kullara atayâsı kati çoktur
Ve-lâkin ışka benzer bu cihanda nesne hiç yok

Eder kürside vâiz oturup hâlka nasihât
Anı gûya sanatsan ya Sıkkîk’tır ya Fârûk

İçinde zerre yok ihlâs işi dâim riyâ onun
Anın cevher deyu sattıklarıdır cümlesi boncuk

1955.

Kuddûsî’ye göre, Allah’ın bütün varlığa, mevcudata birçok ihsanı vardır, fakat bu
dünyadaki en büyük ihsanı ise sevgidir. Ondan başka daha mukaddes bir ihsan yoktur. Ama
bunun yanında Allah kullarını çeşitli yeteneklerle donatmıştır. Örneğin, bazılarına hatiplik
kabiliyeti vermiştir. İnsanlara hitap ettiği zaman ağzından çok etkileyici çok güzel sözler
dökülmektedir. O güzel hatibi uzaktan peygamber sıfatlarını taşıyan biri sanırsınız. Zira
insanlar üzerinde hiçbir etki bırakmamaktadır. Çünkü ihlâsla söylenmeyen, yapılmayan hiçbir
söz ve amelin tesirini, etkisini göstermesi mümkün değildir. Çünkü o, riyâ ile yapılan bir
eylemdir. O etkileyici konuştuğunu zanneden hatibin cevher diye sundukları bir boncuk
değerinde bile değildir. Aşkla söylenmeyen, aşkın atmosferinde beslenen bir gönülde
gelmeyen, ne kadar da güzel kelimelerle kamufle edilirse edilsin, bir sözün insanları
etkilemesi mümkün değildir. Âşık olan sûfî insanlara iç derinliklerinden çıkan değerli
cevherler sunarken, ağyâr/diğerleri ise güzel işlemelerle süslenmiş ama hiçbir değeri olmayan
boncuklar satmaktadırlar.

Bana pend eyleyüp der ki bu ışkdan fâriğ ol gel

Beni bezm-i elest’de ‘ışk ile hak etti merzûk

1956.

Kuddûsî, çevresinde aşktan bî-haber olan insanların, kendisini normal insanî bir
hayata davet ettiklerini bu konuda tavsiyede bulunanlara kendisinin bu hayat felsefesini “elest
bezmi”nde Yüce Yaratıcı’dan aldığını bunu bırakmasının da mümkün olmadığını ifade eder.
Allah, bezm-i eletse, yâni ilk yaratılışta insanın hamurunu aşk ile yoğurduğundan dolayı,
içindeki âlemi keşf eden insanın bu aşk cevherini bırakması mümkün değildir.

Âşıkların nisânı ışk rengine boyanmak
Pervânenin kâridir Şem’i cemale yanmak

Nûş etmeyen bu hamrı pak olamaz riyâdan
Nûş et anı eğer sen ister isen uyanmak

1957.

Âşıkların en belirgin özelliği ve onları tanımanın işareti, İlâhî aşkın onların tüm
düşünce, fiil ve sözlerinde kendini apaçık göstermesidir. Kuddûsî, pervâne/âşık’ın yaptığı için
şem/Mâ’şuk/Allah’ın aşkıyla tutuşmasıdır. İlâhî aşk, âşık sûfî’yi öylesinde kuşatır ki, sûfî
gece mum etrafında dönen ve pervâne denilen küçük kelebek gibi, Allah’a duyduğu aşk ve
muhabbetten dolayı dönüp durur. Ona gece uykusu harâm olmuştur; çünkü, sevgilisini
memnun etmek, onun sevgisine layık olabilmek için sabahlara kadar secdelerde göz yaşı
dökmektedir. O secde de Rabbini içselleştirerek gecesini O’nunla geçirmenin çabası içindedir.
Âşık, Dost cemâlinin zâtına, sıfatlarına, varlığına duyduğu sevgiden pervâne gibi semâ
yapmaktadır. Çünkü o, “Kâlû Belâ”1958dan, yani bezm-i eletsen bu aşkla yoğrulmuş, daha
sonra içindeki cevherin tutuşmasıyla pervâne olup yanmıştır. Bu aşkı nûş etmeyen/içmeyen
riyâdan temizlenemez. İkiyüzlülükten temizlenip tam teslimiyet ancak İlâhî aşkın şarabını
tatmakla mümkündür. Gafletten ve riyânın ağır atmosferinden uyanmak için mutlaka aşkın
sarhoşluk verip de uyandıran İlâhî şarabından içmek gerekir. Sûfîlere göre aşk aslında insanın
kendine gelmesidir. Kendini bilmesi ve kendine gelmesidir. Kendini bilip de Rabbânîlik
vasfını kazanan sûfî tabiî ki hayatındaki köklü değişiklikle diğer insanların gözünde mecnûn
gibi görünecektir. Fakat sahv/uyanık hâle gelmesiyle insanların içine düştüğü gaflet
uykusundan uyanmış olur.
Bazı sûfîler aşk konusunda sekr ve sahv/uyanıklık arasında bulunurken, bir grup
bu konuda Cüneyd-i Bağdâdî (ö. 298/910)’nin sahv yolunu tutar, diğer grup ise Hâllac-ı
Mansur(ö. 309/921) ve Beyazid-i Bistâmi (ö. 260/847)’nin sekr yolunu tercih etmişlerdir.



1954 Bayat, Jormnia, Sûfî Diyarından Hikayeler, Çev: Saliha Deniz, İnsan Yayınları, İstanbul, 2000, ss. 67–77.

1955 Kuddûsî, Dîvân, s. 91.
1956 Aynı yer.

1957 Kuddûsî, Dîvân, s. 91.
1958 Âraf, 7/172.

Kuddûsî perspektifinde aşk öyle bir devrimdir ki, insanı her konuda büyük
değişikliklere götürür. Aşk, Beyazid-i Bistami’ye din değiştiren, İbrahim b. Ethem’e saltanat
bıraktıran, Üveysel Karâni’ye yollar aşındıran ve Mecnûn’a Leylâ’yı bıraktıran bir ateştir.
Bunların bir kısmı hem maddî, hem de yöneticilik bakımından dönemlerinin en ileri gelen
kişileridir. Fakat onları kendi cezbedici atmosferine alan aşk, önceki hayatlarında bir iz
bırakmayarak, tamamıyla değişikliğe uğratmıştır. Diğer taraftan kendi zâhir inançları gereği
zühd ve takvâ üzere çok ibâdet eden birçok insanın da hayatını tamamen alt üst etmiştir.
Cennet nimetlerine olan sevgi ve cehennem ateşinin korkusuyla çokça ibâdet eden abidlerin
bağrında da ateş tutuşturmuştur. İşte Kuddûsî de bu abidlerden birisidir, yaşadığı zühdün ve
takvânın fayda vermediğini görerek, Allah’ın ihsân ettiği İlâhî iradeyle sa’y ederek içindeki
“elest” aşkının uyanmasını sağlamıştır. Çünkü İlâhî aşk, kişinin önceki hâlini iptal edip,
Allah’ın varlık deryasında yok eder.1951

Nice yüzbin ‘âkıl u dânayı mecnûn etti ‘ışk
Nice zühhâdın bozup zühdinî meftûn etti ‘ışk

Yüce eyvandan yıkup ederdi pire şahları
Hem nine kardı bilenin kadrini dûn etti ‘ışk

Nice ahmak bî- ‘akli bî- gâne nâdânları
Bir nazarda hâlkı irşâd ile mezûn etti ‘ışk

Nice ümmi söylemek bilmez sığır çobanın
Dilini bülbül sözünü dürri meknûn etti ‘ışk.

1952

Kuddûsî’nin anlayışına göre, aşk, birçok akıllı geçinen insanı, mecnûna çeviren
sarhoş verici şarabdır. Aşk birçok hükümdarı toplumda yönetici konumunda olan insanın
kariyerini yok edip onları bu makâmda indirmiştir. Gece gündüz dostlarıyla zevk ve safa
içinde olanların kalbine girerek onları hüzünlendirmiştir. Sadece yemek içmekle meşgul olup,
amelde bulunmayan insanların gönüllerinde yaptığı devrimle onları sürekli gözyaşı döken
âşıklara çevirmiştir. Birçok ahmak, aklını kullanmayan, gamsız insanı, insanlara hizmet
edecek bir çaba içine sokmuştur. Cansızlar gibi, Allah’ın nimetlerinden habersiz ve cahil
insanların gönüllerine sızıp taşkın bir nehir gibi gönüllerini mâsîvadan temizlemiştir. Aşkın
gücü o kadar kuvvetlidir ki, okuma yazma bilmeyeni bile ağzından inciler dökülen bülbüle
çevirmiştir. Aşk din düşmanlarının kalbini feth ederek, onların hayatlarını mutluluğa
dönüştürmüştür.

Nice iffet ehli perhiz kârların
Ar u nâmus şişesin kırdı bu ışk

Çok kerâmet ehli çok mürşidlerin

Dil evine küfrü doldurdu bu ışk

Şeyh Sana’aninin düşünde bir gece
Kafirin kızını gösterdi bu ışk

Yar etti dört yüz mürîdi onlara
Levh-i mahfûz keşfini verdi bu ışk1953.

İlâhî aşk, kişiyi atmosferine alınca insanları hayatında köklü değişiklikler yapar.
Önceki hayatlarında, toplumda belli bir kariyerleri olan insanların hayatlarını alt üst etmiştir.
Buna en iyi örnek Şeyh Sinan mürşid/eğitimci dört yüz mürîdle/öğrenciye sahip olan bu zat
toplumda ilmi bir kariyere sahip olan ve her kesin kendisine saygı gösterdiği, ilmi, ameli ve
takvâsıyla ahlâklı insanların takdirini kazanmış bir kişidir. Fakat bir gece rüyasında gördüğü
gayri Müslim bir kıza mecazî aşk ile bağlanması onun bütün hayatını değiştirir. Mecnûna
döner, bulunduğu statüyü göz önünde bulundurmadan deliler gibi perişan bir hâlde sahip
olduğu her şeyi bırakarak kızı bulmaya çalışır. Artık “ar şişesini” kırmıştır. Kayser’e gelip
kızı bulur, ama kıza kavuşmak o kadar kolay değildir. Büyük bir mürşid ve keramet sahibi bu
zat geceleri çok ibâdet etmekle meşhur olup, herkes ona birçok konuda danışan biri olarak
bilinir.
Mürşid Sinan, rüyasında Bizans’ta kendini putlara taparken görür. Aynı rüya
birkaç kez tekrarlanır. Buna dayanamayan mürşid, bunun hikmetini anlamak için mürîdleriyle
yola koyulurlar ve Roma’ya gelirler. Burada kızı görünce âşık olur… Şeyh artık kendinden
geçmiştir. Geceleri sabaha kadar kızı gözetler, toprağa yüz üstü kapanıp saatlerce gözyaşı
döker. Sinan kendini o kadar kaptırır ki, geçmişini tamamen unutarak ar şişesini kırar.
Öğrencilerinin önünde saygıyla eğildikleri, insanların her konuda fikir danıştıkları mürşid
artık sıradanlaşmıştır. İmanı bırakıp küfrü tercih ettiğini söyler. Buna rağmen öğrencileri
kendisini terk etmezler. Sinan’ın aşkı karşılıksız bir aşktır, kız hiçbir zaman ona iltifat etmez.
Sinan’ın varlığının farkında bile değildir. Ama bunun yanında Sinan onu her gün görebilmek
için köpeklerin içine katılıp onlarla sokakta yaşar, belki sevdiği yoldan geçer de görür
amacıyla… bir gün nihâyet karşılaşırlar. Kızın hiç gönlü yoktur. Yine de, yerine
getiremeyeceğinden emin olduğu için Sinan’a bazı şartlar koşar. Kız, Sinan’dan dinîni
değiştirmesini, Kur’an’ı yakmasını, içki içmesini ve şeyhlikten vazgeçmesini söyler. Sinan da
“gerçek aşk hiçbir inanç tanımaz, çünkü aşkın kendisi başlı başına bir inançtır, aşk aşığın
önüne bir sürü engeller koyar. Bu sınamalar çetin ve zâlimce olabilir, fakat sonuçları
rahatlatıcıdır” diyerek şartları kabul eder.



1947 William Chittick, The Sûfî Path of Knowledge, State University of New York Press, Albany, 1989, s. 79.
1948 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 156.

1949 İhvân-ı Safâ, Resâil, Dâru Sadr, Beyrut, 1957, III, ss.269-270.
1950 Kuddûsî, Dîvân , s. 136.
1951 Sülemî, Risâleler, s. 31.
1952 Kuddûsî, Dîvân, s. 91.
1953 Kuddûsî, Dîvân, s. 95–96.

Kuddûsî’ye göre, kulu, Rabbine herhangi bir hesap vermeksizin ulaştıran tek şey
aşktır. Sûfîyi Mâ’şuk’a kavuşturacak tek mürşid/rehber de aşktır. Yezdân’a varmanın tek yolu
aşktır. Sûfîler İlâhî sevgiye ulaşmada, beşerî, mecazi ve duyusal aşkı basamak olarak
kullanmada bazı tartışmalar yapmışlardır. Bazıları duyusal/sensual sevgiyi insan sevgisinin
İlâhî sevgiye doğru bir gelişme, büyüme aracı olarak, yani entelektüel bir aşkı kabul ederken,
İbnü’l-Arabi ve benzeri bazı sûfîler göre ise, felsefenin rasyonel argümanları bizim Allah’a
yaklaşmamızı engellemekte; bu da yaratılmışların hiçbir zaman İlâhî sevgiyi tecrübe
edemedikleri iddiasında bulunmalarına neden olmuştur1942. Biz de burada bu tür felsefecileri
değil de, aşka sarhoşluk perspektifinde bakan bazı felsefecilerin görüşüne yer verelim
İnsanın Allah’a duyduğu aşkla tamamen kuşatılmasının espirisi, Allah’ın sureti
üzerine ve O’nun ruhundan yaratılmasıdır. Ve bu nedenle insan, İlâhî varlığın önünde eksik
kişiliğiyle durmaktadır, çünkü tüm İlâhî isimler ondan tecellî eder.

Ol Yâri seven gayrisine meyli demez hîç
Bakmaz dahi ol cennet-i Rıdvâna ne bilsin.1943

Kuddûsî’ye göre, sûfi için sevgili Allah olunca, insan bu aşkta diğer bir insana
karşı duyduğu aşka göre çok daha fazla “yok” olur. Çünkü insan sevdiği zaman sevgilisi
yanında olmayınca o sevgi küllenir. Oysa sevgilisi Allah ise her zaman onunla beraberdir.1944

Sevgiliyi görmek, vücudu besleyen ve büyüten temel bir gıdaya kavuşmak gibidir. Sevgiliye
temas ettike sevgiside o derece artar. Bu artış öyle bir dereceye gelir ki, Allah’ın velî kulları
için övdüğü, en üstün cennet olan, cennet-i Rıdvânı bile istemez olur.

Delil olur sülûk erbabına hem
Takup zincirini Hakk’a gider ‘ışk

Yimez iki cihânda gussa ‘âşık
Komaz gönlünde zira hiç kader ‘ışk

1945.

Kuddûsî, aşk olmazsa sâlikin seyrini tamamlayamacağını, onun seyr u sülûktaki
yegâne rehberi Allah sevgisi olduğu görüşündedir. Sûfîyi sülûk’un başında alarak onu hâl ve
makâmlarla yoğurarak fenâ makâmına ulaştıran tek rehber aşktır.
Kuddûsî’ye göre, âşık her iki dünyada da mutluluğu aşk ile yakalamıştır. O bütün
benliğini Hakk’a teslim ederek, bütün acıyı, ızdırabı ve kederi tamamıyla üzerinden atmıştır.
Âşıkın Rabbine karşı ne bu dünyada ne de âhirette bir kaygısı kalmamıştır.

Perdedir iki cihan âşıkı Hakk’a inanan
Özleme hûri i cinân gayri unut yâre bak

1946.

Aslında âşık olan, her iki dünya da perdedir, engeldir. Hem dünyayı hem de
âhirette, “dünya hayatının karşılığı ne olacak” şeklinde düşüncelere dalmak bir âşık sûfî için
Allah’a kavuşmanın en büyük engelidir. Ve dünyada iken yaptığı amelin karşılığı olarak
cennette verilecek çeşitli nimetleri düşünmek, Allah ile kul arasındaki en büyük engeldir. Bu
engel de ancak aşk ile aşılabilir.
Allah, ile insan arasındaki en sağlam, “tek” ve benzersiz bir sevgidir. Bütün
objeler, Allah ile insan arasında bir perdedir. Hakiki olarak herkes yalnız Yaratıcıyı
sevmektedir; fakat diğer varlıklar bir perde olarak araya girmektedirler.1947

Ehl-i ‘ışka nâr-ı ‘ışk bâl u şekerden tatlıdır
‘Âşık-ı Mevlâya ‘ışkın zahmeti lezzetlidir

‘Işk odı yakub zer-i hâlis gibi sâfî kılar
Anlar içün ‘ışk u cezbe sâhibi kuvvetlidir.1948

Kuddûsî’ye göre, aşk, sâlikin hayata yeniden doğuşudur. Aşk, insana yeni bir
hayat sunarak, önceki hayatın bütün izlerini yok edip tertemiz bir sayfa ile yeni bir yaşama
başlamak demektir. Aşk, sûfînin her şeyden arınarak, sâf, hâlis bir şahsiyet kazanmaktır. Aşk
yeni bir oluşumdur. Yeniden doğmaktır, taptaze bir başlangıçtır. Özgürlüktür, adalettir ve
haktır. Aşk eski hayatları kökünden silmektir. Aşk kötü ve olumsuz olan her şeye sırt
çevirmektir. Aşk aynı zamanda aşksız bir tasavvufî hayata da yüz çevirmektir.
İslam düşünce tarihinde önemli bir yere sahip olan İhvan-ı Safâ ekolu de aşk
konusunda Resâil’de kendi görüşlerini ortaya koymuşlardır. Onlara göre aşk, âlemde var olan
yüce bir fenomendir, varlık devam ettikçe, asla yok olmayacak ve devamlı olarak her işinde
sevgilisini hatırlamasını ve onu düşünmesini sağlar. İhvan birçok felsefecinin aşka ilgisiz ve
karşı görüşlerine rağmen onlar, aşkı ruhsal bir erdem gördüler. Ruh tutkuyu isterken diğer
bütün ilgilerini sevginin coşkunluğu için terk eder. Onlarda, İbn Sina’da olduğu gibi “Tanrı
coşkulu sevginin ilk objesidir” şeklinde bir görüşe sahiptirler. Onlar, ışkı Allah’ın sevgisi,
mecazi aşkı bedensel sevgi için izah etmişlerdir. Aşk ve muhabbet, insan tabiatında açığa
çıkan yüce bir fazilet, büyük bir hikmet, müthiş bir özelliktir. Bu, Allah’ın yarattıklarına bir
bağışı/ihsanı, onların iyilikleri için bir yardımı, kendi varlığını kanıtlayan ve Yaratılmışların
kendisine ve emr ettiklerine yönelmesini sağlayan bir duygudur1949

Unuttum zühd ü takvâyı sana ben olalı hem dem
Varup hep varımı yağmaya mevzul eyleyen sensin

Nice şâhân-ı tahtından aluben eyledin derviş
Harir olanları âhir bir kara çul eyleyen sensin

1950.


1939 Gazâlî, Mişkât, s. 106.
1940 Andrews, age., s. 88.
1941 Kuddûsî, Dîvân, s.89.
1942 İbnü’l-Arabî, Futühâtü’l-Mekkiyye, II, s.326.
1943 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 237.
1944 İbnü’l-Arabî, Futühâtü’l-Mekkiyye, II, 235.
1945 Kuddûsî, Dîvân, s. 90.
1946 Kuddûsî, Dîvân, s. 90.

Kuddûsî’ye göre, İlâhî aşk, birçok sınıf insanın hayatında köklü değişiklikler
yapan, onların hayatlarını alt üst eden önemli bir faktördür. O aşk, sanki her şey zıddıyla
bilinir, gerçek konumuna oturur ilkesini kanıtlayan önemli bir gerçek hâline dönüşmüştür.
Aşk, zâhidin, onu kabul etmemesiyle onu deliliğin, taşkınlığın içerisine girdirerek, kendisini
dünyanın en alçak insan derecesine düşürdü. Kendini âlim zannedip de böbürlenen birçok
kimsenin ilminin boşa gittiğini, bu ilmin hem kendilerini, hem de bir başkasını kurtaracağını
sanan gafillerin durumuna düşürür. Bunun aksine birçok cahile de gerçek aydınlama kapısını
açarak onları âşık etmiştir. Allah dışında bilinenlerin üzerini çizerek, sadece Allah’ı
tanıyabilme bilimini öğretti. Bu aşk öyle bir aşktır ki, fücur sahibi insanı bu İlâhî aşk ile
eğiterek, abidin yıllardır aşksız yerine getirdiği ibâdettin tamamıyla heba olduğunu gösterdi.
Aşk, en kötü ahlâklı insan da olsa, eğer onun gönlünü kuşatırsa, onu en güzel şekilde eğiterek,
kendine bağımlı hâle getirir. Ve nice insanları en yüce makâmları çıkartmıştır.
Bu aşk öyle bir ateştir ki birçok delikanlıyı yaşlandırıp belini bükerken, diğer
taraftan birçok yaşlıyı da canlandırıp, civanmert vasfını kazandırmaktadır. İnsanın hayatını
altüst ederek bir devrim gerçekleştiren aşk bazılarını kucaklayıp atmosferine alırken, diğer
bazıları da onu kuşatıcılığına dayanmayarak ok gibi ondan uzaklaştılar. Bazıları aşkın vermiş

olduğu hayretten dilleri kesiktir. Onu benimseyen kişilerin gönüllerine düşen ateşle Mâ’şuka
olan sevgilerini coş hâliyle dile getirdiler. Kimini bünyesine kabul edip, potasında eritirken,
ona dayanmayanları da ok gibi uzaklara fırlatır.
Kuddûsî’ye göre, aşk, sabır duvarını/çizgisini aşan bir fenomendir.. Artık kişi için
karar verme, direnme denilen vasıflar yok olmuştur. Mâ’şuktan gelen her şey tatlıdır. Sonucu
ve bedeli ne olursa olsun sevgili için her şeye katlanır. O, sarhoşluk veren şarabın insanı
kendinden geçirdiği bir şekilde, Allah’a bağlanarak kendini aşmıştır. O artık sınırları aşmıştır,
ar şişesini kırmıştır. Sûfî “ar şişesini "kırmak”la melâmet gömleğini giymiştir. İnsanların
kınaması onu ırgalamaz. Çünkü Rabbinin sevgisi kınayanın kınamasının önüne geçmiştir. Bu
aşk hem dünya, hem de âhiret lezzetinden sûfîyi uzaklaştırarak, Allah’ın sevdiği,
hoşlanmadığı her şeye karşı onu kör, sağır eder.

Çünkü derya veş gönül iklimine doldu bu ‘ışk
Komadı asla karar u sabrını aldı bu ‘ışk

Verdi hayre şok kadar ki subhu şâmı bilmez
Aklımı yağmaladı pes bî-haber geldi bu ‘ışk

Zülfi yar ile beni muhkem tutuben bağladı
Şişe-i nâmûsumu aher yere çaldı bu ‘ışk1938.

Aşk gönlü kuşattıktan sonra âşıkın sabırdaki direnci kalmaz. Çünkü o Mâ’şuktan
gelen her şeyi “âlâ res ve ‘ayn” olarak benimseyip, direnme denilen bir kavram içinde
bulunması mümkün değildir. O’ndan gelen her şey güzeldir. O, kulun hayrına olmayan bir
şeyi takdir etmediği inancı aşıkta mevcut olduğundan dolayı, âşıkın sabır göstermemesi söz
konusu değildir.Bu sûfînin aşkla hakîki idrâk durumuna ulaşmasıdır; çünkü âşık, Mâ’şûk’u temâşâ
ederken, çevresindeki dünyayı duymaz, görmez olur. Her hâliyle maddeye, dünyaya önem
vermediğini gösterir. Bütün ağyâr ile bağını kesmış, sevgisiyle divane olmuştur; feryât ve
figan eder, hasret çeker, Mâ’şûk’un dışında bütün nesne ile kalbî bağını koparmış, bütün
ilişkilerini unutmuştur. Yâni, Gazâlî’nin dediği gibi, kendi idrâklerinin hükmünün ortadan
kalktığı bir sarhoşlukla sarhoş olmuşlardır.1939 Âşık bu haldeyken, kendinden geçen sarhoş

gibi, duyular dünyasını/âlemu’l-hissi, akıl dünyasını aşabilir. Bu dünyada çılgınlık sayılan
aşkıyla, öteki âleme ait idrâki bulur, bu idrakle Mâ’şûk’uyla hakikî birliğe kavuşur. Bu cinsel
birleşme değildir, bu, âşığın, kendi özü ile Mâ’şûk’unun özü arasında ayrım görmediği bir
idrâk düzeyine erişmesidir; artık o, bu dünyaya bağlı bir nesne değildir, hakk’ın tüm varlıkta
içkin olan vechidir.1940

Kuddûsî’ye göre aşk, kul ile Rabbi arasındaki bağı sağlam tutan, kulun tam
teslimiyetini bilincini aşılayan temel unsurdur. Burada, iki yüzlülük, zaaflar aşk’ın gücüyle
yok olmuştur. Âşıkın Mâ’şuka olan bağlılığından dolayı aşkın kendisine giydirdiği yeni
gömlek, ona verdiği yeni hayat anlayışından dolayı kınayanın kınaması onu enteresan
etmemektedir. Âşık, Melâmî davranır, insanlar tarafından kınanmaktan kendisi için herhangi
bir korku yoktur. Âşık, Mâ’şuk’u hoşnut edecek ameller peşindedir. İnsanların koyduğu kural
ve kaideler, korkular ve endişeler onun hayatının belirleyicileri değildir. Bundan dolayı ar
şişesini veya namus şişesini kırmıştır. O, riyâ şüphesini uyandıracak amellerden kaçınmaya
çalışır. İbâdetlerini bile insanlardan gizler, hâlk onun sıradan insan olduğunu düşünür. Bu
davranışlarından dolayı da âşık herhangi bir endişe taşımamaktadır. Çünkü o, aşka teslim
olmuştur.

Tez vâsıl eyler âşıkı Mâ’şûk’a ‘ışk mürşid olur
Anınla bulur vuslatı Yezdâne hep merdânı ‘ışk1941.

1935 İbnu’l-Arabî, Futûhât, II, 325.
1936 Buhârî, Rikâk, 38.
1937 Kuddûsî, Dîvân, s. 88.
1938 Kuddûsî, Dîvân, s. 88.

Aynı zamanda sûfîlerin, “Alem de mevcut olan her şey Allah’ın suretinde
yaratılmıştır.” felsefesi, yaratılandan Yaratan’a doğru bir sevgi akışının oluşmasını
göstermektedir. Bu düşünceyle tüm âleme ve insanoğluna baktığımız zaman, her yerde, her
nesnede Allah’ın isimlerinin yansıması görülmektedir. Sûfîler, bu konuda, Allah’ın en
mükemmel şekilde insana suret verip, biçimlendirdiğine inanırlar. Daha sonra, Allah,
âlemlerin hakîkatını, ona tecellî ettirdiği Esmalarıyla bildirmiştir. Böylece insan, Allah’ın
suretiyle ve kâinatla şekillenmiştir. Bununla Allah, kendisinin alemlerin rûhu olduğunu ve her
şeyin O’na hizmet ettiğini gösterdi.1930

Aşk atmosferi sûfînin dünyasını kapladığı zaman artık onun için, önceki
yaşamında kazandıklarının bir değeri söz konusu değildir. Kazandığı her şey yok olup heba
olmuştur. Peşinde koştuğu mal-mülk, mevki-makâm, ilim ve amel önemini yitirmiştir.

Vücud iklimine basdi kadem ışk
Gönül milkinde hem dildi âlem ışk

Geçurdu mâsivadan bizi âher
Serâyı dilde şahi muhterem ‘ışk

Sakın ‘uşşâki techil etme zirâ
Eder onlara ta’lim hükmü ‘ışk

Bu Kuddûsî Hudâ’ya hamd edüp çün
Ki irşâd eyler anı dem be dem ‘ışk

1931.

Kuddûsî’ye göre, aşkın kuşatıcılığı hem bedenen, hem de kalbendir. Aşk gönül
dünyasını feth ettikten sonra vücûd bütününü tesiri altına alır. O, gönül dünyasını kuşatırken,
oraya hâkim olunca, mâsîvayı tamamen kovup bedenin bütün organlarında da hakimiyet
sağlar.
“Allah’ın rahmeti her şeyi kuşatmıştır”1932 Bu ifade, Allah’ın sevgisinin insanların
dışında bütün varlığı kuşattığını ve bütün eşyâ için olduğunu göstermektedir. Bu âyetteki
“rahmet”in de tefsirciler tarafından aşk olarak yorumlandığı görülmektedir. İbnu’l-Arabi’ye
göre Allah ile insan arasındaki sevginin temeli, Hz. Peygamber (s.)’in “Allah, Âdem’i kendi
suretinde yarattı1933” sözüne dayanır. Çünkü insan Hakk’ın formuyla yaratılmıştır. Bundan
dolayı insan potansiyel olarak büyük sevgisini Yaratıcı’sından almıştır1934.
Çünkü, gerçek aşk, âşığı öyle bir mânevî hâle sokar ki artık sevgiliden duyduğu
sözlerin dışındaki tüm sözlere sağır, sevgilinin yüzü dışındaki her manzaraya karşı kör ve
sevgilisinin adını anmaktan başka tüm isimlere karşı dilsizdir. Âşık, gönlüne, sevgilisine
duyduğu aşktan başka birşey sokmaz. Aşkın gücü insanı öyle bir hâle getirir ki, kişi hayal
hazinesinin üzerine bir kilit vurur. Ve artık hayallerinde sevgilisinin suretinden başkasını
hayal edemez, başka bir görüntünün O’nun görüntüsünün önüne geçmesine ya da başka
birinin araya girmesine izin vermesi mümkün değildir.1935

O, Allah’ın: “Kulum nafile ibâdetlerle bana yaklaşınca ben de onu severim, onu
sevdiğim zaman onun duyan kulağı, gören gözü, tutan eli, yürüyen ayağı olurum”1936 kudsî
hadiste buyurduğu bu İlâhî övgü kazanarak ve O’nunla hemhal olarak vuslata kavuşmuştur.
İnsanın, Allah’a duyduğu aşkla tamamen kuşatılmasının espirisi onun, Allah’ın
sureti üzere yaratılmasıdır. Bu nedenle insan, İlâhî varlığın karşısında eksik kişiliğiyle durur.
Diğer taraftan her sûfînin aşkın kıymetini takdir edecek diye bir genellemeye
gitmek yanlıştır. Aşkın tesirini idrak edemeyenler, aşkın insanlara acı ve kederden başka bir
şey vermediği düşüncesindedirler. Onlar âşıklardan sadır eden bazı sekr hâllerini cehâlet
işaretleri olarak görerek onları cehâletle suçlarlar. Ama onlar, bu âşıkları terbiye edip, sahv
hâline getirecek iksirin aşk olduğunun farkında değillerdi. Kuddûsî sûfîyi an be an terbiye
edip, kâmil derecesine götüren yegâne düsturun aşk olduğunu ifade eder:

Çok zâhidi rüsvay-i cihân eyledi bu ‘ışk
Çok gafili aygah-ı zemân eyledi bu ‘ışk

Çok ‘âlimin ‘ilmini alıp eyledi câhil
Çok câhile her fenni âyân eyledi bu ‘ışk

Çok fâciri bir nazarla eyledi irşâd
Çok ‘âbidin işini yaman eyledi bu ‘ışk

Çok ‘akıl-i hayrete koyup eyledi beyhoş
Çok eblehi erbâbı beyan eyledi bu ‘ışk

Çok kimseleri tez edûben attı yâbâne
Çok kimseleri tez nişân eyledi bu ‘ışk

Çok kimseleri lâl edüben bağladı dilin
Çok kimseleri talk-i lisân eyledi bu ‘ışk1937.


1927 Kuddûsî, Dîvân, s.87.
1928 İsrâ, 17/44.

1929 Nûr, 24/41.
1930 İbnü’l-Arabî, Futûhât, II., 486.
1931 Kuddûsî, Dîvân, s.87.
1932 A’râf, 7/156.
1933 Buharî, Sahih, İstizân, 5759.

1934 İbn Arabî, a.g.e., II, 490.

5. Aşkın Sûfînin Hayatında Yaptığı Devrim

Kuddûsî’ye göre aşk, sûfînin hayatında köklü bir değişiklik bir devrim
gerçekleştirir. Önceki hayat düzenini tamamen alt üst eder. Sabır denen dayanma kuvvetini
bile ortadan kaldırarak onu her konuda tam kararlı kılar. Sabır yok olmuştur. Şişe-i âr’ı (ar
şişesini) paramparça ederek onu mecnûna çevirir.

Ma’rifet lilüdürür deryây-ı ışk içre nihân
Kim ki gavvâs1924 oldu bu bahre oliserdir ârif

Hacc u savm-ı zühde mağrur olma ey zâhid yürü
Işk u irfân olmadıkça olamaz kişi hanif1925.

Kuddûsî’nin düşüncesindeki bu radikal değişikliğe sûfî perspektifinden
baktığımızda, bu ilk duygular daha da mükemmel tanımlanır: “Sevgi herhangi bir şeyin
eğitiminde insana mutluluk veren bir duygudur”. Bu duygu ilk aşamada tamamen anneye
yöneltilir. Çünkü çocuğun düşünceleri ilk çocukluk yıllarında gelişir, onun sevgisi farklı
şekillerde oluşur. Bu dönemdeki sevgi yalnızca oyunlara ve oyuncaklara karşıdır. Çocuk,
yetişkinlik dönemine girince, onun deneyimleri doğal bir eğilim olarak karşı cinse karşı
gelişir. Karşı cinse duyulan bu sevgi, ilk dönem ve sonraki yaşlarda sağlıklı bir sevgiye
dönüşür. Bu süreç sonunda Allah sevgisiyle sonuçlanır1926. Fakat bu öyle bir sevgidir ki, sabır
gibi makâmları “hiç”liyen bir tutkudur.
Önceki hayatınca sıradan ve insanlara herhangi bir tesiri olmayan sözler sarf eden,
yaptığı amelle hiçbir etkileyici örnek ortaya koyamayan ve zâhir bilgiyle donanmış bir
kimsedir. Yâni değersiz ve sıradan cam boncukları satan tacirdir. Fakat sûfî, İlâhî aşk ve
irfanla donandıktan sonra deryadaki mârifet ve hikmet incileri saçar. O diline (gönül
merkezine) gelen bu değerli inci-mercanlarla hem Allah’ı zikr ederek, hem de aşk ateşinin
aydınlığıyla yok olarak Rabbâni eylem ortaya koymaktadır.

Âşık-ı bî çarey-i giryânzâr eyler bu ‘ışk
Komayıp sabrını aslâ bî karar eyler bu ‘ışk

Şişe-i ârını taşa çaluben mecnûn eder
Düşürür sevdalara bi nâmusu âr eyler bu ‘ışk

Dû cihânın lezzetinden âşıkı dûr eyler ol
Sağır eyler hem kulağını gözünü kör eder

Devleti uzmâya erer kenzîni ışkın bulan
Âşıkı iki cihânda bahtiyâr eyler bu ‘ışk

Gezdirir Rûm u Hicaz’ı ‘ışkı sevdâ âkıbet
Bilmez olur zühd ü takvâ resmin asla akibet

İlm ü amâl eder bil cümle yapma âkıbet
Hâsılı hep varlığını târümâr eyler bu ‘ışk

1927.

Kuddûsî gibi sûfîler, aşk iksirini içmekle en büyük servete olan aşk hazinesine
ulaşmışlardır. Aşkın sûfîde yarattığı inkılâb onun gönlündeki mâsîvayı yakıp kül ederek,
sadece Allah’ı bırakmıştır. Bu aşk, sûfîyi seyyah yapar. Kuddûsî bu aşkla Hicaza, Anadolu’ya
Şam’a ve Mısır’a seyahatler yapmıştır. O, Allah, Hz. peygamber ve Allah dostlarının
sevgisinden dolayı yıllarca seyahat edip durur.
Kuddûsî’nin bu sevgisini Allah’ın kitabındaki yazılı ifadelerle değerlendirdiğimiz
zaman, insan ile Hakk arasında “doğal bir sevgi” vardır. Bunun da belirtileri hem O’nun
yeryüzündeki eşsiz eserleri, hem de insanoğlunun sürekli olarak onun yüceliğini ve
büyüklüğünü övmesidir. “Yedi gök ile yer ve onların içinde yer alan her şey O’nun sınırsız
kudret ve yüceliğini, aşkınlığını övgüyle yankılamayan bir nesne yoktur”1928 ve aynı şekilde:
“Göklerde ve yerde var olan bütün yaratıcıların, kanallarını yayarak, uçan kuşların, Allah’ın
sınırsız kudret ve yüceliğini dile getirdiklerini görmüyor musun? Gerçek şu ki, Allah’a nasıl
yönelip niyaz edeceklerini hepsi bilmektedir…”1929 Bu sevgi de bir ayna gibi Allah’ın
güzelliğini yansıtmakta ve O’nu övgüyle tesbih etmektedir.




1923 Paul Tillich, Love, Power an Justice Ontological Analyses and Ethical Applications, Oxford University
Press, London, New York, 1960, p.12.
1924 Gavvas: Dalgıc. Tevhîd aşk ve hakikat denizine dalıp, varoluşa ait sırları, ma’rifeti elde eden âşık ârif. Bk.
Cebecioğlu, TTDS. s. 388.

1925 Kuddûsî, Dîvân, s.85.
1926 Gazâlî, İhyâ, IV, s.312–326.