Ahmed Kuddûsî (ks)

Ahmed Kuddûsî (ks)

Anadolu velîlerinin büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Hâcı İbrâhim’dir. 1769 (H.1183) senesi Rabî’ul-evvel ayının on birinci gecesi, Niğde’nin Bor kazâsında doğdu.
Büyük bir velî olan babası, rüyâsında üç ay gördü. Ortadaki ay diğer aylardan daha büyük ve parlaktı. Bu rüyânın tâbirinde kendisinin üç oğlu olacağını ve ortanca oğlunun büyük bir velî ve âlim olacağını anladı. Ahmed Kuddûsî, bu sâdık rüyânın zuhûr ettiğini Dîvan’ında şöyle anlatır:
Rüyâda hem görmüş peder, üç ay semâda hoş kamu,
Ortadaki ayda çoğimiş behcet-ı nûr-u ziyâ.
Ana demişler: Bil, bu ay, oğlun ana rahmindeki,
Halk-ı cihânın ekserin irşâda olısar sezâ.
Ona muhabbet eyleyen âşıkları Mevlâ sever,
Bulmaz felâh kim ki ider ise ana buğz u cefâ.
Telkîn-i zikr eyle ona ersin makâma küççiken,
Hem eyle telkin ki, hemen zikr eylesin ol dâimâ.
Vakt-ı sabavette bana Tevhîdi telkîn eyledi,
Der idi: Kuddûsî! Verdim icâzeti ben sana.
Ahmed Kuddûsî, küçük yaşta babasından ders almaya başladı. Ahrâriyye yolunun edebini babasından öğrendi. Babasının; “Oğlum her zaman Allahü teâlâyı zikr et, benim sağlığımda boş şeylerle uğraşmaktan uzak dur.” nasîhatine uyarak onun tarîkat hakkındaki tavsiyelerine harfiyyen riayet edip gece gündüz şevkle çalıştı, bütün amelleri gönülden yaptı. Kısa zamanda velîlik basamaklarında yükseldi.
Ahmed Kuddûsî, o zaman medreselerde okutulan ilimleri öğrenmek için de uzun müddet medrese tahsîli gördü. 1786 senesinde babası vefât edince, ilâhî bir işâret üzerine Turhal’a gitti. Turhal’daki Turhal Şeyhi denilen zâtın sohbetlerinde bulunarak kemâle erdi. Oradan bir arkadaşı ile ayrılıp Erzincan’a geldi. Sert geçen kış mevsimi yüzünden Erzincan’da birkaç ay kaldı. Yaz gelince, Erzincan’dan ayrılarak, önce Şam’a oradan da Mısır’a vardı. Daha sonra hac farîzasını yerine getirmek için Mekke-i mükerremeye gitti. Bu ilk Hicaz seferinde Hira ve Uhud dağında, hazret-i Hamza ve Uhud harbinin diğer şehîdlerinin medfûn, gömülü bulunduğu sahada ve dağın kayalıkları arasındaki mağaralarda uzun günler uzlette kendi başına kaldı. Mescid-i Nebî çevresinde riyâzetler çekti. Resûlullah efendimizin lütuf ve hitaplarına kavuşarak, üstün derecelere yükseltildi. Bu sırada; “Anadolu’ya git, orada evlen. Senin için üstün derece ve makamlar, âile kadrosu içinde hâsıl olacaktır.” îkâz ve işâreti üzerine, bir sonraki sene tekrar hacc ederek Bor’a döndü. Bu müddet içerisinde, Resûlullah efendimizin yüksek himmetlerine nâil olduğunu bir şiirde şöyle ifâde eder:
Dâvet etti köyüne çünkü bizi ol şâhımız,
Pes icâbet eyledik bugün açıldı râhımız.
Etti tâlim hem bize seyr-i sülûkin tarzını,
Pîşvâ-yı sâlikîn olan Resûlullahımız.
Doldu ışk-u-cezbe dil iklimine deryâ misâl,
Bu sebeple mürtefî’ oldu begâyet râhımız.
Bakmanız hışm u hakâretle bize ey zâhidân,
Dost yanında mu’teber hor görünen gümrâhımız.
Yanarız ışk oduna Kuddûsîyâ leyl ü nehâr,
Kıldı âlem halkını âciz figân ü âhımız.
Ahmed Kuddûsî, ilki 1807 ve 1810 senelerinde olan Osmanlı-Rus savaşlarına katıldı. Böylece sünnete uyarak, nefsini ıslâh etmek için yaptığı halvet, yalnızlık çile ve riyâzetleri yâni cihâd-ı asgarı cihâd-ı ekberle, yâni nefsle yaptığı savaşlarla da tamamladı.
Bir süre Anadolu’da kalan Kuddûsî hazretleri tekrar Hicaz’a gitti. Uzun müddet Mekke ve Medîne arasındaki ıssız çöllerde, dağlarda nefsini tezkiyeye, safiyyete ulaştırmak için çektiği çileler, onun derecesini bir kat daha yükseltti. Bu sırada günlük yiyeceği, her gün belli saatte kendiliğinden gelen bir ceylanın verdiği süttü. Hicaz’da geçen günlerini Dîvân’ında şöyle anlatır:
Çıktım vatandan gittim Hicaz’a,
Dağ u çöl bana gülîzâr oldu.
Yalınız yayan râh’a azm itdim,
Köşküm sarayım kûhisâr oldu.
Vahşî âhûlar gibi insandan,
Kaçmak bana bir hoşça kâr oldu.
Susuz azıksız ulu dağlarda,
Rûz u şeb rızkım tatlı nâr oldu.
Görmedim açlık hem susuzluk hiç,
Her ne istersem çün o vâr oldu.
Tevhîd ile bu devleti buldum,
Çok diyen ânı bahtiyâr oldu.
Düşdü Kuddûsî dâmına ışkın,
İstemez çıkmak hoş şikâr oldu.
Ahmed Kuddûsî, Hicaz’dan Bor’a döndükten sonra, birçok din düşmanının düşmanlıkları sebebiyle, on üç yıl kadar evinde inziva hayâtı yaşadı. Bu arada, bir gün Cumâ vaktinden önce bir tanıdığı, misâfir olarak evine geldi. Cumâ vakti yaklaştığı hâlde Ahmed Kuddûsî hiçbir acelecilik göstermedi. O zât Cumâya gitmek için izin istedi. Ahmed Kuddûsî; “Biraz daha beklesen iyi olacaktı. Namazdan sonra seni beklerim.” buyurarak misâfirini uğurladı. Cumâdan sonra biraz gecikerek gelen misâfir zât, yemekle berâber tâze hurma ve o mevsimde Bor’da olmayan tâze sebzeler ikrâm edilince, çok şaşırdı ve; “Efendim, hurma ve sebzeler buranın olamaz. Siz Cumâyı nerede kıldınız?” diye sorunca, Kuddûsî hazretleri; “Evlâdım söz dinleyip, biraz daha beklesen, ihlâsının karşılığını görecek, bizimle birlikte sen de Cumâyı Kâbe-i muazzamada kılacaktın.” buyurdu.
O devrin ileri gelenlerinden makam sâhibi biri, bir sohbette; “Zamânımızın büyük velîsi kim ise onunla görüşmek istiyorum.” diye yakınlarına sorar. Bunun üzerine orada Kuddûsî hazretlerini tanıyan biri; “Zamânımızın büyük velîsi Ahmed Kuddûsî’dir.” deyince, kendisini İstanbul’a dâvet ederler. Ahmed Kuddûsî, İstanbul’a gelip huzûra girince, orada bulunan kimseler, onun taşralı kıyâfeti ile huzûra girmesini pek beğenmeyip, yukardan bakıcı bir tavır takınırlar. Ahmed Kuddûsî sohbet sırasında hiç konuşmaz. O makam sâhibi kimse; “Şeyh efendi! Siz de bir beyân buyursanız.” deyince; “Efendim! Bendeniz ilmi olmayan bir kişiyim. Huzûrunuzda konuşmaya hayâ ederim. Ancak emrinize uyarak başımdan geçen bir hâdiseyi anlatayım.” diyerek şu hikâyeyi anlatır:
“Bir gün bendeniz Sarayburnu’nda sahil boyunca gezerken, çok güzel bir hanım sandala bindi. Gönlümü cezbeden bu güzelin peşinden başka bir sandala binerek, onu tâkib ettim. Üsküdar iskelesinde karaya çıkıp, falan sokaktaki büyük bahçeli konağa giren bu hanımı bir daha göremedimse de aslâ unutmadım. Gönlüm onun hicrânı ile rahatsızdır efendim.”
O makam sâhibi kimse, bu hikâyeyi duyar duymaz, yanında bulunanların hepsini dışarı çıkararak, Ahmed Kuddûsî’ye; “Efendi, anlattığınız benim halen içinde yaşadığım elemli hâlimin ifâdesiydi. Şu anda ise o dertten kurtuldum. O hanım gönlümden silindi.” dedi. Sonra Kuddûsî hazretlerine görülmemiş ihsânda bulundu.
Yine bir gün sultan, huzûrunda bulunanlara; “Şu avucumda gizlediğim şeyi tahmin etmenizi istiyorum.” dedi. Herkes bir şey söylediyse de kimse bilemedi. Bir köşede oturan Ahmed Kuddûsî’ye; “Siz de bir tahminde bulunun.” dediler. Ahmed Kuddûsî de; “Yedi iklim ve yedi deryâyı gezdim. Bir balığı, yavrusunu arar gördüm.” dedi. Meğerse pâdişâhın avucunda küçük bir balık varmış. Bunun üzerine Ahmed Kuddûsî’ye tâzim ve ikrâmda bulunularak, sarayda kalması teklif edildi. Fakat o; “Ben âciz bir kulum, burada kalsam dünyâ imtihânından berât edemem.” buyurdu ve kalmayı kabûl etmedi.
Bir süre İstanbul’da kalan Ahmed Kuddûsî, Bor’a döndü. Bor’da iken birgün sultan, Bor’a iki memur gönderip, onun durumunu öğrenmek istedi. Gelen memurlar onu bahçesini bellerken buldular. Ahmed Kuddûsî hazretleri onlar daha bir şey söylemeden; “Siz İstanbul’dan geldiniz. Bizim bir şeye ihtiyacımız yok.” buyurdu. Onlar; “Pâdişâhımız bizi vazifeli gönderdi. Size tahsîsât bağlayacağız.” dediler. Ahmed Kuddûsî onlara; “Açın eteğinizi” diyerek her ikisinin eteğine birer kürek toprak döktü. İki memur bu toprakların altın olduğuna şâhid oldular. Bu sefer Ahmed Kuddûsî; “Eteklerinizdekileri dökün.” deyince hemen yere döktüler. Bu defâ toprakların yılan-çiyan olduğuna şâhid oldular. Ahmed Kuddûsî; “Evlâtlarım! Allahü teâlânın keremi ile bizim pâdişâhımızın tahsîsatına ihtiyâcımız yoksa da, fukarâ ve âcizlere dağıtmak için bırakın.” diyerek bu tahsîsâtı bir müddet alıp yoksullara dağıttı.
Ahmed Kuddûsî, bir gün Konya’ya giderek, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin kabrini ziyâret etmek istedi. Türbenin önüne vardığı zaman, türbedâr kapıları kilitleyip gidiyordu. Türbedâra türbeyi açması için ricâlar edip çok yalvardı. Fakat türbedâr; “Akşam oldu, açma müsâdesi yoktur.” diyerek kesin bir şekilde reddetti. Bunun üzerine Ahmed Kuddûsî şu medhiyeyi okumaya başladı;
Sensin velîler şâhı,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Affet şu ben gümrâhı,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Bed-kâr-u-âvâreyim,
Pür-zenb ü bî-çâreyim,
Âsî yüzü kâreyim,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Gâyet azîmdir câhın,
Mahbûbısın Allah’ın,
Dâr-ül-emân dergâhın,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Sen şol ulu sultânsın,
Ki server-i merdânsın,
Hem ma’den-i irfânsın,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Çün tıfl iken ey Sultân,
Eflâki etdin seyrân,
Oldu melâik hayrân,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Muhtâcınam in’âm et,
Mihmânınam ikrâm et,
İhsânını itmâm et,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Kapunda çok muhtâcân,
Erer murâda her ân,
Devrinde sürer devrân,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Bencileyin yok gümrah,
Lâkin dedim eyvallah,
Geldim sana şey’en lillah,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Âriflerin sultânı,
Dertlilerin dermânı,
Kuddûsî’nin cânânı,
Yâ hazret-i Mevlânâ!
Son dörtlüğü söylediği anda, kapılar kendiliğinden açıldı. Ahmed Kuddûsî, türbedârın şaşkın bakışlarından habersiz, ziyâretini yaparak oradan ayrıldı. Ertesi gün bu hâdiseyi duyan Mevlevî şeyhleri ile bir kısım ulemâ; “Bu mutlakâ Bor’lu Kuddûsî’dir.” dediler.
Medîne-i münevverede saatçılık yapmakta olan Ali Osman isimli İzmirli bir Türk vardı. Bu zât Medîne-i münevvereye hicret ettikten bir müddet sonra, mesleği olan işi yapmak üzere bir dükkân açmak için izin almaya çalıştı. Uzun süre bunu sağlayamadı. Parası bitti. Bir gece Allahü teâlâya iltica ile yalvardı. O gece rüyâsında esmer, kır sakallı, uzunca boylu bir zât; “Evladım, resmî dâireye girdiğinde sağ tarafında gördüğün şu üçüncü şahsa mürâcaat et. Gerisine karışma buyurdu. Ali Osman Efendi sabahleyin doğruca denilen şahsın yanına gitti. O şahıs, Ali Osman Efendi’ye; “Seni Kuddûsî hazretleri mi gönderdi? Git hemen dükkânını aç, işine başla.” dedi. Ali Osman hemen gidip dükkânı izin almış gibi açtı. O şahıs izin belgesini sonradan gönderdi. Bir müddet sonra rüyâsında aynı zâtı gördü. O zât; “Oğlum bana Kuddûsî derler. Cebine bir hediye koydum, onu al ve amel et.” dedi. Ali Osman Efendi uyandığında cebinde Kuddûsî hazretlerinin şu şiirinin yazılmış olduğu kâğıdı buldu:
Ey rahmeti bol pâdişâh,
Cürmüm ile geldim sana,
Ben eyledim hadsiz günâh,
Cürmüm ile geldim sana.
Hadden tecâvüz eyledim,
Deryâ-yı zenbi boyladım,
Ma’lûm sana ki neyledim,
Cürmüm ile geldim sana.
Senden utanmayup hemân.
Ettim hatâ gizlü ayân,
Urma yüzüme el-emân,
Cürmüm ile geldim sana.
Aslım çü bi katre menî,
Halk eyledin andan benî,
Aslım denî, fer’îm denî,
Cürmüm ile geldim sana.
Gerçi kesel fısk-ü-fücûr,
Ayb-ı-zelel çok hem kusûr,
Lâkin senin adın Gafûr,
Cürmüm ile geldim sana.
Zenbim ile doldu cihân,
Sana ayân zâhir nihân,
Ey lutfü bî-had Müste’ân,
Cürmüm ile geldim sana.
Adın senin Gaffâr iken,
Ayb örtücü Settâr iken,
Kime gidem sen vâr iken,
Cürmüm ile geldim sana.
Hiç sana kulluk etmedim,
Rah-ı rızâna gitmedim,
Hem buyruğunu tutmadım,
Cürmüm ile geldim sana.
Bin kerre bin ol pâdişâh,
Etsem dahî böyle günâh,
Lâ-taknetû yeter penâh,
Cürmüm ile geldim sana.
İsyânda Kuddûsî şedîd,
Kullukda bir battal pelîd,
Der kesmeyip senden ümîd,
Cürmüm ile geldim sana.
Ali Osman Efendi, o günden sonra bu şiiri okumadan işine gitmedi ve verilen vazifeleri devamlı yaptı.
Ahmed Kuddûsî hazretleri, gerek şiirlerinde, gerekse mektup ve sâir yazılarında, hak yolundaki tehlikelere dikkatleri çekerek, bu yoldaki sâdıklarla, sapıkların hâl ve durumlarını tekrar tekrar anlatmaktadır. Ehl-i dünyâ ile mülhid ve dinsize yaklaşmamayı, câhil ve inatçı sofulardan kaçınmayı, küfür ehli ile münâfıklardan şiddetle sakınmayı, hased, kin, istihzâ ve nemîme, dedi-kodu ehlinden uzaklaşıp onlarla berâber olmamayı tavsiye ederek, şöyle buyurmaktadır:
Nâr-ı ışk ile yanup kül olmayan nâdân’a yuf,
Ölmeden evvel ölüp dirilmeyen bî-cân’a yuf.
Kadrini uşşâk-ı Hakk’ın bilmeyüp ta’n eyleyen,
Bed-kelâmu bed-likâ vü bed-nefes hayvâna yuf.
Zu’m eder ki özi yahşı tâgiyândır ehl-i ışk,
Yuf o tâgî’nin özine ettiği tuğyâna yuf.
Mü’minin budur nişânı ki seve mü’minleri,
Ehli, îmâna adâvet eyleyen düşmana yuf.
Söyleyup elfâz-ı küfr-i güldürür nâs-ı müdâm,
Dinleyüp ânın kelamın gülüşen yârâna yuf.
Ger gazâb eylersen kalmaz anda aslâ akl-u-dîn,
Bî-vefâ vü akl u hem bî-dîn ü bî-îmâna yuf.
Kârıdır gamz u nemîme kizb ü sebb ü ifk’ü zem,
Hak içinde fitne îkâz edici fettâna yuf.
Öğredirler anı hassad şeyhe dahl eyle deyu
Öğreden hassade hem şeyhine taş atana yuf.
Îtirâzı cenâb-ı Hakka hem Cebrâile,
Şeyhime etmez mi ya ol âsî-i Rahmân’a yuf.
Asdıkâ’yı fırka fırka eyleyûb iblîs kişi,
Ara yerde ceng-i gavga buğz-u-kin koyana yuf.
Nan-ı nîmet ıyş u sohbet hakkının isyân edip,
Şol kuduz hayvan gibi her gördüğün kapana yuf.
Çün âyân oldu bu yüzden, dostumuz düşmanımız,
Bize dostluk gösterip gizlü adû olana yuf.
İsteyen bizim rızâmız varmasun hiç yanına,
Bize rağmen ol sefîhin yanına varana yuf.
Etmeniz anınla ülfet, ey bizim ahbâbımız,
Pes dedik ol münkire yuf, hem ana uyana yuf.
Hâsılı anda vefâ yok, n’eyleriz lâkin ana,
Taş verüp Kuddûsî’ye ur deyü’ben salana yuf.
Yine birçok şiirinde Allahü teâlânın rızâsını taleb etmeyi, mal, mevkî, şöhret ile dünyâya ve maddeye âit her şeyin sevgisini kalbden çıkarmayı tavsiye etmekte, kalbde yerleşmiş sevgisi olmayan; mal, mülk, makam ve mevkînin de bir mahzuru olmadığını belirtmektedir. Ahmed Kuddûsî, İslâmı tek bir bütün olarak görür. İslâmiyete uyanı ve İslâmın yüceliğini anlatmak için, devrindeki sağlam idârecilerle pâdişahları birçok defâ methetmiş ve onlara itâatı tavsiye etmiştir. Müslümanların eğer fitneye uyup, din ve devletine ihânet etmezse, yer ve gök ehlinden duâ ve yardım alacaklarını, şâyet din ve devletine ihânet ederlerse zulüm ve belâlara uğrayacaklarını belirterek şöyle buyurmaktadır:
Zulm eylemez nâsa zerrece Hudâ,
Lâyık olduk geldi bize bu şifâ,
Amele göredir herkese cezâ,
Taksîr iden lâ-büd cezâsın bulur.
Kalbinden adâlet merhamet gitti,
Pâdişâhı bize musallat etti,
Emr-i Hallâk ile halkı incitti,
Anlamayan onu kul itti sanır.
Uzattın kat’et sözün Kuddûsî,
Uyandırmak kasdın pend idip nâsî,
Vir nefsine öğüt ey kalbi kâsî,
Gözsüzleri nice edebilir kör.
Ahmed Kuddûsî, farz, vâcib ve sünnet olan ilimleri bilip, kendisine kâfi olanını öğrendikten sonra, ilmi ile amel ederek, Allahü teâlâyı anmaya devâm etmeyi bütün eserlerinde tekrarlamaktadır. Baş olmak, dünyâlık elde etmek veyâ halkı başına toplayıp, onların hürmet ve hizmetlerini celbetmenin, insanı şeytana oyuncak edeceğini tekrar tekrar anlatan Ahmed Kuddûsî; Azâzil’i (şeytanı), Bel’âm bin Baûrâ’yı, Bersisa’yı ve sahâbeden iken dünyâlıklara mağlûb olan Sa’lebe’yi anlatmaktadır. Allahü teâlâya kulluğu, Allahü teâlânın emri için yapmayı, yeterince ilim ve bilgiyi kazanıp farz-ı ayn olan bilgileri edinmeyi, bu şartların kazanılmasından sonra da ihlâs ile zikir, fikir ve şükür ibâdetlerini gücü yettiği nisbette yerine getirmeyi tavsiye etmektedir.
Ahmed Kuddûsî, Kuddûsî mahlasını almasını şöyle anlatmaktadır.
Ben, daha doğmadan önce ana karnında iken, Kuddûs Kuddûs diye Allahü teâlâyı zikr ediyormuşum. Birgün annem babama bu durumu söyleyince, babam; “Kimseye söyleme bu oğlumuz kemâl sâhibi olur inşâallah.” demiş.
Ahmed Kuddûsî bu durumu şu şiirinde de anlatır:
Kuddûs’a mensûb olmuşam,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Hem O’na meczûb olmuşam,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Bil ana rahminde beni,
Ki etmişem takdîs O’nu,
Anam işitmiştir bunu,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
On ikiye erdi yaşım,
Aşk oldu yâr u yoldaşım,
Takdîs-i Hakk idi işim,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Yiğirmide ettim hereb,
Gezdim Hicâz’ı, Şam’ı heb,
Kuddûs’e çektim çün nasab,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Şevkiyle oldum bî karar,
İçimde ışık odu yanar,
Kuddûs’e etmişem firâr,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Çektim sivâsından eli,
Buldum O’na giden yolu,
Varsun desün münkir, deli!
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Yetmiş, dahî üç oldu sin,
Hayran bana hep ins ü cin,
Kuddûs’e kalbim mutma’în,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Tedbîr-i dünyâ bilmezsem,
Arzû-yı Cennet kılmazsam,
Ağyâra mensûb olmazsam,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
Kuddûsî’yi cezb etti ol,
İster O’na her dem vusûl,
Der bilmeyip iz’an usûl,
Kuddûsî’yem! Kuddûsî’yem!
1849 (H. 1265) senesi Cemâzilâhır ayında Bor’da vefât etti. Vasiyeti üzerine Eski Mezarlık’a defnedildi. Aynı gün köylünün biri kırılan saban demirini tamir ettirmek üzere Bor’a geldiğinde çok kalabalık bir cemâatın cenâze namazına hazırlandığını görünce, abdestini tazeleyerek cenâze namazını kılar. Hemen işine dönmek niyetinde olduğundan, yakındaki bir demirci dükkanına girerek, tamir etmesi için saban demirini ustaya verir. Demirci, ocağa koyduğu demirin bir türlü kızarmadığını, saatlerce uğraştığı halde dövülecek hale gelmediğini görünce şaşkın bir halde düşünceye dalar. Bu sırada yakın bir tanıdığı dükkana girer. Demirci durumu ona anlatır. O da köylüye; “Sen nerelisin, bu demiri nereden getirdin?” diye sorar. Köylü; “Ben filan köydenim. Bu demir, dün çift sürerken bir kayaya takılıp kırıldı. Tamir ettirmek için bugün buraya getirdim. Şehre girdiğimde eşini görmediğim bir cemâata katılarak cenaze namazını kıldıktan sonra doğru bu dükkana geldim.” deyince o kişi; “Senin, adını sormadan namazına iştirâk ettiğin büyük evliyâ, âşık-ı Hak Şeyh Ahmed Kuddûsî hazretleriydi. Allahü teâlâ, değil onun namazını kılanı, o cenâzede hazır olan âlet ve edevâtı da ateşten muhâfaza etmiştir.” der. Îmân sâhibi olan bu köylü, yeni bir saban alıp köyüne döner.
Son yıllarda mezarlıkları şehir dışına nakletme hususundaki genel bir karar üzerine, Ahmed Kuddûsî hazretlerinin kabri bugünkü kabristandaki ziyaretgâh olan yerine nakledildi. Bu nakil esnâsında halk karşı çıkmış ise de, devrin kaymakamı, belediye başkanı ve jandarma komutanı olaya müdâhale ederek, Ahmed Kuddûsî hazretlerinin kabrine karşı hoş olmayan bâzı sözler sarfedip, edep dışı davranışta bulundular. Hepsi bir belâya mâruz kaldılar. Kabr-i şerîfi yıkmaya kimse râzı olmayınca hapishaneden getirilen mahkûmlar, kabri yıktı. Bu esnâda orada olan jandarma komutanı kabrin taşına tekme vurarak kazın diye emir verdiği anda yere düşerek beni kurtarın diye bağıra bağıra öldü. Kabri açtıklarında, Ahmed Kuddûsî hazretlerinin kefeninin bembeyaz duruyor olduğunu gördüler. O anda kabirden çok güzel bir koku etrafa yayıldı. Yine o gün hava çok sıcak iken, semâ âniden bulutlanarak yağmur çiseleyip serinlik ve ferahlık hâsıl oldu. Ahmed Kuddûsî hazretlerinin nâşı yeni kefene sarılarak bugünkü kabrine nakledildi.
Taşlanmayınca
Velî olmaz kişi taşlanmayınca,
Sivâ endişesi boşlanmayınca.
Kemâle iremez sâlik dirîgâ,
Bu aşkın oduna haşlanmayınca.
Söğütte hiç biter mi tatlu elma,
Yarılup, sarılup aşlanmayınca.
Yiyemez körpe kuzu dürlü otu,
Büyüyüp gün-be-gün dişlenmeyince.
Ne denlü aklı olsa da, kişinin,
Okumaz hocaya başlanmayınca.
Dahî başlanmağıla âlim olmaz,
Çalışup dersine düşlenmeyince.
Sabî, bâliğ, hemen âkil olur mu,
Nice yıllar geçüp yaşlanmayınca?
Amel çokluğuna yok îtibâr hiç,
Kulundan, Hâlıkı, hoşlanmayınca.
Bu Kuddûsîleyin sen olma tenbel,
Vücûd bulmaz bir iş, işlenmeyince.
Kuddûsî Divânı’ndan
Ahmed Kuddûsî’nin eserleri şunlardır: 1) Dîvân-ı Kuddûsî, 2) Külliyât-ı Kuddûsî Efendi: Bu külliyât, şu eserlerden meydana gelmiştir: Dîvân, Pendnâme, Vasiyetnâme, İcâzetnâme, Nesâyih-ı Ahmed Kuddûsî, Hazînet-ül-Esrâr ve Ganîmet-ül-Ebrâr, Medâyıh Risâlesi, Muhtasar Tıbb-ı Nebevî, Mektuplar, Çeşitli konularda Arabça risâleler.
KEFENİMİ NİGDE BEZİNDEN YAPIN
Ahmed Kuddûsî hazretlerinin vasiyetnâmesi şöyledir:
Ey evlâdım, eşim, akrabâ-ı taallukatım! Size vasiyet ederim ki: Allahü teâlâya ve Resûlüne sallallahü aleyhi ve sellem itâat edesiniz, benim için ağlamayasınız. Gece vefât edersem, gasl edip sabah nmazının akabinde birkaç komşu ile cenâze namazımı kılıp, Eski Mezâr’da uygun bir yere defnedin. Halka zahmet olmasın. Beni medhetmeyin. Zîrâ kabirde bu söylenilen sıfatlar sende var mıydı diye melekler sorarlarmış. Hemen duâ ve istigfâr edin. Kur’ân-ı kerîm ve tevhîd okuyup, rûhuma hediye edersiniz. Nasîhat kitaplarımı okuyup, nasîhat alasınız. İnşâallah bana ve size faydalı olur. Beni seven talebelerim; evlâdıma nasîhat, hüsn-i nazar ve terbiye etsinler. Nasîhatta esrâr ve çok faydalar vardır. Zikr ederken Allahü teâlânın emrine yapışmak niyeti ile etmelidir.
Kefenimi Niğde bezinden yapın. Cesedime ve kefenime yazı yazmayın. Kabristanda tegannî ile Kur’ân-ı kerîm okuyarak, oradaki müslümanları bıktırmayın. Allahü teâlâ benden râzı olur ise, tegannîsiz üç İhlâs-ı şerîf yeter. Allah korusun râzı olmaz ise her biriniz bir hatm-i şerîf okusanız fayda vermez.
İlmi, tâliplerine ve fukarânın sâlihlerine verin. Dostlarınızın ne kadar kusurları çok olursa da, onlara muhabbet besleyin ve ihsân edin. Dervişlerin İslâm dînine uymayanlarından uzaklaşın. Ekseri sihir ve simyâ kullanarak herkesi aldatıp, mürşid-i kâmiliz derler. Kıyâmet, yeryüzünde âlim var iken kopmayıp, câhil üzerine ve Allahü teâlânın ism-i şerîfini bilip söylemeyen kimselerin üzerine kopacakdır. Siz bu durum karşısında mağrur olup, nefsin hevâsına tâbi ve Allahü teâlânın mekrinden emîn olmayasınız. İblis ve emsâlini düşünesiniz. Sâlih amel işledikten sonra hamd ve şükür etmeli. Beşeriyet sebebiyle günâh sâdır olur ise hemenn istigfâr etmeli, Allahü teâlânın rahmetinden ümîd kesmemeli. Bu vasiyetnâmemi mümin kardeşlere gösteresiniz.
ÖLÜM VAR
Cem’ eyleme bu cîfe-i murdârı ölüm var,
Kenz etme sakın dirhem-ü-dînarı ölüm var.
Şeddâd ile Nemrûd’u ölüm neyledi fikr et,
Mahv oldu kamu asker-ü câhları ölüm var.
Kârun ile Fir’avn’ı düşün var ise aklın,
Kurtaramadı kenzleri anları ölüm var,
Zikr eylese çok ölümü insan uyanır hemân,
Der nefsine hiç işleme evzârı ölüm var.
Kuddûs-i miskîn sözünü tut, sana der ki,
Hak isteyelim neydelim ağyârı ölüm var.

Tezin Metodu

XVIII. yüzyılın ilk yarısıyla XIX. yüzyılın ilk yarısında Anadolu’da ve
Hicâz’da yaşamış olan Ahmed Kuddûsî ( ö. 1265/1849)’nin, hayatı ve tasavvuf düşüncesiyle
ilgili olan bu çalışmamıza geçmeden önce, kısaca tezin önem ve metodu üzerinde
durulmasını, ayrıca araştırmamızın temelini oluşturan kaynakların, ilmî bir süzgeçten
geçirilerek tenkit ve tahlil edilmesini uygun gördük.
Tezimizin konusu, XVIII yüzyılın son çeyreğiyle XIX. yüzyılın ilk yarısında
Anadolu’da yaşamış olan Türk mutasavvıfı ve şâiri Ahmed Kuddûsî ve tasavvuf düşüncesidir.
Ahmed Kuddûsî, Anadolu’da yetişmiş olan, eserlerine ve hayatına ilâhî aşkı bir bütün olarak
yansıtan, “hümanizm”den öte insanî olan bütün değerleri kendilerine hayat felsefesi seçen,
Mevlânâ ve Yunus Emre gibi mutasavvıfların önemli bir takipçisidir.
Tasavvuf düşüncesi ve Türk Divan Edebiyatında önemli bir yeri olan Ahmed Kuddûsî
gibi bir şahsiyetin, yaşadığı çağda hurafelerle kamufle edilen ve genel tasavvuf ilkelerinin
dışına taşmış tasavvufî anlayışın özünü insanlara sunmak çabası içerisinde olmuştur. Bu
çalışmada onun tasavvuf anlayışını tamamen bilimsel bir perspektiften değerlendirilip,
yorumlamayı hedeflemektedir. Çalışmamızda, Ahmed Kuddûsî’nin tasavvuf düşüncesinin,
hem tasavvuf disiplini ve hem de İslâm düşüncesi ve diğer Batılı ve Doğulu düşüncelere
kıyasla, önemi farklılığı ve getirdiği yeni perspektifi vurgulamaya çalışacaktır. Ahmed
Kuddûsî’nin tasavvufî görüşü ışığında insana, varlığa, kişilik oluşumuna ve ma’rifete/bilgiye
yorumlar, öncelikle diğer mutasavvıfların görüşleriyle, sonra da herkesçe kabul gören
düşünürlerin ve ezoterik mistik anlayışa sahip insanların görüşleriyle karşılaştırma
yapılacaktır. Ayrıca Ahmed Kuddûsî gibi isim yapmış bir şâir mutasavvıfın divan edebiyatı
içinde tekke edebiyatına olan değerli katkısı ve Türk Sanat Mûsikîsine olan etkileri
tartışılacaktır. Yine Kuddûsî’nin, tasavvufî aşk düşüncesine Mevlânâ’nın sıkı bir takipçisi
olarak yaptığı katkı, Dîvân’ındaki şiirlerinin ışığında incelenecektir.
11
Tezimizin başlığından da anlaşılacağı üzere, bu çalışmada belirli konu ve kavramlar,
belirli bir şahsın görüşleri çerçevesinde ele alınmaktadır. Dolayısıyla konulara yaklaşım
tarzımız ve bazı konuları ele alma anlamında problematiktir. Tartışılan bu konuları genel
olarak yalnızca bir kişinin görüşleri çerçevesinde yaklaşacak olmamız, herhangi bir konu
hakkında tarih içerisinde ileri sürülen görüşleri tek tek inceleyip, farklılıklarını ortaya koyarak
ele alan tarihî bir metoda başvurmanın zorluğu açık bir gerçektir. Zira böyle bir yöntemin teze
uygulanması, konuyla ilgili görüş belirtmiş olan bütün düşünürlerin tek tek sıralanarak
açıklanmasını gerekli kılar. Tasavvufî tecrübe noktasında çok zengin bir literatürün yanı sıra,
her bir sûfî müellife has farklı görüşteki ifade şekilleri de göz önünde bulundurunca, bu
soruna tarihî bir yöntemle yaklaşmanın çok zor olduğu bilinen bir hakîkattir. Bunun yanı sıra
geniş kapsamlı konuların tarihî metotla işlendiği çalışmalar, konu detaylı bir pespektiften
işlendiği için, yüzeysel ve eksik sonuçlar verebilmektedir. Biz yine de temel tasavvufî
konuları incelediğimizde herkesçe kabul gören temel tasavvuf kaynaklara baş vurduk.
Yukarıda vurgulanan nedenlerden dolayı tasavvufî konular Ahmed Kuddûsî’nin görüşleri
çerçevesinde ele alınacaktır. Her ne kadar şahıs merkezli çalışmalar, bütünsellik ve kuşatıcılık
açısında yeterli görülmezse de, görüşleri incelenen düşünürün konuya ve kavrama getirdiği
bakış açısı derinlenmesine tahlil etme açısından oldukça önemlidir. Fakat Kuddûsî’nin
düşünce dünyasına baktığımızda, ilmî yeterliliği, felsefe bilgisi, insan psikolojisine hakimiyeti
ve şiirin kendisine kazandırdığı engin ruh dünyasından dolayı önemli bir ilmî yeterliliğe
sahiptir.
Çalışmamız, Kuddûsî’nin tasavvufî kavram ve konulara getirdiği açıklamalardan
hareketle, insanın yetişmesi, olması ve kemalâtı sorununa getirmiş olduğu yaklaşımları analiz
etme ve sonuçta kendince çözüm getirmesi bakımında analitik bir yaklaşımdır. Zira sorunları
çözmeye girişmek yerine, bu sorunlara düşünce tarihi boyunca farklı düşünce ekollerinin
ortaya koyduğu çözümlerin yanında, öncelikle önemli çözüm alternatifleri ortaya koymayı ve
sonrada çözümleyerek değerlendirmeyi hedeflemektedir. Araştırılan bu konular, tezimizde
tasavvuf disiplininin genel sistem bütünlüğü ve diğer ilgili disiplinlerden farklılığı göz önünde
bulundurularak işlenecektir.
Kuddûsî, bütün düşünce ekollerinin temel sorunu olan ontoloji/varlık,
epistemoloji/bilgi, insan ve aşk gibi konulara kendi müşahedeleri doğrultusunda bir
yaklaşımla, zengin ve farklı bir yorum getirmektedir. Zira düşünce tarihine zaman tüneliyle
girdiğimizde, insanın dinî, ilmî, felsefî serüveni insanın kendini tanıma çabası, insanın
evrendeki yerinin ne olduğunu öğrenme isteği ve hâline/fiiline, yaşamına bir anlam verme
uğraşıdır. Bu uğraşı tasavvuf, içe dönük/kalbî ve dışa dönük/âmelî bir yaklaşımla ele alarak,
12
dogmatik biçimlerden tamamen uzak, sadece bütün varlığa sevgi aşılayan ve insanîleşmesini
tamamlamış bir kişilikle yaklaşır. İşte tez de Kuddûsî’nin bu anlayışıyla hareketle konular
incelenecektir.
Kuddûsî, eserlerinde tasavvufî kavram ve konuları işlerken şâir olması hasebiyle
klasik metodun dışında bir yöntem izlemektedir. O, tasavvufî kavramları manzûm eserlerinde
şiirin içerisinde ilâhî sevgiyle eritip mefhum olarak verirken, mensûr eserlerinde ise, tasavvuf
konu ve kavramlarını tam bir akademik mantaliteyle ele alıp incelemektedir. Aynı zamanda
tasavvufî tecrübesini ifade etmede oldukça zengin bir kavram demeti kullanmış ve konuların
anlam çerçevelerini, kendi yaşadığı manevî hâller parelelinde işlemiştir.
Ayrıca Kuddûsî, edebiyat camiası ve halk arasında Dîvân’ı en çok okunan
mutasavvıflardan birisi olması hasebiyle de, onun, genelde Türk Divan Edebiyatına özelde
ise. Tekke Edebiyatına olan büyük katkısıda ortaya çıkacaktır. Bunun yanısıra Kuddûsî’nin
bestelenen birçok şiirinin Klasik Türk Mûsikîsi içindeki yeri de incelenecektir.
Tezin yöntem bakımından olduğu kadar, konu itibariyla da kavramsal çerçevesini
belirlemek, çalışmanın tutarlı bir şekilde sürdürülmesi açısından önemlidir. Kuddûsî’nin ele
aldığı tasavvufî konuların hepsi birbiriyle bağlantılıdır. Kuddûsî, genel sûfî portresini, zikiraşk-
ma’rifet üçleminde, konuları sûfî perspektifinde epistemolojik ve ontolojik olarak
incelemiştir.

Tezin Kaynakları
A. Ahmed Kuddûsî ile İlgili Kaynaklar

Konumuz, günlük tecrübenin ya da normal dinî tecrübenin anlatımından ziyade bizzat
hakikatleri müşahede edip tecrübe ettiğini ileri süren ve psikolojik analizler bakımından
oldukça derûnî bir rûh hâli sergileyen ve aşkın ulvîliğini birebir yaşayan, normal dinî
tecrübenin ötesinde, mahiyeti itibariyle pozitif aklın ve dilin kalıplarına aktarılması mümkün
olmayan bu kalıpların kendisine dar geldiği taşkın bir rûh halı yaşayan sûfîyane hâllerin sözle
ifade edilmesi problematiği vardır. Onun için konunun insanların anlayabileceği bir dille
aktarılması önemli bir konudur.

Kendi Eserleri

Ahmed Kuddûsî’nin hayatı ve tasavvuf düşüncesi hakkında birinci derecede kaynaklar,
doğal olarak kendisi tarafından kaleme alınan kendi eserleridir. İlkin şunu ifade edelim ki,
günümüzde Kuddûsî’nin hayatıyla ilgili bilgi veren kaynak ve kitaplar tamamıyla
Kuddûsî’nin bizzat kendi eserlerinin bir kısmından esinlenerek yazılmıştır. Bu bilgilere daha
sonra da doğruluğu tartışılabilir birçok eklemeler yapılmıştır. Çalışmamızda Kuddûsî’nin
hayatı hakkında verdiğimiz bilgiler tamamıyla kendi eserlerinden alınmıştır. Bu konuda
sonradan ilave edilmiş gerçek dışı bilgileri kesinlikle kullanmadık. Zira Kuddûsî, kendi
hayatını ayrıntısıyla eserlerinde veren nâdir müelliflerden birisidir.
Ahmed Kuddûsî’nin tasavvuf düşüncesini detaylı bir şekilde veren eseri, diğer pek çok
mutasavvıf müellif de olduğu gibi manzûm olarak kaleme aldığı Dîvân’ıdır.1 Kuddûsî gibi
şâir mutasavvıfların, tasavvuf düşüncelerini, yaşadıkları manevî hâl ve duygularını en iyi
yansıtabildikleri alan, metaforik/sembolik anlatıma başvurulan şiirleridir. Bundan dolayı
Kuddûsî’nin Dîvân’ı, kendi düşüncelerinin aynası konumundadır. Aynı zamanda Kuddûsî
Dîvân’ının akademik düzeyde tenkitli metninin çalışmasının yapılmış olması da
çalışmamızında önemini ve sıhhatını artırmış olmaktadır.2 Fakat Kuddûsî’nin tamamıyla
tasavvufî kavram ve konularını şiirin içsel duygusuyla anlatan Dîvân’ının günümüze kadar
herhangi bir şerh ve tahlili yapılmamıştır.
Ahmed Kuddûsî’nin tasavvuf felsefesini akademik bir şekilde derli toplu olarak ele
alan diğer eseri de Hazinetü’l-Esrâr ve Ganîmetü’l-Ebrâr adlı eseridir.3 Bu eser, Kuddûsî’nin,
insanın/sâlikin yetişmesi için gerekli olan tasavvufî konuları ele alarak Dîvân’ın yanında
mensur olarak kaleme alınan önemli bir çalışmadır. Bu eserden, Kuddûsî’nin eserleri ve
düşünceleri işlenirken detaylı olarak bahsedilecektir. Yalnız şunu ifade edelim ki, bu eser
Kuddûsî’nin sıradan bir sûfî şair olmadığını, aldığı eğitim ve tasavvufî terbiye ile büyük bir
mutasavvıf olduğunu kanıtlamaktadır. Kuddûsî’nin diğer eserleri, Pendnâme-i Kuddûsî,
Vasiyetnâme, Nasâih-i Kuddûsî, Mektuplar ve İcâzetnâme-i Kuddûsî gibi telifleri, eserleri
tanıtılırken detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

Kuddûsî Üzerine Yapılan Çalışmalar

Ahmed Kuddûsî hakkında diğer bazı mutasavvıflar için olduğu gibi, kendisinden
sonra hayatını, kerâmetlerini anlatan menâkıbnameler yazılmıştır. Bunun yanı sıra
Kuddûsî’den sonra en çok Divânı üzerinde çalışmalar yapılmıştır. İlk defa Kuddûsî’nin
vefâtından on yıl sonra Dîvân’ı basılmıştır.4 Bundan sonra Dîvân’ın baskıları müteaddid
defalarca yapılmıştır.
Kuddûsî’nin Dîvân’ının ikinci baskısı 1875’de İstanbul’da, üçüncü baskısı, 1878’de
İzmir Hafız Nuri Efendi Matbaasında, dördüncü baskısı, 1884’de İstanbul’da, beşinci baskısı,
1892’de İstanbul’da, altıncı baskısı, 1907 yılında İstanbul Mahmut Bey matbaasında, yedinci
baskısı, 1909 yılında yine Mahmut Bey matbaasında İstanbul’da, sekizinci baskısı 1923
yılında Yusuf Ziya matbaasında İstanbul’da yapılmıştır.5

Kuddûsî Dîvân’ı ilk defa M. Emin Eminoğlu tarafından günümüz Türkçesine 1973
yılında sadeleştirilmiştir.6 Bu sadeleştirmeyi; Kuddûsî’nin torunlarından olan İhsan Eren’in
yanında bulunan yazma Dîvân’ın 1982 yılında Fehmi Kuyumcu tarafından yapılan
sadeleştirmesi izledi.7 Kuddûsî’nin Dîvân’ı üzerine yapılan tek akademik çalışma ise yukarıda
da geçtiği gibi Ahmet Doğan tarafından yapılan, Dîvân’ın tenkitli metin çalışmasıdır.8

Kuddûsî’nin Dîvân’ının yanı sıra Hazinetü’l-Esrâr adlı Arapça eseri de yüksek lisans
tezi olarak çalışılmıştır.9



1 Kuddûsî, Dîvân, Taş baskı, İstanbul 1291; Kuddûsî, Dîvân (Külliyat-ı Kuddûsî içinde), Konya Mevlânâ Müzesi
Kütüphanesi, nr.: 2444.
2 Bk. Ahmet Doğan, Kuddûsî Dîvân’ı –Tenkitli Metin-, Akçağ Yayınları, Ankara 2002.

3 Bk. Külliyat-ı Kuddûsî içinde, Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi nr.: 2444.

AHMED KUDDÛSÎ’NİN YAŞADIĞI DÖNEME GENEL BAKIŞ

Mutasavvıfımız Ahmed Kuddûsî, XVIII. yüzyılın son çeyreğiyle XIX. yüzyılın ilk
yarısında Bor’da doğup, yine Bor’da vefat etmiş ve hayatının büyük bir kısmını burada
geçirmiştir. Yalnız Kuddûsî, Bor’da geçirdiği hayatının on üç yılını çevreden gelen baskılardan
dolayı zorunlu olarak evinde uzlet hayatı yaşayarak geçirmiştir. Kuddûsî, yaşamının önemli bir
kesiminide, her mutasavvıf gibi seyahat ederek geçirmiştir. Kuddûsî, bu seyatlardan en uzun
sürelisini Hicâz’a yaparak, burada on yedi yıl halvet ve uzlet hayatı yaşamıştır. Kuddûsî, kendi
şahsîyet kemalâtında önemli bir rol oynayan bu seyahatların bir kesimini de Anadolu’nun çeşitli
merkezlerine yapmış, İstanbul’da belli bir süre ikâmet etmiştir.10 Ayrıca Anadolu’nun dışında,
Rumeli, Mısır ve Şam’a yolculuklarda bulunmuştur.
Kuddûsî’nin olgunluk dönemini yaşadığı XIX yüzyılda tüm dünyada düşünce ve
teknik alanında ilerlemeler yaşanırken özellikle Avrupa her sahada önemli hamlelerde
bulunmuştur. Osmanlı için dağılma süreci başlamıştır.11 İşte toplumun bütün kesimleri canlı bir
organizmanın bir parçası gibi olarak ele alırsak, toplumun içinde yaşayan her birey ve kurum
birbirinden etkilenir.12 Kişinin yetiştiği kültür ortamının, yetişmesi ve kişiliği üzerindeki
etkilerinin bilinmesi, onun tanınması açısından önemli olduğu düşüncesine dayanarak, bizi direkt
ilgilendiren bu dönemin genel sosyal, kültürel ve tasavvufî durumunu kısaca ele almakta fayda
vardır.


4 Bk. Mustafa Asım Köksal, Hak âşıkı Büyük Mürşid Ahmed Kuddûsî (k.s), Hayatı, Mesleki, Üstün Kişiliği,
Eserleri, Fon Matbaası. Ankara 1983.

5 Köksal, age., ss. 44-45.
6 Bk. M. Emin Eminoğlu, Hak Âşıkı Mer’aşı Zâde Ahmed Kuddûsî Dîvânı, Sebat Basımevi, Konya 1973.

7 Bk. Fehmi Kuyumcu, Dîvân-ı Kuddûsî, Gaye matbaacılık, Ankara 1982.

8 Bk. Doğan, Kuddûsî Divân’ı, Ankara 2002.
9 Bk. Hüseyin Sunar, Ahmed Kuddûsî’nin Hazinetü’l-Esrâr ve Ganîmetü’l-Ebrâr Adlı Eserinin Tercsmesi,
Tahrîk ve Tahlilî, MÜSBE, (Basılmamış Yüksek lisans Tezi), İstanbul 1998.

10 Kuddûsî, Nasâih-i Kuddûsî, vr. 203a.

Sosyal ve Kültürel Hayat

XVIII. yüzyıl, Osmanlının siyasi, sosyal, ekonomik, bilim ve askeri alanda tam olarak
gerilediği bir dönemdir. Ellinin üzerinde sadrazamın değiştirildiği o dönemin idaresince,
bilimsel, ekonomik ve sosyal alanda huzur beklemek mümkün değildir. Bu olumsuzluklar
toplumda çözülmelere sebep olmuş, halk gittikçe fakirleşmiştir.13

Diğer taraftan ilim kültür ve sanat hayatı ve bilhassa, edebiyatta ülkenin içerisinde
bulunduğu darboğazın yarattığı huzursuzluğu hisseden kesimler olmasına rağmen, bunlar da
problemi görmeye ve çözmeye yetmemiştir. Onun için toplumun kültür düzeyi gittikçe
düşmüş, medreseler gerçek fonksiyonlarını yerine getirmekten uzak kalmışlardır.
XVIII. yüzyılda faaliyet gösteren tasavvuf erbabı, bütün devlet adamları ile iyi ilişkide
bulunmuş, bu tasavvuf önderlerinin bir çoğu, devletin, ordunun çeşitli kademelerinde görev
almıştır.14 Bu asırda devleti idare eden padişahların tamamının tasavvufla veya bazı tasavvuf
önderleriyle ilişkileri olmuştur. Her padişah, tasavvufu sevdiğini ve eğilimli olduğunu
göstermekteydi.15 Aynı zamanda bu dönemdeki alimlerin de tasavvufa karşı tutumları müspet
olmuş ve bir çok âlim tasavvufa intisap etmiştir. Alimlerin rağbet ettiği tarîkatların başında
Nakşibendilik gelmektedir.16

III. Selim’den itibaren, yenileşme ve Tanzimat dönemi boyunca ulema genellikle
devletin yanında yer alarak, desteğini reformlardan yana koydular. Özellikle yönetim ve
askeri alandaki modernleşme konusunda Şeyhülislâm Abdüllvehhab, Mehmet Tahir, Mustafa
Asım Efendiler, Kazasker Velizade Mehmet Emin ve Tataruk Abdullah Efendiler, Mehmet
Es’ad ve Mustafa Behcet gibi medrese kökenliler, Bab-ı Âli’ye destek amacıyla Avrupa ve
Osmanlı arasında bürokratlık yapmışlar, reformların planlayıcısı ve tavsiyecisi olarak önemli
rol oynamışlardır. III. Selim ve II. Mahmut’un reformlarına, ulema gibi tarîkat şeyhleri de
destek sağlamışlardır. Zira bir çok Şeyhülislâm, ya Nakşîliğe ya da Mevlevîliğe müntesiptir.
Mevleviler, III. Selim ve Sultan Mahmut’un özel ilgisini kazanmışlardır.17 Bu ilgi aslında bu
yöneticilerle sınırlı bir olgu değildir. Çünkü tarîkatların kurumsallaşması, Osmanlının
yükselişiyle doğru orantılıdır.18 Bu nedenle, bütün Sultanların bu kurumlarla bir nedenle
ilişkisi vardır.
Bu dönem, Osmanlı toplumu için ekonomik yönden hiç de iç açıcı bir dönem değildir.
İnsanlar gittikçe yoksullaşmış ve bu yoksullukla birlikte toplum, huzursuzluğun ve
ahlâksızlığın içine gömülmüştür.19 Anadolu’nun bir çok yerinde, özellikle kırsalında ve
köylerinde kıtlık baş göstermiştir.20

Toplumun ekonomik alanda zayıflaması, yönetim aleyhtarlarının ellerini
güçlendirmekteydi. Bundan dolayı, toplumda bahaneler arayan bir çok grup tepkisini ortaya
koymaya başlamıştır. çeşitli etnik ve ideolojik yapılanmalar, cemaat hareketleri, özgürlükçü
gruplar saflarını belirginleştirmeye ve kendi isimleriyle ortaya çıkmaya başladılar. Örneğin,
Yeni Osmanlılar, İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türkler bu dönemin önemli hareketleri
olmuşlardır.21

XIX. Yüzyılda dünya, düşünce, teknik ve coğrafi yönde hızlı gelişmeler yaşarken ve
Avrupa ülkeleri bir çok konuda ilerleme gösterirken, Osmanlı toplumu gerilemeden
bozulmaya, dağılmaya hızlı bir şekilde gitmekteydi. Bu durum, tabii olarak tebaanın sosyal ve
psikolojik dengesini bozmaktaydı.22 Bu nedenle de tasavvufun kurumları, tekke ve zaviyeler
sosyal çevrelerde ahlâki dejenerasyonun ve maddi sıkıntılardan rahatlamanın panzehiri
olmuştur. Faziletlerin kaynağı ve düşünce özgürlüğünün sığınağı olarak görülen bu kurumlar,
bu dönem boyunca Anadolu topraklarında halkın sevgi ve sığınma yeri olarak kabul
edilmiştir.23 Diğer taraftan XIX yüzyılın ilk yarısında Hıristiyan emperyalizmi korkusuyla
dine sığınma, aşiretler arası çatışma ve diğer kaosla, halkın ve yöneticilerin yönelişimin
önemli sebepleridir.24
Tasavvuf kültürünün kurumları, Türk örf ve adetlerine olumlu yönde renk katmış,
Türk kültürünün değerini yükseltmede önemli katkı sağlamış ve halkın geleneklerine mânevî
bir haz vermiştir.25

XIX. Yüzyılda mutasavvıfların verdiği eserlerin büyük bir çoğunluğu naat, kaside,
gazel, mersiye gibi tekke edebiyatının bütün türlerini ihtiva eden Dîvânlardan oluşmaktadır.
Kurum olarak tekkeler, yaşadıkları süre zarfında milyonlarca insanın gönüllerine çare
olmuş, insanların kafalarındaki soru işaretlerine cevap vermiş, ümitsizliklerini ortadan
kaldırmış, çaresizlik ve dağınıklıklarını yok etmiştir. İnsanlar gerçek huzura burada
ulaşmışlardır.26

Tekkelerin Anadolu insanına kazandırdığı önemli bir alan ise, güzel sanatlar olmuştur.
Bu insanlar gönüllerinin derinliklerinden kopup gelen sevgi ile oymacılık, kakmacılık,
çinicilik, tezhip, vitray, ut gibi görsel sanatlarla ortaya koymuşlardır.
XVIII. asırda kütüphane açma ve koleksiyon oluşturma açısından daha çok medrese ve
camiler ön plana çıkarken27 XIX yüzyılda tekke kütüphanelerde önemli bir artış meydana
gelmiştir.28 Bunun yanı sıra bu dönemin aydın mürşidleri, kitap yazmanın, kütüphane
kurmanın yanı sıra, matbaa bile kurmuşlardır.29

Aslında Osmanlıdaki şiir üretme dünya tarihindeki en geniş edebi üretim olabilecek
kadar hacimliyken, alıntı yapılan ve tartışılan şiir listesi hep kısır kalmıştır. Çünkü XIX.
Yüzyıla kadar çok fazla yazımı yaygınlaşmayan bir kültür söz konusudur.30

Bu asırda tasavvuf liderleri arasında sevgi saygı ve kardeşliğe dayalı bir ilişki vardır.
Bu ilişki de halka olumlu olarak yansımaktadır. Ayrıca bu dönemde tasavvuf önderlerinin
rağbet ettiği güzel sanat dalı şiir olmuştur. Mürşid önderlerin bir kısmı “şâir” denilecek bir
derecede duygularını şiirle ifade etmeğe çalışmışlardır. İşte bu dönemin sonunda, bu döneme
ve XIX. yüzyıla şiir dalında adını yazdıracak Ahmet Kuddûsî de önemli şahsiyetler içinde ilk
sıralardadır. Yâni, dönem her alanda bir kaos yaşarken tasavvufun her zaman olduğu gibi
kurumlarıyla birlikte bir cazibe merkezi olduğu görülmektedir. Burada görev yapan
önderlerin de herkes tarafından sevilip sayılması, bu ilim ve kurumların toplum için ne kadar
önemli olduğunu göstermektedir.
Aslında Osmanlı döneminde sûfîler, tasavvuf düşüncesine yeni bir katkıda
bulunmamışlardır. Onlar, önceki sûfîlerin eserlerini, düşüncelerini topluma, halka sunmayı iyi
bilmişlerdir. Bu da tasavvuf düşüncesi açısından topluma bir canlılık getirmiştir. Osmanlılar
düşünce/felsefe bazında belki topluma tasavvuf ilmî açısından yeni şeyler vermemişler, fakat,
şiir sanatı açısından çok önemli katkıları olmuş, çok değerli mutasavvıf şâirler ortaya
çıkmıştır.31

XVIII. yüzyılda Dîvân edebiyatı alanında gelişmeler olmuşsa da bir önceki asra göre,
daha taklitçi ve nazariyeci bir edebiyat düşüncesi karşımıza çıkmaktadır. Ancak bu dönemde
başlayan mahallileşme hareketi, Dîvân şâirlerini hece vezniyle de şiir yazmaya sevk etmiştir.
Bunun sonuncunda Dîvân şiirinin lügati kelimelerle daha da zenginleşmiştir. Dilin
sadeleşmesi, şiirde ve nesirde halk tabirlerinin kullanılması; yüksek zümre edebiyatı ile halk
edebiyatı arasındaki yakınlaşmanın çoğalması gibi önemli faydalar sağlayacak girişimler bile,
halk edebiyatının Dîvân edebiyatı karşısında güçlenmesine yetmemiştir.32

Diğer taraftan, bu dönemde tasavvuf kültürünün sanata ve edebiyata yaptığı katkı
azımsanmayacak kadar fazladır. Sûfîlerin engin gönül dünyasında çıkan İlâhî güzellikler
dışarıya neşv ü nemâ şeklinde aks etmiştir. Onların gönüllerindeki o engin aydınlık işlerine ve
sanatlarına aks edince, insanı derinden çeken/cezbeden harikulade güzellikler ortaya çıkmıştır.
Şâir Kuddûsî gibi şiir ustaları bu güzelliklerle şiirler ortaya çıkardılar ve en büyük musiki
dehaları yine tasavvuf erbabı içinden çıktı.
Tekke ve tarîkat dünyasında şiir, musiki, beste ile güfte daima beraber olmuştur.
Bunun da sebebi, zikir meclislerinde okunan ve Dîvânlarda yazılan İlâhîlerdir. Dervişlerce
ifade edilen bir çok manzum eser yine dervişlerce bestelenmiş, zikir meclislerinin hareket ve
ritmine uygun olarak notaya alınmıştır.33 Şiirleri bestelenen mutasavvıflardan biri de Ahmed
Kuddûsî’dir.
Ekonomik ve siyasi buhranın devlet idaresini yeni arayışlara sevk ettiği bu dönemde,
edebiyat ve sanat çevreleri için de arayışlar dönemi olmuştur. Bu dönemde Encümen Şâirleri
adıyla ortaya çıkan grup, dil ve imge bakımından Dîvân şâirlerinin takipçileri olmuş, tasavvuf
tekke şâirlerinden daha entelektüel ve klasik Dîvân şâirlerinden daha yoğun bir şekilde
kullanmışlardır.34

Bu dönemde, tekke çevresinde gelişen edebi geleneğin devamı olarak tekkelerde
şiirleri çok okunan şâirlerin başında Ahmet Kuddûsî gelmektedir. Bu bakımdan, geleneğin bütün
birikiminden başarıyla faydalanan Kuddûsî , dinî-tasavvufî Türk edebiyatı tarihinin en çok
okunan şâirlerinden birisi olmuştur.




11 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1983, ss. 147-148.
12 Nazif Öztürk, “Batılılaşma Döneminde Vakıfların Çözülmesine Yol Açan uygulamalar”, Vakıflar Dergisi, sy.
23, Ankara 1994. ss. 297-305.
13 Ramazan Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18.yüzyıl), İnsan Yay., İst. 2003, s. 667.

14 M. Baha Tanman, H. Kamil Yılmaz, Bandırmalizade Tekkesi, DİA, V, 54-55.

15 Bk., Nazif Velikahyaoğlu, Sümbüliyye Tarîkatı ve Kocamustafa Paşa Küşşiyatı, İst. 1999, s. 71.

16 Aynı eser, s. 668.

17 Heyd Uriel, The Otoman Ulema and Westernization in the Time of Selim III and Mahmut II the Modern
Middle East, London 1993, s. 29, 59.
18 Spencer Trimingham, The sûfî Orders in İslâm, Oxford Univercity Press, London 1971, s. 69.

19 A. Adil, Hadisat-ı Hukukiyye, cüz:11, s. 213-214.
20 Bk., Kuddûsî, Pendnâme-i Kuddûsî, vr. 26a.
21 Bk., İsmail Kara, İslâmcıların Siyasi Görüşleri, İst. 1994, s. 136-137.

22 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1953, s. 147-148.
23 Bk., Yücer, age., s. 103; Nazif Öztürk, Türk Yenileşme ve Tarihi Çevresinde Vakıf Müessesi, Ankara 1995, s.
33,
24 Bruinessen, age, s.278.
25 Bk., C.S. Revnakoğlu, “Tarîkatların Tarihine Toplu Bir Bakış XIII” Tarih Dünyası c. 2. sy.15, Nisan 1957, İst.
1954, s. 631.
26 İlgra, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler, I, 54.

27 İsmail E.Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi, Ankara 1988, II, 111.
28 Gölpınarlı, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik, s. 176.

29 Bkz., Beeketzade İsmail Hakkı, Yâd-ı Mazi, İst. 1997, s. 39.

30 Victoria Rowe Holbrook, The Unreadable Shores of Love: Turkish Modernity and Mystic Romance,
Univercity of Texas Press 1997, s. 5.
31 Aynı eser, s. 280.
32 Nihat Simi Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, I-II, İst. 1983.(Banarlı, Türk Edebiyatı,), II, s. 742.

33 Mustafa Kara, Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları, Dergah Yay., İst. 2005, s. 84.

34 Ömür Ceylan, Böyle Buyur da Sûfî, Tasavvuf ve Şerh Edebiyatı Araştırmaları, Kapı Yay., İst. 2005, s. 84.

Tarîkat liderlerinin çoğu, çağdaş gelişmeleri yakından takip ederek, taklitçi bir anlayıştan uzak, sûfî
düşüncesinin “mürşid” portresine uygun tahkiki düşünceye mensup kişilerdir. Yine bunlar
tasavvufî hayatın daha iyi yaşanması için, kavramlar üzerine yeni yorumlar yapılarak körü
körüne bağımlılığı yıkıp, karşılaştıkları problemler için içtihad yapmaktan kaçınmamışlardır.
İkinci neden ise, bu topraklarda inşa edilen tekke ve zaviyelerin sosyal yaşam
üzerindeki olumlu etkisidir. Buralar, halk tarafından dinî, siyasî ve sosyal dayanışma
mekânları olarak kabul edilmiştir. Zâviye denilince, hastane, okul, yetimhane, darülaceze,
sosyal yardımlaşma vakfı ve şefkat evleri akla gelmiştir. Yolculuğa çıkan insanlar, bu
zaviyelerde dinlenerek yorgunluklarını atmışlardır. Çöl sıcaklığının boğucu havası, zaviyenin
serinletici mânevî havasıyla bertaraf edilmiştir. Buraya gelen insanlar, güler yüzle, samimi ve
sıcak bir kardeşlik duygusuyla karşılanır, karnı doyrulur, yatacak yer verilir, hastaysa tedavi
edilir, fakir ise gideceği yerdeki zaviyeye ulaşıncaya kadar yol masrafları karşılanırdı.59

Bu dönemde bölgedeki tarîkatların kültür yapısı, tarîkatlı tarîkatsız ayrımını tamamen
ortadan kaldırmış, yapay mezhep ve tarîkat gruplaşması söz konusu olmamıştır. Doğudaki
bazı tarîkatlarda görülen “ihvan”ı gözetleme ve kollama düşüncesi, buradaki tasavvuf
erbabıncada izlenmemiştir.60

İşte böyle bir ortamda Kuddûsî, gençliğinden vefatına kadarki dönemde, sırasıyla I.
Abdülhamid (1774-1789), III. Selim (1789-1807), IV. Mustafa (1807-1808), II. Mahmut
(1808-1839) ve I. Abdülmecid (1839-1861) gibi Sultanlarının yönetimine şahit olmuştur. O,
bu Padişahlardan sadece Abdülmecid’i anmakta; onun icraatlarını övmekte ve onun için hem
dua etmekte, hem de halkı padişah için duaya çağırmaktadır. Bu padişahların tümünün
icraatlarına baktığımız zaman, Kuddûsî’nin, Abdülmecid için söylediklerinin nedeni ve
hikmeti daha iyi anlaşılmaktadır. Zira Abdülmecid tarîkat ehli ile iyi geçinmiş, hatta
vefatından sonra dervişlerin türbesinde, Hatm-i Hâcegan okumasını vasiyet etmiş61 ve
vefatından kısa süre önce Hâlidiye tarîkatına intisab edip, bir tekke inşa etmiştir.62

Halîfe Hazret-i Hak ‘âşıkı ‘Abdülmecîddür

İder ‘uşşâk-ı Hakka i’tibâr elhamdülillah

Tolu kalb-i şerîfinde fütûhât ârzûsu hem
Dün ü gün izne eyler intizâr elhamdülillah

Nuhûset kalkdı ümmet üzerinden himmetiyle
Sa’âdet toğdı şimdi âşikâr elhamdülillah

Salâha meyl ider da’im fesâd ehlini sevmez
Salâh ehliyle eyler iftihâr elhamdülilla

h63

Kuddûsiye göre, Sultan Abdülmecid dönemi, ondan önceki sultanlara kıyasla halk
açısında en iyi yönetilen dönemdir. Seleflerinin halk üzerinde uyguladığı yönetim baskısı
Abdülmecid döneminde azalmış, halk birçok konuda daha da özgür bir hayat yaşama
imkânına kavuşmuştur. Sultan özellikle, sosyal, kültürel ve dini konularda halka daha özgürce
hareket edebilme imkanı sağlamıştır. Abdülmecid, halkın değer verdiği kanaat önderlerine,
ilim ehline ve salih kişilere kendisi de değer vererek halkın hoşnutluğuna mahzar olmuştur.
Sosyal ve ekonomik açıdan sıkıntılar yaşayan halka şefkat ve merhamet göstererek, zor
şartlarda bile insanların kendisine karşı sevgi ve hürmet göstermesini sağlayabilmiştir.
Kuddûsî, Abdülmecid’in her tabakadaki insan guruplarına müşfik ve sevecen yaklaşımını
aşağıdaki beyitlerle açıkça ortaya koymaktadır.

Cihânın halkına bir ni’met-i ‘uzma halîfe
‘İbad-ı Müslimîne rahmet-i Mevlâ halîfe

Husûsâ bu halîfe kim adı ‘Abdülmecîddür
Yedi ceddinden artık ekrem ü eshâ halîfe

Sever Sâlihleri eyler hemîn ihsân telattuf
Virir muhtâclara dînâr ider iğnâ halîfe

Olalım rûz u şeb meşgûl du’âya anın içün
Ki bulsun dü cihânda rütbe-yi bâlâ halîfe

Yalan dimen bu Kuddûsî fakîrin sözine kim
Yakında gelmemiş böyle melek-sîmâ halîfe

64

XIX. yüzyılda Osmanlı devleti Bektaşilik de dahil olmak üzere bütün tarîkat
mensuplarına karşı daha dikkatli, mesafeli ve endişeli bakmıştır. Devletin bu tutumu Sultan
Abdülmecid tahta çıkana ve Tanzimat fermanının ilan edilmesine kadar sürmüştür.65işte
Abdülmecid’in bu hoşgörülü ve tam olmazsa da özgürlükçü uygulamaları onu Kuddûsî gibi
tasavvuf ehlinin sempatisini kazanmaya götürmüştür.
Tanzimat fermanıyla bir çok kurumun düzeltilmesine yönelik uygulamanın içinde
tasavvuf kurumları yoktur. Fakat Bektaşilik için alınan sert tedbirler diğer tarîkatların
kendilerine çeki düzen vermesine neden olmuştur. Sultan Abdülmecid bu tedbirlerin
uygulanmasını istemediği için uygulamadan kaldırdı. Diğer taraftan tarîkatlar da otokritik
yaparak bu konuda Sultana yardımcı olmuştur.66

XVIII. yüzyılda, tasavvuf erbabının problemleri, aralarında saygı duydukları mânevî
otorite sahibi şeyhlerce çözümlendiği, bunlar, yönetim tarafından “Reisülmeşayih” veya
“Şeyhülmeşayih”67 gibi yarı resmi payeler verilerek desteklenmiştir. XIX yüzyıla geldiğinde
ise, Osmanlı idaresi altındaki toprakların her tarafına dağılan tekkeleri ve her hangi bir
otoriteye bağlı olmayan mutasavvıfları tek elden kontrol etmek için, Şeyhülislâma bağlı olan
merkezde Meclis-iMeşâyıh68, taşrada ise, Encümen-i Meşayih kurulmuştur.69
Bu asır tasavvuf meşayih/mürşidleri arasında, birden fazla tarîkattan icazetli
olmak/cami-i turuk olmak yaygınlaşmıştır. Bunun en yakın örneği, bu dönemin ileri gelen
mutasavvıfı Ahmed Kuddûsî’dir.70 Kuddûsî’nin Dîvânında yer alan şu beyti, onun ne derece
yüksek bir ilme ve tasavvufî yeterliliğe sahip olduğunu göstermektedir:

Yok ayrı gayrı evliya yollarının hak cümlesi
Hem Halvetî hem Celvetî hem Kadirî hem Nakşîyem71

Bu anlayışı onu hem mürşidler yanında, hem de halkın gözünde daha da büyütmüştür.
Bu düşüncesinden dolayı bir çok tekke şeyhi onun Dîvân’ını mürîdler için okunan tek kitap
olarak tavsiye etmişlerdir. Örneğin İskilipli Şeyh İbrahim Ethem, dervişlerine iki kitap tavsiye
etmiş, bunlardan biri Kuddûsî Dîvânı, diğeri Mızraklı İlmihaldır.72 Kuddûsî Dîvânı aslında
XIX. yüzyılda ve sonraki dönemlerde en çok okunan ve ezberlenen Dîvânların başında
gelmektedir.73

35 Mustafa Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, Dergah Yay., 3. Baskı, İst. 1990, s. 170.

36 İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, İlim ve Sanat Dergisi, İst. 1985, c. VI, s. 14, 39.

37 Kara, Madalyonun Bir Yüzü, Tekkeler Kapandı İyi Oldu, Dergah Edebiyat Sanat Kültür Dergisi, İst. 1983, s.
10, 14.
38 Ziya Kazıcı, Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Urfa’daki Vakıf Hizmetleri, MÜİFD, S. 5-6, İst. 1993, s. 94.

39 Bkz., Ziya Kazıcı, İslâmi ve Sosyal Hizmetler Açısından Vakıflar, MÜİFD Yayınları, İst. 1985, s. 115.

40 Ahmet Yücekök, Türkiye’de Din ve Siyaset, İst. 1976, s. 34-35.

41 İhsan Süreyya Sırma, 19. Yüzyıl Osmanlı Siyasetinde Büyük Rol Oynayan Tarîkatlara Dair Vesika, İÜEF
Tarih Dergisi, S. 31, İst. 1977, s. 183-185.
42 Alexandre Popovic-Gilles Veinstoin, İslam Dünyasında Tarîkatlar, çev. Osman Türer, Suf Yay., İst. 2004, s.
111-112.
43 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 187.
44 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 109-110.
45 Abdulbaki Gölpınarlı, Tasavvuf, Turan kitapevi, İst. 2004, s. 226.

46 Mahmut Cevad, Maârif-i Umumiyye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat İcraatı, İst 1328, s. 83.

47 Bkz., M. Çağatay Uluçay, Abdülmecid, İst. 1956, s. 45-46.

48 Aynı mad., s. 57.
49 Kuddûsî, Dîvân, s.
50 Cevdet Küçük, Abdülmecid, DİA, I., İst. 1988, s. 262.

51 Abdurrahman Memiş, “Osmanlı’da Tekkeler, Sosyal Fonksiyonları ve İstanbul’da Hâlidi Tekkeleri” Osmanlı

Ansiklopedisi, İst. 1992, VI, s. 514.

52 Bk. Kara. Tekke ve Zaviyeler, s. 186.
53 Kara, Tekke ve Zaviyeler, s. 185,212.
54 Kara, Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatlar, Sır Yay., İst. 2004, s. 246.

55 Bk., Martin Van Bruinessen, Agha, Shaikh and State: The Social and Political Structure of Kurdistan,
London1992, s. 278; Hür Mahmut Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. yüzyıl), İnsan Yay., İst. 2003, s.
33, 51; Albert Hourani, Shaikh Halid and the Naqshband Order (ed. S. M. Stern, A. Hourani, V. Broun), İsamic
Philosophy and Classical Tradition, Oxford 1972, s. 94-100.
56 Neşet Çağatay, Bir Sosyal Kurum Olarak Ahilik, TTK Yay., Ankara 1992; Ali Tenik, Ahiliğin Tasavvufî
Boyutu ve Şanlıurfa’da Ahilik İzleri, Mârife Dergisi, sy. 2, Konya 2002, s.

57 Jamil M. Ebu’n-Nasr, The Tijaniyya, Oxford 1965, s. 27.
58 Ahmet Hilmi Filibeli, Senüsiler ve Sultan Abdülmecid, (haz. İsmail Cömert), İst. 1992, s. 11

59 Aynı eser, 11-20; Mustafa Kara “Şâzeliyye?”, Mezhepler ve Tarîkatlar Ansiklopedisi, İst. 1987, s. 87.

60 Bk. Kadir Özköse, Muhammed Senûsî, Hayatı, Eserleri, Hareketi, İnsan Yayınları, İstanbul 2000; B.G.
Martin, Sömürgeciliğe Karşı Afrika’da Sûfî Direnişi, (Fatih Tatlılıgölü, İnsan Yay., İst. 1988, s. 25-27; İbrahim
Ethem Bilgin, “Afrika’da İslâm’ın Yayılışında Tasavvufun Rolü”, İlim ve Sanat, sy 7, İst. 1986, s. 89.

61 Kara, Tanzimat’tan Cumhuriyete Tasavvuf ve Tarîkatlar, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi,
İletişim Yay., İst. 1985, IV, s. 984.

62 Memiş, agm., s. 518.
63 Kuddûsî, Dîvân, s. 185.
64 Kuddûsî, Dîvân, s. 184
65 Kara, Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 479.

66 Aynı eser, s. 281.

67 Vassaf, Sefine, I, 342; Mahmut Kemal İbnülemn, Son asır Türk Şâirler, İst. 1970 (I-XII),X, 1676.

68 Yücer, age, s.856.
69 Mehmet Demirci, Türkiye’nin Çağdaşlaşma Süresinde Tarîkatlar, Türkiye Günlüğü, sy, 45, İst. 1997, s. 17.

70 Kara, Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 424,

71 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 218.
72 M. Asım Köksal, age., s.21.
73 Aynı eser, s. 367.

Tasavvufî Durum


Genelde tasavvuf ilmine düşünce ve felsefe yönünden Osmanlı döneminde fazlaca bir
katkı söz konusu olmamakla birlikte, konuyu sosyal yaşam yönünden bakıldığında tarîkatların
sistemleşmesi, kurumlaşması ve bunun topluma aktarılması konusunda Osmanlıların katkısı
büyük olmuştur.35

Osmanlıların son döneminde tasavvuf ve tarîkatlar, halkın dînî ve ahlâki yapısına
kaynaklık eden, onları kaynaştırıp olgunlaştıran özellikle büyük şehirlerde yaygın olarak
rağbet edilen bir kurum halini almışlardır.36 Osmanlıların son dönemini yaşadığı XIX.
yüzyılda ise tasavvuf, toplumun her kesiminde etkili bir konuma yükselmiştir. Bu dönemde
tekkeler bir çok coğrafyada olduğu gibi, Osmanlı toplumunda da asli fonksiyonlarına
dönerek, dernek, sendika, okul, hastane, misafirhane, spor merkezi, belediye gibi bir çok
kurumun görevini üstlenmiştir.37 Örneğin bu dönemde Üsküdar ve Urfa’daki Miskinler
tekkeleri birer cüzam hastanesi olarak görev yaparak, çevrelerinde devamlı olarak doktor
bulundurur ve şehre gelenlerin sağlık kontrolünü yapar, hasta olanları tedavi amacıyla
barındırırdı.38 Üsküdar miskinler tekkesi kadın-erkek, büyük küçük demeden cüzamlı
hastaları kabul eder, kendilerinden bir şeyh tayin edilir ve özel ritüeller düzenlerdi.39

Tasavvufa elit tabaka nezdinde gösterilen ilgi, alt tabakayı da etkilemiştir. Yâni tasavvuf
toplumun her tabakasında etkin bir konuma gelmiştir.40

Osmanlı Padişahlarından bir çoğu, politik amaçlarla da olsa tekkelerle daima ilişki
içinde olmuşlardır ve Padişahların çoğu çeşitli tarîkatlara intisab etmişlerdir.41 Tekkelerin
yaygınlaşıp çoğalmasında yine devlet adamlarının sağladığı maddi ve sosyal destek de söz
konusudur. XIX. Yüzyılda tekkelerin ve oralarda ikamet eden dervişlerin büyük
çoğunluğunun, düzenli bir şekilde yapılan para ve gıda maddesi bağışlarına bağımlı durumda
oldukları bilinmektedir.42

XIX. yüzyıl, Osmanlılarda tasavvuf kültürü açısından önemli olayların gelişmesine
şahit olmuştur. Örneğin, bu yüzyılda Yeniçerilikle birlikte Bektaşilik tarîkatı da kapatılmıştır.
II. Mahmut’un tekke ve tarîkat hayatını yakından ilgilendiren 1811 tarihli fermanıyla, saray,
resmen tarîkatların bazı geleneklerine müdahale etmiştir. Fakat, tekke mensuplarının
yetkilerinin bazılarına dokunulmamıştır.43

Bu dönemde Kuddûsî’nin bizzat görüştüğü, aralarında semimi bir dostluğun oluştuğu
ve aynı zamanda eserlerinde hep hayırla yad ettiği Sultan Abdülmecid’in de önemli icraatları
olmuştur. Örneğin Sultan Abdülmecid döneminde, Darü’l-Mesneviler açılmıştır. Hatta o
dönemde, İstanbul’da bulunan iki meşhur Darü’l-Mesnevinin bizzat Sultan Abdülmecid’in de
hazır bulunduğu bir törenle açıldığı rivâyet edilmektedir.44 Sultan Abdülmecid, aynı zamanda
1826’da Vak’a-yı Hayriye yasasıyla adlandırılan Yeniçeriliğin kaldırılmasıyla birlikte,
Bektaşi tekkelerinin kapatılması kararını kaldırarak bu tekkelerin tekrar faaliyete geçmesine
izin vermiştir. Bu kararla birlikte Bektaşiler rahat hareket etme ve tarîkat kıyafetlerini
serbestçe giyme özgürlüğüne kavuşmuşlardır.45

Abdülmecid dönemi, ıslahat tarihi açısından büyük bir önem taşır. Padişah çeşitli
unsurları eşitlik prensibi içinde birleştirmeye çalıştı. Fakat gayr-i Müslim kesimlerde uyanan
milliyetçilik duygularının ıslahat fermanının getirdiği imtiyazlarla desteklenmesi, dini,
ekonomik ve ulusal haklara kavuşan azınlıkların, Batılılarca da desteklenmeleri, bu birliğin
kurulmasını zorlaştırmıştır.46

Abdülmecid, kendinden önceki sultanlar gibi bütün uygulamalarını, icraatlarını ve
düzenlemelerini, şeriata uygun yapmak zorunda olduğu inancıyla hareket etmiştir. Ve aynı
zamanda, devlete devrinin şartlarına uygun bir düzen vermek inancında olduğu için, ıslahatçı
düşünceye sahip devlet adamlarını desteklemiştir.47

Abdülmecid, yönetimi süresince halkla sıcak bir diyalog içine girmiştir. Padişahların
sarayda halka kapalı kalma geleneğine son vererek, zaman zaman halkın arasına katılıp
onların sorunlarıyla ilgilenmiştir.48 Abdülmecid’in halkla olan bu içten diyalogları
Kuddûsî’nin dikkatini çekmiş ve bundan dolayı halkı Abdülmecid için sık sık dua etmeye
çağırmıştır.49 Abdülmecid halka yakın olmak için de, zaman zaman topluca yapılan tören,
merasim ve imtihanlara katılmıştır.50

Bu dönemin tasavvuf ve tarîkatlar açısından en önemli gelişmelerinden birisi de,
tekkelerin hiyerarşik olarak denetlenmesini sağlayacak merkezi bir sistemin oluşmasını
sağlayan Meclis-i Meşâyih Başkanlığının tesis edilmesidir.(1868).51 Çünkü bu yüzyılda
tarîkat ve tekkelerin içinde bulunduğu olumsuz durumun düzeltilmesi ve halkın nazarından
düşen itibarın tekrar eski haline getirilmesi için, tasavvuf erbabı bazı ıslahatlar yapmıştır.
Yeni cemiyetler kurulmuş ve yayın organları basın-yayın hayatına geçmiştir.52

Bir önceki döneme, yâni XVIII. Yüzyıla baktığımızda, tekke ve zaviye gibi
kurumlarıyla, sanat alanında en kalıcı eserler ortaya konulmuştur.53

Bu sanatları koruyan ve kollayan, gelişmesine ve güzelleşmesine katkıda bulunan yine
tekkeler olmuştur. Bunun da göstergesi, o dönemin en büyük şâirleri, en büyük musiki
dehalarının tasavvuf çevresi içinden çıkmasıdır. Eşrefoğlu Rumî (ö. 874/1469), Niyazi-i Mısrî
(ö. 1105/1694), Şeyh Galib (ö. 1214/1799) ve Kuddûsî (ö. 1265/1849) ile yaygınlaşan
edebiyat, tekke atmosferini terennüm etmiş, tarîkat ahlâkını işlemiş, tasavvufun ahkamını
gönüllere sunmuş ve mürîdlik dervişlik kuralları en güzel şekilde ortaya konulmaya
çalışılmıştır.54 Sûfî dervişler tarafından yazılan yüzlerce Dîvân, tasavvufî düşüncenin bir çok
konusunu, Kuddûsî’de de görüldüğü gibi, tasavvufun ilkelerini coşkun bir ruh haliyle ortaya
koymuştur. Bu eserler, insanların gönüllerini aydınlatmaya çalışan birer ışık olmuşlardır.
Bu dönemde bazı tarîkatların, halkın sosyal hayatına girip, siyasilerin ve idarecilerin
çözümünde zorlandığı sorunlara hal çaresi bulması tasavvuf ve tarîkatların halk nezdindeki
popülaritesini artırmıştır. Örneğin, doğudaki aşiret mensubu insanların önemli bir sosyal
yarası haline gelen, kan davası, evlilik, miras gibi konularda aşiret ağalarının ve yöneticilerin
çözüm üretemediği meseleleri tasavvuf ve tarîkat erbabı çözmüştür.55

Osmanlı toplumunda çalışanların haklarını koruyan, onları maddî ve mânevî bir örgüt
çatısı altında toplayıp her gün mânevî takviyenin yapıldığı Ahilik56 teşkilatı gibi bir kurumun
çok canlı olarak bulunmaması, büyük bir handikaptır. İnsanların sosyal haklarını koruyacak,
bürokratik bir şekilde güvenceye alacak dernek, sendika, büro ve belediye gibi kurumların
olmaması, insanları tarîkat ve tekkelere çekmiştir. Tarîkat ve tekkeler doğal bünyelerinde
yürüttükleri sosyal çalışmalarla insanları kendilerine çeken önemli kurumlar olmuştur.
Tasavvuf ve tarîkatların, halka insanî yaklaşımları ve sosyal hayata olumlu katkıları
sadece Anadolu topraklarında ya da Osmanlı yönetimine bağlı coğrafya ile sınırlı
kalmamıştır. Tasavvuf anlayışı ve kurumları, İslâm bölgelerinin çoğunda etkin bir rol
oynamıştır. Örneğin bu yüzyılda tarîkatlar, Afrika Kıtası’nın çeşitli kesimlerinde iki önemli
rol oynamıştır. Birincisi sömürgecilikle birlikte bu topraklara giren misyonerlik faaliyetlerini
durdurmuş, ikincisi ise, medrese ve zaviyelerde insanların maddi ve sosyal ihtiyaçlarını yerine
getirmeye çalışmış ve İslâm’ın yayılmasına hizmet etmiştir.57

Bu yüzyılda Kuzey Afrika tarîkatları Doğu tarîkatlarından daha yoğun bir şekilde
insanların sosyal hayatlarına katkıda bulunmaları sebebiyle, tasavvuf ve tarîkat önderleri, halk
tarafından sömürgeci yönetimlere karşı özgürlük mücadelesinde lider durumuna
getirilmişlerdir.58 Onların insanların sorunlarını çözmeye çalışmaları ve halkla iç içe
yaşamaları iki nedenden kaynaklanmaktadır: Birincisi, tarîkat liderlerinin yetişme şartları ve
halka karşı tavırlarıdır. Onlar bazı klasik Doğu tarîkat şeyhleri tipinden uzak, özellikle
fikirlerini yazarak açıklayan birer entelektüel lider prototipini göstermişlerdir.

KUDDÛSÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ

Ahmed Kuddûsî’nin diğer bir çok mutasavvıflardan farkı, hayatıyla ilgili bilgilerin
kendi eserlerinde detaylı bir şekilde yer almasıdır. Gerek kendi eserlerinde, gerekse dönemin
tarih kaynaklarında onun doğumunun, ölümünün ve hayatı boyunca karşılaştığı ve yaşamında
önemli izler bırakan olaylar yer ve tarih olarak çok açık bir şekilde kaydedilmektedir.
Çalışmamızda hayatıyla ilgili kronolojik tespitleri yaparken, özellikle onun kendi
ifadelerinden hareketle, dönemin sosyal ve kültürel olaylarıyla ilişkilendirmeye ve genel tarih
zeminine oturtmaya gayret gösterdik. Kuddûsî’nin hayatını tespit ederken menkabevî
kişiliğini değil, kendi dilinden, tarihî ve gerçek kişiliğini ön plana çıkarmaya gayret ettik.

HAYATI

Doğumu ve Çocukluğu

Ahmed Kuddûsî, Niğde’ye bağlı Bor ilçesinde hicri 11 Rebîu’l-Evvel 1183/miladi
Temmuz 1769 yılında dünyaya geldi.74 Babası Maraş’dan Bor’a gelip yerleşen Maraşlı el-
Hacc eş-Şeyh Seyyid İbrahim Efendi ( ö.1786)’dir.75 İbrahim Efendi, aynı zamanda, hem
medrese tahsili almış, hem de Nakşîbendî Tarîkatına mensub bir zattır. Çevresinde sevilen ve
sayılan bir âlimdir. İbrahim Efendi, çevresinde “Maraşîzâde” lakabıylada tanınan bir
şahsiyettir.76 Ahmed Kuddûsî, doğum tarihini babasının kaydettiğini şu beyitlerinde açıklar:

Peder târîhimi yazmış ki bin yüz seksenüç deyü
Ana Hak eylesün rahmet ve cümle ehl-i îmânâ

Rebîü’l-evvelin pes on biri isneyn gecesinde
Dimiş kim doğdu oğlum şükür Vehabb u Rahmana

.77

Annesi, Kuddûsî’ye hamileyken bazı olağanüstü hâller yaşar; Kuddûsî bu hâlleri şöyle
anlatır:

Bil ana rahminde ben ki itmişem takdis anı

Anam işitmişdir buni Kuddûsîyem Kuddûsîyem

Rûz-i elestde ben ana dimiş idim çünki belâ
Ol ‘ışkını virdi bana Kuddûsîyem Kuddûsîyem

On ikiye irdi yaşım ‘ışk oldı yâr u yoldaşım
Takdîs-i Hak idi işim Kuddûsîyem Kuddûsîyem

Şevkiyle oldum bî-karâr içimde ‘ışk odı yanar
Kuddûs’e itmişem firâr Kuddûsîyem Kuddûsîyem

.78

Kuddûsî daha çocuk yaşta ilâhî ‘aşk ile yoğrulduğunu, mayasının aşk olduğunu, kendi
tercihi olmadan Hakk’dan kendisine bu letâfet şarabının içirildiğini söylemektedir. On iki
yaşında iken girdiği bu aşk küresinde, aşkın aleviyle zamanla “yok” olup “hiç”lendiğini
anlatır.79 Ayrıca Kuddûsî, Allah’ın “Kuddûs” ismine mahzar olduğundan, bu aşk atmosferine
düştüğünü ifade eder. “Kuddûs” ismini annesinin rahmindeyken aldığını ve bundan dolayı da,
Allah dışında herhangi bir varlığa, nesneye meyletmesinin mümkün olmadığını söyler. Bunun
sebebini de çocukluğunda göğsünün/içinin ilâhî aşk suyuyla yıkatılıp temizlenmesine
bağlamaktadır.
Kuddûsî, gönlüne doğan ilâhî sevginin “elest”te verdiği sözü yerine getirmesinin
sonucu olarak kazandığını söyler. Bundan dolayı ilâhî lutfun kesif bulutlarıyla gönül
dünyasının Hakk sevgisiyle devamlı olarak nefsini/benliğini kontrol ettiğini ifade eder.

Sabî iken gelürdi gönlüme âsârı ‘ışkın pes
Yanar idi yüreğim gice gündüz nâr-ı sûzâna

.80

Kuddûsî, babası tarafında kendisine “Ahmed” isminin verilmesini de söyle açıklar:

Komuş hem ismimi Ahmed teyemmûn idüben dimiş

Adaş olsun bu oğlan fahr-ı ‘âlem kân-ı ‘irfana

.81

74 Kuddûsî, Pendnâme-i Kuddûsî, vr. 26a; Kuddûsî, Dîvân, s. 25; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri,
BizimBüro Basımevi, Ankara 2000, I, 150; İbnülemin M. Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, II, 772-773;
Abdülbakî Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, İnkilap Yayınevi, İstanbul 1961, s. 56, 250; Fehmi Koyuncu,

Kuddûsî Dîvânı

(Önsöz), Ankara 1982, ss. 5-74; Süleyman Uludağ, “Kuddûsî Ahmed Efendi”, DİA, Ankara
2002, XXVI, 315-316; Said Aykut, “Ahmed Kuddûsî”, (Sahabeden Günümüze Allah Dostları içinde), Şûle
Yayınları, İstanbul 1996, ss. 89-109; Alimler Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi Yayınları, İstanbul 1992, II, 241-
253; Mahmud Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19.Yüzyıl), İnsan Yayınları, İstanbul 2002, s. 302; M.
Asım Köksal, Hakk Âşık’ı, Büyük Mürşid Ahmed Kuddûsî (k.s) Hayatı, mesleki, Üstün Kişiliği, Eserleri, Fon
Matbaası, Ankara 1983, 24.

75 Kuddûsî, Pendnâme, vr. 26a.
76 Kuddûsî, Pendnâme, vr. 26b; Uludağ, agm, s. 315.
77 Kuddûsî, Dîvân, s. 162.
78 Aynı eser, vr. 128.

79 A. e., s. 25.
80 A. e, s. 162.
81 Aynı yer.

Tasavvuf Eğitimi

Kuddûsî, çocukluğundan itibaren babasının gözetiminden sıkı bir maddî ve manevî
eğitimden geçer. O, sadece babasının verdiği eğitimle yetinmez, onun vefatından sonra
yaptığı seyahatlar esnasında birçok yerde ilmî eğitim ve tasavvufî terbiye alarak kendini
yetiştirir.

İlk Eğitimi

Kuddûsî, hem alim, hem de tasavvuf meşrebli olan bir babanın terbiyesinden yetiştiği
için, on sekiz yaşına kadar her çocuğa nasip olmayan verimli bir temel eğitim alır.82 Kuddûsî
babasından ilkin zâhirî ilimlerin eğitimini daha sonra da tasavvuf terbiyesi alır.83

Kuddûsî, daha çocuk yaşlarda, babası tarafından “tevhîd” anlayışını idrak etmeye
yönlendirilir. Babasının, “Ahmed, benim hayatta olduğum bu günlerimde tevhîde çalış, gayret
et”84 sözü üzerine, Kuddûsî tevhîde yönelir ve zamanla tevhîd ışığı gönül dünyasını kaplar.
Kuddûsî daha küçük yaşlarda tevhîd ile bütünleşen, Hakk’ın birliğinin bilincini bu yaşlarda
idrâk eden nadir insanlardan birisidir. O şöyle der:

Pederim merhûm icâze verdi zikrullâha pes bana
Dedi çalış heman ben sağ iken ol zikri Yezdâne

.85

Kuddûsî, babasının küçük yaşlarda bu şekilde kendisini tevhîde yönlendirmesi ve
aldığı tasavvufî terbiye sayesinde Hakk sevgisinin kısa sürede varlığını kuşatıp, atmosferine
aldığını ve sol göğsünün altında “veled-i kalb”/kalb çocuğunun doğduğunu ve hareket ettiğini
hisseder.86 Kuddûsî bu sırrını da sadece anne ve babasıyla paylaştığını söyler. Kuddûsî,
babasının hem alim, hem de kâmil bir zat olduğunu, hayata iken kendisinden yeterince
faydalanamadığı için de şöyle hayıflanır.

Virdi pederim çünki bana zikre icâzet
Hem eyledi telkîn bana tevhîdi o sultân

Kâmil imiş ol kadrini ben bilemedim hîç
Aldım hele çok himmetini eyledi ihsân

Dir idi çalış zikre hayâtımda benim çün
Zikr-ile tolar kalbine derya gibi ‘irfan

Çalışur idim emrini tutub gice gündüz
Toğdi veled-i kalb pederim eyledi şükrân

Bu sırrı peder vâlideme dir idim ancak
Olurlar idi ikisi de şâkir-i Hannân.

87



82 Kuddûsî, Nasâih-i Kuddûsî, vr. 201a; Pendnâme-i Kuddûsî, vr. vr. 25b; Dîvân, s. 128.
83 Kuddûsî, Pendnâme, vr. 26a.
84 Kuddûsî, Mektuplar (1. Mektup), vr. 204a.
85 Kuddûsî, Dîvân, s. 162.
86 Kuddûsî, Mektuplar (1.Mektup), vr. 204a; Nesâih-i Kuddûsî, vr. 201a

Turhal’daki Eğitimi

Kuddûsî, on sekiz yaşındayken babasının vefâtı üzerine, eğitimini tamamlamak,
tasavvufî terbiyede kemalâta ulaşmak ve gönül dünyasında yeni filizlenen Peygamber(s.)
sevgisinin yaktığı ateşle Hicaz’a gitmek amacıyla Bor’dan ayrılır.88 Önce Kayseri de Hüseyin
Efendi adlı zatın yanında bir süre zâhirî ilim tahsil eder.89 Kuddûsî babasının vefatını ve
üzerinde yarattığı tesiri beyitlerinde şöyle ifade eder:

Vefât itdi peder ben on sekiz yaşında iken bil
Kararım kalmadı hîç başladım pes âh u efgâne

.90

Kuddûsî, daha sonra Turhal’a giderek burada Nakşî şeyhi Turhallı Mustafa Efendi
(ö.1205/1794)’nin yanında tasavvufî kemalâtını tamamlamaya çalışır. Zamanla Mustafa
Efendi’nin takdirini kazanır. Kuddûsî’nin hâl yoluyla gösterdiği olgunluk, Mustafa Efendinin
takdirini kazanır ve kendisine Nakşî tarîkatının icâzeti takdim edilir.91

Olmışam müştâk u tevvâk ben sabî iken sana
Ey Hudânın dostu Mahmûd u Muhammed Mustafa

Gün-be gün gönlümde şevkin artub oldum bî-karâr
Halk içinde senden a’lâ yok güzel mahbûb bana

Kayseriden bir gice çıkdım senin sevdân ile

Şeyh-i Turhal hazretiyle görişûb buldum ‘ulâ

Sonra Erzincana gitdim uyuben bir kamile
Sakin oldum anda birkaç mâh şedîd idi şıtâ

Yaz gelince Şâma ‘azm itdim yayan hem yalnız
Mısıra andan Mekkeye varub idüb haccı edâ.92

Kuddûsî’nin on sekiz yaşında çıktığı bu eğitim, iki yıl sürer. Yirmi yaşına geldiğinde,
artık içinde filizlenen Peygamber sevdasına karşı koyamaz ve Hicâz’a gitmek amacıyla yola
çıkar. Kuddûsî, bu ilk seyahatını aşağıdaki şekilde beytine döker:

Yiğirmide ettim hereb gezdim Hicâz’ı Şâm’ı hep
Kuddûse çekdim çûn nasab Kuddûsîyem Kuddûsîyem

.93

87 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 303.

88 Kuddûsî, Mektuplar (1.Mektup), vr. 204a; Nesâih-i Kuddûsî, vr. 201a
89 Kuddûsî, Nesâih-i Kuddûsî, vr. 201a.
90 Kuddûsî, Dîvân, s. 162.
91 Kuddûsî, Nesâih-i Kuddûsî, vr. 201a.
92 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 20.

Kuddûsî’nin Mürşidler

Kuddûsî’nin kendi eserlerinde ve diğer kaynaklarda mürşidleri hakkında fazla bilgi
yoktur. Eserlerinden edindiğimiz malumata göre Kuddûsî’yi maddî ve manevî yönden eğiten
kişi sayısı ikiyi geçmemektedir. Fakat kendi ifadesiyle Kuddûsî, manevî yolda başta Hz.
Peygamber olmak üzere birçok büyük zatdan tasavvufî terbiyesi aldığı yönündedir.94

Babası

Kuddûsî, babasının zâhirî ve bâtinî ilimlerde kâmil ve derin bir zat olduğunu
söylemektedir.95 Böyle bir şahsiyete sahip olan babasından Nakşî tarîkatının adabını alan
Kuddûsî, babasının telkin ve tavsiyesi neticesinde kısa zamanda bir manevîyat kesb ederek bu
yolda önemli bir merhaleye gelir. Henüz oniki yaşındayken manevî doğumunu da
gerçekleştirerek tasavvuf eğitiminde önemli bir merhale katleder. 96

Turhallı Mustafa Efendi

Doğum tarihi kesin olmayan Mustafa Efendi(ö.1205/1794) Tokat Turhal’da dünyaya
gelmiştir.97 Kendisi XVIII, yüzyılda yaşayan medrese mezunu, on yedi Nakşîbendi
şeyhlerinden biridir.98 Eğitim hayatına Amasya’da başlamış, İstanbul’da devam etmiştir.
Tasavvufa, Şam’da intisab etmiştir. Burada Ali el-Muradi (ö.1184/1770)’ye99 intisab
ederek,100 Nakşîliğin Müceddidiye kolundan icazetini almıştır. Mustafa Efendi, Yeniçeri
kökenli olmasına rağmen, sonradan tasavvufa meyletmiş, Turhal’a giderek bir zâviye açıp,
halkın ve ileri gelenlerin saygı ve sevgilerini kazanmıştır. Devlet yöneticiler tarafından ziyaret
edilen Mustafa Efendi’nin istekleri halk tarafından kabul görülmüştür. Maddî yönden yoksun
olmasına rağmen, halkın ihtiyacı için pek çok bina inşa etmiştir. Halifesi gibi cihada ve
teheccüde düşkün olan Mustafa Efendi, Amasya, Tokat, Çorum gibi iç Anadolu ve orta
Karadeniz bölgesinde bir çok mürîde sahip olmuştur.101 Başka bir kaynakda da Mustafa
Efendi’nin Halvetiyenin Şabaniye koluna mensup olduğu ve Padişah tarafından Dazya
köyünün kendisine mülk olarak verildiği, onun da bütün servetini harcayarak bu köyde inşa
ettiği yeni binaları medreseye vakfetmiştir.102 O, aynı zamanda Anadolu’da Halidiye’nin
yayılmasından önce Nakşibendiliğin yayılmasında öncülük yapmıştır.103 Mustafa Efendi’nin
en meşhur ve en tanınan halifesi, Ahmed Kuddûsî’dir.104

Mustafa Efendi Turhal’da vefat etmiş ve kendi yaptırdığı caminin haziresinde
defnedilmiştir.105 Mustafa Efendi Anadolu Müceddidiliğin Muradiler kolundandır.106



93 Aynı eser, s. 128.
94 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 6.

95 Kuddûsî, Pendnâme, vr. 31a.
96 Aynı yer.

97 Abdurrahman Akifzade(Amasyalı) Kıtabu’l- mecmü’fi’l-meşhüdi ve’l-mecmü, ist. 1984, s. 335. Sare Yıldız
Turhallı Mustafa Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî görüşleri(basılmamış Yükseklisans Tezi) Ankara
2006, s.26.
98 Muslu, age., s. 641.
99 Bk., Halil İbrahim Şimşek, Osmanlı’da Müceddidlik XII/XVIII. Yüzyıl, Süf Yay., ist. 2004, s. 136.

100 Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, (Bizim Büro Yay,) ist. 1333, s. 108.

101 Mahmut Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, (19.yy), İsman Yay., ist. 2003, s. 301.

Seyahatları

Kuddûsî’nin ilk seyahatının amacı, babasının vefâtından sonra yarım kalan ilim
tahsilini ve tasavvuf sülûkunu tamamlamak içindir. Fakat önceden oluşan ve daha sonra
doruğa ulaşan Peygamber (s) aşkı, bu isteklere baskın gelerek uzun sürecek Hicâz seyahatına
başlar.
Kuddûsî ilk seyahatını, eğitimini tamamlamak gayesiyle Kayseri’ye yapar. Bir süre
burada kaldıktan sonra sırasıyla Turhal, Erzincan, Şam, Mısır ve Hicâz yolculuğuna çıkar.107

Kuddûsî, bu yolculuklarda zamanının çoğunu İlâhî aşk ve lutufla donanmak için, halvet ve
uzlette Rabbisiyle başbaşa yaşayarak geçirir. Bu eğitim sürecini yaşayıp, Manevî terbiyesini,
yani rûhâniyetini tamamlayarak, fenâdan bekâya dönerek, Anadolu insanını irşâd etmeye
başlar. Bunu şu şekilde ifade eder:

Mısr u Hicâz u Rûmda halvetleri idüb nice zemân
Sâlikleri irşâd içün Rûm arzına geldim bugün.108

Kuddûsî, Hicâz’a yaptığı ilk yolculukta, önce hac vazifesini yerine getirir, sonra da bir
yıl Hira ve Uhud dağında inziva hayatı yaşar.109 Peygamberin manevîyâtını hissedip yaşamak
için giriştiği bu manevî kemalât sürecinde yaşadığı hâlleri, o şöyle anlatır:

Çıkdım vatandan gitdim Hicâze
Tağ u çöl bana gülizâr oldu

Yalnız yavan râha ‘azm itdim
Köşküm sarayım kûh-sâr oldu

Vahşî âhûlar gibi insândan
Kaçmak bana bir hoşça kâr oldu

Susız azıksız ulu tağlarda
Rûz u şeb rızkım tatlı nâr oldu

Görmedim açlık hem susuzluk hîç
Her ne istersem çün o var oldu

Tevhîd ile bu devleti buldum
Çok diyen anı bahtiyâr oldı

.110

Kuddûsî’nin yaşadığı bu manevî hâller, ilâhî aşk neticesinde Allah’ın kendisine lutuf
olarak bağışladığı nimetlerdir.
Kuddûsî, Hicâz’a yaptığı ilk seyahatta bir yıl Mekke ve Medine civarında
Peygamberin ruhâniyetiyle yaşadıktan sonra, tekrar Anadolu’ya döner. Bu dönüşünde
İstanbul ve Kayseri’ye seyahat eder. 1807 ve 1810 yıllarında meydana gelen Osmanlı-Rus
savaşlarında Şumnu111 kentinin savunmasında bulunur.112

Rasûlin ‘ışkı düşüp gönlüme Hakka niyâz etdim
Didim aç ya ilâhî yol varam ol Fahr-ı ekvâna

Kabûl itdi du’âmı bir sene oldım mücâvir hem
Gelüp Ruma yine gitdim o şâhlar şâhı sultana

.113

Bu savaşdan sonra İstanbul’a dönen Kuddûsî, burada ikâmet eder. Aslında onun amacı
İstanbul’da ikâmet etmektir. Hatta burada bir evlilikde yapar.114 Bazı rivayetlere göre, daha
sonraki dönemlerde Kuddûsî, Sultan Abdülmecid (ö. 1861) ile görüşmüş ve onun sevgisini
kazanmıştır.115 Kuddûsî’nin Dîvân’ının bir çok şiirinde isim vererek Sultan Abdülmecid’in
hem iyi yönetimini, hem de güzel ahlâkını medhetmesi bu görüşmenin gerçekleştiğini ortaya
koymaktadır.
Kuddûsî, İstanbul’dan Bor’a annesinin ricası üzerine dönüp yerleştikten sonra,
içindeki Allah ve Peygamber sevgisiyle bu defa on yedi yıl gibi uzun bir süre kalacak Hicâz
seyahatine çıkar.




102 Halis Cinlioğlu, Osmanlılar Zamanında Tokat, II. S. 77. ist. Ts.

103 Hüseyin Hüsamettin Abdizade, Amasya Tarihi, (haz. Ali Yılmaz, M. Akkuş), Ankara 1986, I, s. 226.

104 Yücer, age., s. 302.
105 Mehmet Tahir, age., I.18a, Kasım Kufralı, Nakşibendiliğin ve Yayılışı, (Basılmamış Doktora Tezi) İst. Üniv.
Türkiyat Enstitüsü, İst. 1949, no.337.

106 Muslu, age., II, 453; Şimşek, age., s. 136,155.

107 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 20.
108 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 285.

109 Bk. Aykut, age., s. 102; Uludağ, agm., s. 316; Kuyumcu, age., s. 36; Evliyalar Ansiklopedisi, s. 248.
110 Kuddûsî, Dîvân, (İE), s. 388.

111 Bulgaristan’ın Dobruca bölgesinde tepeleri ve havzalarıyla meşhur olan bir yerdedir. 1809 ve 1829’da Rus
saldırılarına karşı koyan bir kentdir. 1877-1878 savaşlarında Rus’ların eline geçti. 1898 Berlin Antlaşması ile
bugünkü sınırları çizilen Bulgaristan’ın içinde kalan bir şehirdir. Diğer adı da Kolarovgrad’dır. (Bk. Yeni Kültür
Ansiklopedisi, Morpa Kültür Yayınları, İstanbul ts.)

112 Bk. Aykut, age., s. 102; Uludağ, agm., s. 316; Kuyumcu, age., s. 36; Evliyalar Ansiklopedisi, s. 248.
113 Kuddûsî, Dîvân, s. 162.
114 Kuddûsî, Nesâih-i Kuddûsî, vr. 203a.
115 Bk. Özmel, age., s. 27; Kuyumcu, Kuddûsî Dîvânı (önsöz), s. 36.

Evlenmesi

Kuddûsî, Allah’a, Peygambere olan sevgisi ve ilme duyduğu iştiyâkdan dolayı
önceleri evlenmek niyetinde değildir.116 Fakat kendisine gelen mânevî işâretle,
“Rum’a/Anadolu’ya git ve çok evlen, senin için mânevî fetihler ve tekmîl-i mertebe nikâhta
hasıl olur” yönlendirilmesiyle ve bunun birkaç defa tekrarlanması üzerine Kuddûsî bir çok
hatunla evlenir.117

Nefs-i hevâya ittibâ’ etdim
Zenbimi desem sığmaz beyâna

Râh-ı merdâna girmiş idim hoş

Sebeb bulamadan gitdim yabâna

Dîvâne gönlüm çün hevâlandı
Düştü gavgayı hubb-i zamâna

Beş on nisây ı itdim tezevvüc
Geldim bu yüzden pek çok lisâna

Nâsdan kaçarken eyledim hultât
Nefs-i emmare buldu bahâne

Doğdu anlardan bî-aded evlâd
Verdiler siklet rûha cenâna.

118

Kuddûsî yukarıda da ifade ettiğimiz gibi ilk evliliğini İstanbul’a yerleştikten sonra
yapmıştır. Onun niyeti birçok büyük alimin yaşadığı ilim ve kültür merkezi İstanbul’da
yaşamaktır. Fakat annesinin ısrarı üzerine fikrini değiştirerek Bor’a yerleşir. Buraya geri
dönüşünün başka bir nedeni de, “Git validene hizmet et, sen o beldede otur ve Müslümanlara
nasihat et. Bu nasihatın padişahtan sağır çobana kadar herkese olsun” manevî işaretidir.119

Kuddûsî, bu söz üzerine İstanbul’dan Bor’a kesin dönüş yaptıktan sonra birçok evlilik yapar
ve bu evliliklerinden çok sayıda evladı olur.

Vefâtı

Kuddûsî, küçüklüğünden itibaren Allah sevgisiyle yoğrulan ve her devresi Hakk’a
olan aşkının neticesinde çileyle geçen ömrünü 1265/1849 yılının Cemâziye’l-âhir/Haziran
ayında bedenî ve rûhî vuslatı gerçekleşerek Mâ’şûk’una kavuşur.120
Kuddûsî vefâtından önce yakınlarına bıraktığı vasiyetnamede; arkasında yas
tutulmamasını, hiç kimsenin ağlamamasını, vefâtının insanlara duyrulup da kimsenin zahmete
girmemesini ve bununla da kendisinin şöhretli biri olduğu intibaı uyandıracağından dolayı
duyrulmamasını ister. Bunların yanı sıra Kuddûsî, insanlara olan sevgisi ve İlâhî sevgiden
kaynaklanan samimiyetinden dolayı, insanların kendisinden nefret etmemeleri için de defn
esnasında uzunca Kur’ân okunmasını istemez. Ayrıca cenâzesinin Bor’da eski mezarlıkta
uygun bir yere defn edilmesini ister.121 Bunların yanı sıra Kuuddusi vefatında önce
yakınlarına şu önemli konuları da vasiyet eder: “Dostlarım! İlmi, taliplere ve Salih fakirlere
veriniz. Dostlarınız ne kadar kusurlu olursa olsun onlara muhabbet besleyin.
Dervişlerden İslâm dinine aykırı, şeriatın emirlerinden uzak yaşayanlar var ise onlara
yaklaşmayın. Onları gözünüzde büyütmeyin. Bu devirde onların çoğu sihir ve gözboyacılık
yaparak halkı aldatıp ‘biz mürşid-i kâmiliz’ derler.
Unutmayın! Kıyamet, yeryüzünde hiçbir ihlâslı âlimin kalmadığı, her yanın cahillerle
kaynadığı bir anda kopacaktır. Siz bu durum karşısında gurura kapılarak nefsin hevâsına tâbi
olmayın! Allah’ın ansızın gelen belâ ve tuzağından emin olmayasınız. İblis ve dostlarını
düşününüz. Salih amel işledeikten sonra bu gücü sizer nasib ettiği için Allah’a şükrediniz.
Beşeriyet sebebiyle sizden günah sâdır olursa hemen istiğfar etmelisiniz! Allah’ın
rahmetinden ümit kesmeyiniz.” 122

Sevenleri Kuddûsî’nin vasiyetini yerine getirerek, naşını Bor’daki eski mezarlığa
defnederler. Daha sonraları şehir yerleşim planından kaynaklanan nedenlerden dolayı
mezarlık şehir dışına taşınınca, halkın itirazına rağmen Kuddûsî’nin cenazaesi de bugün
ziyaretgâh olan yeni mezarına nakledilir.123




116 Kuddûsî, Pendnâme, vr. 26 a.
117 Aynı eser, vr. 26a.

118 Kuddûsî, Dîvân, s. 166.
119 Kuddûsî, Nesâih-i Kuddûsî, vr. 203a.
120 Aykut, agm, s. 102; Uludağ, agm, s. 316;

Menkıbevî Hayatı

Kuddûsî’nin ehl-i hâl bir kişi olması, hayatı hakkında halk arasında her ermiş
şahsiyete olduğu gibi birçok olağanüstü hikayenin anlatılmasına neden olmuştur. Örneğin
Ahmed Kuddûsî, Hicâz’dan Bor’a döndükten sonra, birçok din düşmanının düşmanlıkları
sebebiyle, on üç yıl kadar inziva hayatı yaşadı. Bu arada, birgün Cuma vaktinden önce bir
tanıdığı, misâfir olarak evine geldi. Kuddûsî hiçbir acelecilik göstermedi. O, zât cumâya
gitmek için izin istedi. Kuddûsî : “Biraz daha beklesen iyi olacaktı. Namazdan sonra seni
beklerim.” diyerek misafirini uğurladı. Cumadan sonra biraz gecikerek gelen misafir kişi,
yemekle beraber taze hurma ve o mevsimde Bor’da olmayan taze sebzeler ikrâm edilince çok
şaşırdı ve; “Efendim, hurma ve sebzeler buranın olamaz. Siz cumayı nerede kıldınız?” diye
sorunca, Kuddûsî Hazretleri; “Evladım söz dinleyip biraz daha beklesen, ihlâsının karşılığını
görecek, bizimle birlikte cumayı Kâbe-i muazzamada kılacaktın.” der.124

Kuddûsî hakkında anlatılan menkibelerden birisinde de, devrin ileri gelenlerinden
makâm sahibi biri: “Zamanımızın büyük velîsi kim ise onunla görüşmek istiyorum” diye
yakınlarına sorar. Bunun üzerine orada Kuddûsî Hazretlerini tanıyan biri: “Zamanımızın
büyük velîsi Ahmed Kuddûsî’dir” deyince, kendisini İstanbul’a davet ederler, Kuddûsî
İstanbul’a gelip huzura girince, orada bulunan kimseler, onun taşralı kıyafeti ile huzura
girmesini pek beğenmeyip, yukardan bakıcı bir tavır takınırlar. Kuddûsi sohbet esnasında hiç
konuşmaz. Makam sahibi rütbeli kişi: “Şeyh Efendi, siz de bir şeyler söyleseniz” deyince;
“Efendim, bendeniz fazla ilmî olmayan bir kişiyim. Huzurunuzda konuşmaya hayâ ederim.
Ancak emrinize uyarak başımdan geçen bir hadiseyi anlatayım” diyerek şu hikâyeyi anlatır:
“Bir gün bendeniz Sarayburnu’nda sahil boyunca gezerken, çok güzel bir hanım
sandala binerdi. Gönlümü cezbeden bu güzelin peşinden başka bir sandala binerek, onu takib
ettim. Üsküdar iskelesinde karaya çıkıp, falan sokaktaki büyük bahçeli konağa giren bu
hanımı bir daha göremedimse de asla unutmadım. Gönlüm onun hicrânı ile rahatsızdır
efendim.” Makam sahibi rütbeli kişi hikâyeyi duyar duymaz, rengi sararır yanında
bulunanların hepsini dışarıya çıkararak, Kuddûs’ye; “Efendi, anlattığınız benim halen içinde
bulunduğum elemli hâlimin ifadesiydi. Şu anda ise o dertten kurtuldum. O hanım gönlümden
silindi.” dedi. Sonra da Kuddûsî’ye görülmemiş ihsânda bulundu.125

Yine bir gün dönemin Sultanı, huzurunda bunlunanlara; “Şu avucumda gizlediğim
şeyi tahmin etmenizi istiyorum” dedi. Herkes bir şey söylediyse de kimse bilemedi. Bir
köşede oturan Kuddûsî’ye; “Siz de bir tahminde bulunun.” dediler. Kuddûsî de; “yedi iklim
ve yedi deryâyı gezdim. Bir balığı, yavrusunu arar gördüm.” dedi. Meğerse pâdişâhın
avucunda küçük bir balık varmış. Bunun üzerine Kuddûsî’ye tâzim ve ikrâmda bulunarak,
sarayda kalması teklif edildi. Fakat o; “Ben âciz bir kulum, burada kalsam dünya
imtihanından berât edemem”diyerek kalmayı kabul etmedi.126

Kuddûsî’nin mezarının nakli esnasında da olağanüstü bazı hâller yaşandığı hikâye
edilir. Son yıllarda mezarlıkları şehir dışına nakletme hususundaki genel bir karar üzerine,
Kuddûsî’nin kabri bugünkü kabristandaki ziyaretgâh olan yerine nakledildi. Bu nakil
esnasında halk karşı çıkmış ise de, devrin kaymakamı, belediye başkanı ve jandarma
komutanı olaya müdâhale ederek, Kuddûs^’nin kabrine karşı hoş olmayan bazı sözler
sarfedip, edep dışı davranışta bulundular. Hepsi bir belâya maruz kaldılar. Kabrini yıkmaya
kimse razı olmayınca hapishaneden getirilen mahkûmlar, kabri yıktı. Bu esnada orada olan
jandarma komutanı kabrin taşına tekme vurarak “kazın”diye emir verdiği anda yere düşerek
“beni kurtarın” diye bağıra bağıra öldü. Kabri açytıklarında, Kuddûsî’nin kefeni bembeyaz
duruyor olduğunu gördüler. O anda kabrinde etrafa güzel bir koku yayıldı. Yine o gün hava
güneşli iken, yağmur yağarak serinlik ve ferahlık oldu. Kuddûsî’nin naşı yeni kefene sarılarak
bugünkü kabrine defnedildi.127





121 Kuddûsî, Vâsiyetnâme-i Kuddûsî, vr. 38a.
122 Kuddûsî, Vasiyetnâme-i Kuddûsî, vr. 38b.
123 Evliyâlar Ansiklopedisi, II, 253.
124 Sicilli Osmânî, Mehmed Süreyya, IV, 58; “Ahmed Kuddûsî”, Evliyâlar Ansiklopedisi, II, 243
125 Aykut, “Ahmed Kuddûsî”, Allah Dostları, IX, 99-100; “Ahmed Kuddûsî”, Evliyâlar Ansiklopedisi, II, 245.
126“Ahmed Kuddûsî”, Evliyâlar Ansiklopedisi, II, 246.

Halifeleri

Kuddûsî’nin Bor’daki hayatı hem maddî, hem de mânevî yönde birçok sıkıntıyla
geçer.128 Öyle bir duruma gelir ki, “ehl-i Hak” bu büyük şahsiyeti anlayaman cahil kişiler,
sözlü ve bazen de fiili baskılarını artırarak, onu onüç yıl boyunca evinde zorunlu uzlet hayatı
yaşamak zorunda bırakırlar. Fakat buna rağmen Kuddûsî, insanlara hizmet etmek sevdasından
vazgeçmez, yazmış olduğu manzum ve mensur eserlerle, nasihatlarıyla, ilmi ve tasavvufî
tecrübesiyle insanlara rehberlik yapar ve onları eğitmeye çalışır. Aynı zamanda birçok kişiye
de mürşidlik yapar.
O, hiçbir zaman insanlara, düşüncelerinden, inanışlarından, sosyal ve kültürel
farklılıklarından dolayı yaklaşmamış, onlara Hakk’ın en mükemmel tecellîleri gözüyle
bakarak, Yaradan’dan dolayı ibâdet şevkiyle hizmet etmeye çalışmıştır.
Kuddûsî, halifelik için herhangi bir kişiye işarette bulunmamıştır. O, insanların hepsini
Allah’ın zikrine hiçbir kayıt ve kural olmaksızın dâvet etmektedir. Bu çağrı, manevî Pîr’i
Abdülkâdir-i Geylânî (ö. 562/1162)’nin her insana zikretmek için verdiği izine dayanılarak
verilmiştir.129 O, faziletli kişilerin, mü’min erkek ve kadınlara, havâssa ve avâma kelime-i
tevhîdi her durumda tekrar etmeye ve çoğaltmaya izin vermeleri için “icâzet-i kâmile ve
halifelik” ile görevlendirdiğini söyler.130 Ona göre, bir mü’min, Rabbini bazen çok bazen az
zikreder. Bu konuda kula bir külfet yoktur. Bu nedenle bir insan günde yüz defa istiğfar, on
salavât-ı şerife ve belirli bir sayı olmaksızın, “lâ ilâhe illâllah” kelime-i tevhîdini abdestli
veya abdestsiz olsun okumalarını tavsiye eder.131 Kuddûsî, zikirde amacın, zikre çalışan
kimsenin, keşf, kerâmet, dünya makamı elde etmek ve âhiret nimetlerini kazanmak için değil,
ancak “Beni zikredin” İlâhî buyruğunun gereğini yerine getirmek için olmalıdır.132

Kuddûsî hem halifelik, hem de zikir konusunda çok temkinli davranır. Ona göre, bazı
insanlar zikir görevini yerine getirdikleri zaman ayakları yerden kesilerek kendilerini hemen
halife görmek isterler. Bu tip insanlar hem kendilerini, hem de insanları felakete götürürler.
Halbuki o, kendisinin yetmiş yıldan fazla tasavvufî/sûfî bir hayat yaşamasına ve Ehlullahdan
bâtinî yolla hilâfetnâme almasına rağmen, hiçbir zaman kendisini mürşid-i kâmil olarak
görmediğini ifade eder.133

Kuddûsî, vefatından sonra herhangi bir kimseyi kendisinden sonra halife tayin
etmemesine rağmen, oğlu Abdurrahman Rûhî, Kuddûsî’nin irşâd görevini üstlenir.134 Onun da
vefatının ardından torunu Ali Efendi bu görevi ifâ eder. Ali Efendi’nin 1938 yılında vefatının
ardında bu göreve bir süre vekalet eden Hacı İbrahim Girgin (Hacı Emmi) görevi bir müddet
sonra Ali Efendi’nin oğlu Ahmed Eren’e bırakmıştır.135 Daha sonra Ali Efendi’nin kardeşi
İbrahim Efendi bu vazifeyi sürdürmüş, 1961 yılında vefatı üzerine oğlu İhsan Eren babasının
görevini devr almıştır.136 Sonraki yıllarda kurulan “Bor’lu Ahmed Kuddûsî Vakfı” nın
başkanlığını Kuddûsî’nin torunlarından Ali Eren Efendi yapmıştır.




127 Aykut, “Ahmed Kuddûsî”, Allah Dostları, IX, 99-100; “Ahmed Kuddûsî”, Evliyâlar Ansiklopedisi, II, ss. 253-
254.
128 Kuddûsî, Nasâih-i Kuddûsî, vr. 202a.
129 Kuddûsî, Pendnâme, vr. 37b.
130 Kuddûsî, Mektuplar (3. Mektup), vr. 205b.
131 Kuddûsî, Nasâih-i Kuddûsî, vr. 201b.

Kuddûsî’nin on yedi yıl gibi uzun bir süre Hz. Peygamber (s.)’in komşuluğunu yapmış

olması, halvet ve uzlet neticesinde manevî işâretle Peygamberden aldığı ulvî kişilik olgunluğu
onu Medine şehri ve çevresinde yaşayan insanlar arasında en müteber bir şahsiyet durumuna
getirmiştir.

Bî-nazîr bir güzelin ben zâkir ü müstakıyam
Tâ çocuklukdan berü ‘ışk odına yanarım

Çün sabî iken çalışdım gice gündüz zikrine
Her günüm bayrâm idi Kadr ü Berât hem her gicem

Eylemiş idi peder ta’lim bana zikri dahi
Dir idi sa’y it benim günümde sonra görme gam

Emrini ez-cân u dil tutub çalışdım rûz u şeb

Oldı ezzûn ‘ışk u cezb misl-i deryâ dem-be-dem

Az vakitde doğdu kalb oğlu anam bildi anı

Çün babam ana dimiş var bunda esrâr u hikem

Söylerem şimdi size zikre çaluşsunlar deyû
Zikre sa’y iden diker Kâf dağına nûrdan ‘alem

Oldu Kuddûsî bügün pîr ü za’if turmaz yine
Hem lisânı ile dâim zikri der kalb-ile hem.

142

Kuddûsî, hem maddî, hem de manevî olarak Allah’ın “Habibullah” sıfatına mahzar
olan Hz. Peygamber (s.)’in komşusu olmak gayesiyle Hicâz’da bulunurken, Allah’ın
kendisine olan sonsuz ihsânı sebebiyle maddî yönden hiçbir zorluk ve yoklukla karşılaşmaz,
bu lutfuda, Allah’ın zâtını kastederek, O’nun için yola çıkan kullarına olan bağışı olarak
görür. Sürekli olarak Hakk’ı anıp her amelinde O’nun rızasını gözetleyerk hareket eden
Kuddûsî, sonunda Allah’ın sevgisini kazanarak kesintisiz ve sınırsız bir bağışın içinde kendini
bulur. Bu bağış Hakk’ı birlemenin/tevhîdin neticesinde herkese nasip olmayan bir
devlet/servettir. Sıradan insan havsalasının idrâk edemiyeceği bu hâl, Kuddûsî gibi nev-i
şahsına mahsus Allah dostlarına verilen bir ihsândır.

Çıkdım vatandan gitdim Hicâze
Tağ u çöl bana gül’izâr oldı

Yalnız yayan râha ‘azm itdim
Köşkim sarâyım kûh-sâr oldı

Vahşî âhûlar gibi insândan
Kaçmak bana bir hoşça kâr oldı

Susuz azıksız ulu tağlarda
Rûz u şeb rızkım tatlu nâr oldı

Görmedim açlık hem susuzluk hîç
Her ne istersem çün o var oldı

Tevhîd ile bu devleti buldum
Çok diyen anı bahtiyâr oldı

Düşdi Kuddûsî dâmına ‘ışkın

İstemez çıkmak hoş şikâr oldı

.143

Kuddûsî, şahsiyet inşâsı sürecinde Allah’ı daim zikir etmenin sonucunda, yukarıda da
ifade ettiğimiz gibi, sonsuz nimetlerle karşılaşır. Öyle bir duruma gelir ki, Hakk’ın Manevî
rûhâniyetinde terbiye almış birçok zât kendi sâlikleriye beraber onun hizmetini görmeye
başlar. Tabir yerinde ise, bu hâl onun nefsine dokunur ve zikrinde aksamalara neden olur.
Bunun üzerine Kuddûsî manevî işaretle ikaz edilir.

Kırk sekiz sultân-ı rûhânî kamusı mü’minân
Hizmet itdiler bana ‘askerler ile bir zemân

Anlar ile ülfet idüb zikrime geldi halel
Sonra ehlullah bana rü’yâda dediler uyan

Biz seni sevdik idi gerçi velâkin şimdi sen
Cinciliğe meyl idüben zikrine irdi ziyân

Tâib oldum sıdk-ıla hoş zikre itdim iştigâl
Sevgilü oldı bana halkdan kacıp olmak nihân

‘Uzlet itdi şimdi Kuddûsî olub pîr-i sakîm
Gıbta iderler hep ins ü cin halk-ı cihân.

144

Kuddûsî’nin kişiliğinin oluşmasının çok az insana nasîb olan bir sürede inşâsı, onun
mutasavvıflar arasındadaki manevî derecesinin belirgin bir şekilde önde olduğunu
göstermektedir. O, bu manevî şahsiyetinin oluşumunu, babası gibi ehl-i tarîk bir insanın
önderliğinde, daim olarak Hakk ile yaşamak ve her halukârda Yaratıcı’dan kesinlikle gafil
kalmamaya bağlamaktadır. Bu hayat felsefesi de Kuddûsî’nin nasıl bir sağlam psikolojik bir
yapıya sahip olduğunu göstermektedir. Doğal olarak insanın psikolojisi üzerinde önemli bir
role sahip olan sosyo-psikolojik etkiler, Kuddûsî’nin temelde almış olduğu manevî terbiyeden
dolayı kendi kişiliği üzerinde her hangi bir olumsuz tesir göstermemiştir. Bu da gösteriyor ki,
kişi, sağlam tasavvufî bir terbiyeyle eğitildikten sonra, hiçbir menfi durum onun sûfî kişliğini
olumsuz şekilde etkiliyemez.
Zira Kuddûsî’nin yaşadığı dönem, Osmanlı toplumunun en zor dönemidir. Ülke birçok
yönde kuşatma altındadır; siyasî, ekonomik, sosyal, ilmî ve diğer alanlarda alabildiğine,
çöküşü hazırlayan bir sürece doğru gitmektedir. Tüm bunlardan dolayı Kuddûsî’nin doğal
olarak içinde yaşadığı ülkenin bu durumu karşısında psikolojik olarak etkilenmemiş olması
söz konusu değildir. Fakat o, manevîyatla yoğrulan ve Peygamber ruhâniyetiyle inşâ olan
şahsiyetiyle dimdik ayakta durarak insanları doğruya hakîkata davet etmiştir.



132 Kuddûsî, Mektuplar (2. Mektup), vr. 206b.
133 Kuddûsî, Mektuplar (3. Mektup), vr. 206b.
134 Bk. Köksal, age., ss. 41-42; Uludağ, agm., s. 316.
135 Uludağ, agm., s. 316.
136 Köksal, age., s. 42.
137 Kuddûsî, Pendnâme, vr. 201a.
138 Kuddûsî, Dîvân ( Külliyat), s. 21.
139 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 25.
140 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 6.

141 Kuddûsî, Dîvân (İE) s. 193.

142 Kuddûsî, Dîvân, s. 254.
143 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 388.

144 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 263.

Şahsiyeti


Kuddûsî’nin hayatından da anlaşıldığı gibi, kendisi hem genel tasavvuf camiası, hem
de Anadolu tasavvuf düşüncesi ve tarihinin en parlak kişiliklerinden birisidir. Kuddûsî’de
daha çocuk yaşta oluşan ilmî ve tasavvufî alt yapı, her mutasavvıfa nasip olmayan bir öneme
sahiptir. Aynı zamanda çocukluğu tamamen babası Seyyid İbrahim Efendi gibi bir alim ve
mutasavvıf zâtın terbiyesinden geçtiği için, ciddi anlamda bir zâhirî ilim ve tasavvufî terbiye
süzgecinden geçmiştir. Onun ilme ve tasavvufî düşünceye olan içten bağlılığı ve bu
bağlılığını pekiştirmek için Anadolunun içine ve dışına, bilhassa Hicâz’a yaptığı uzun seyahat
şahsiyetinin oluşumunda da önemli bir rol oynamıştır.
O sadece temel bir tasavvufî eğitim almamış, Anadolu, Mısır, Şam ve Rumeli’ye
yaptığı ilmî yolculuklarla da diğer ilimler konusunda yeterli bir duruma gelmiştir.137

Kuddûsî şahsiyet oluşumuna dair malumatı yine kendi eserlerinden, kendi hayatıyla
ilgili vermiş olduğu bilgilerden anlıyoruz.

Ana rahminde senin aşkınla feryâd eyleyüb
Seksen iki yıl zikr itmişem subh u mesâ

.138

Kuddûsî daha anne karnında iken ilâhî aşk terbiyesinden geçerek üstün insanî
kişiliğini kazanan ehl-i hâl sûfîlerden birisidir. Kuddûsî’nin bu ilâhî terbiye süreci belli bir
dönemle kayıtlı olmayan bütün hayatını içine almaktadır. Zira Allah, “elest bezmi”nde bütün
kullarına bu lutfu ihsan ederek onları cennet fazlıyla müjdelemiştir. Fakat bunu da kendine
yapılacak kulluk şartına bağlamıştır.
Kuddûsî’nin şahsiyetinin farklılığı, hem anne rahminde Allah’ın “Kuddûs” ismini
zikretmesi, hem de büyük bir sûfî olan babası tarafından görülen rüyada, ay gibi her tarafa
ışık saçan bir ziyâ gibi görünmesi, Kuddûsî’nin ileride şekillenecek şahsiyetini daha
doğmadan önce ortaya koymuştur.

Bir hûba ‘âşık olmışam ki cümle halk müştak ana
Lâyık değil isem de ‘ışka lutf idüb virdi bana

Rûz-i ezelde eylemiş ben kuluna anı nasîb
‘Ubbâda virmiş cenneti ol sâhib-i fazl-ı ‘atâ

Pes itmişem feryâd ana rahminde işitmiş anam
Girmiş kulağına ‘ayânen ‘ışk u şevk-ile sedâ

Havf eyleyüb anam babama söyledikde ol dahi
Dimiş ki fazlıyla anı bahş eyledi bize Hudâ

Bir kez dahi çağırmışam anı işitmiş bir ‘acûz
Anam dimiş ki ey ‘acûz keşf eyleme bu sırrı hâ

Rü’ya da görmüş peder üç ay semâda hoş kamu
Ortadaki ay çoğ-imiş behcet ü nûr u ziyâ

Ana dimişler bil bu ay oğlun ana rahmindeki
Halk-ı cihânın ekserin irşâda olısar sezâ

Ana muhabbet eyleyen ‘aşıkları Mevlâ sever
Bulmaz felâh her kim ider ise ana buğz u cefâ

Telkin-i zikr ile ana irsün makâma tılf iken
Hem eyle tenbîh ki hemân zikr eylesün ol dâ’ima

Vakt-i sabâ vetde bana tevhîdi telkin eyledi
Der idi Kuddûsî çalış virdim icâzet ben sana.

139

Kuddûsî’ye göre kendisinin bebeklikte başlayan kişilik kemalâtı, daha çocuk iken
göğsünden veled-i kalbin meydana gelmesiyle belli bir merhaleye ulaşır. Bu kişilik
oluşumunuda, kendi ifadesiyle sürekli Allah ile yaşamak ve O’nu anmakla gerçekleştirmiştir.
Çocuk yaşta manevî yönden temel terbiyesini alan Kuddûsî, kemalâta ulaştıktan sonra,
Abdülkadir-i Geylânî gibi yüce zatların ve en önemlisi Hz. Peygamber(s.)’ın manevîyatıyla
eğitilmiş olmasıdır.

Sabî iken sülûk itdim tarîka ‘ışk u sıdk-ile
Gice gündüz çalışdım zikrile dil oldı bir deryâ

Geçirdim çoğını evkâtımın zikr-i şerîfine
Akıp Nîl-veş gönül iklimine ‘ışk doldu ey Mevlâ

.140

Kuddûsî çocukluktan itibaren babasının gözetiminde tevhîd zikriyle sürekli olarak
Rabbini anmak neticesinde kâmil insan tipi olan, ilâhî aşk boyasıyla boyanan kimliğini
kazandığını ifade eder.

Menânımda bana Vehhâb Rasûlin dest-gir itmiş

Ki ben kulun Medine şehrine şimdi müdir itmiş

Müdirin bilmezem ma’nâsını hayretde kaldım çûn
Beni Hallâk-ı ‘âlem böyle bir divâne pîr itmiş

İki dürlü olur tâ’bîri bu rü’yânın amma hîç
Ana bende liyâkat yok ki Hak miskin hakîr itmiş

Biri zâhir müdîri olmağa dâl birisi bâtın
Bana zâhir yaraşmaz Hâlikim müflis fakîr itmiş

.141

ESERLERİ

Hayatı boyunca birçok önemli olayla karşılaşan, Anadolu’ya ve diğer Osmanlı
topraklarına yapmış olduğu çeşitli seyahatlerle hareketli bir ömür geçiren Ahmed Kuddûsî,
yazmış olduğu eserlerle kendini tanıtmakdan ziyade öğrendikleriyle amel eden bir
mutasavvıfdır. Fakat şunu itiraf edelim ki, Kuddûsî, tasavvuf tarihi sürecinde çok iyi tanıtılan
bir çok önemli mutasavvıfın yanında, gereği şekilde tanıtılmayan önemli bir mutasavvıfdır.
Kuddûsî, hayatı boyunca yıllarca uzlet hayatı yaşayıp, çeşitli seyahatlarda bulunmasına
rağmen, irili ufaklı bir çok eser yazması da, onun hem hâl olarak yaşayan, hem de nasihat ve
yazmış olduğu kitaplarla insanlara faydalı bir zat olduğunu ziyadesiyle ortaya koymuştur.
Kuddûsî’nin bilhassa Dîvân’ı başta olmak üzere eserleri, yazıldığı günden beri, değişik tarîkat
çevrelerinde okunagelmiş ve hatta Dîvân’ı, tasavvuf kültürüne önemli katkıda bulunmuştur145.
Kuddûsî’nin tasavvuf ilmine ve kültürüne yaptığı hizmetin yanı sıra Türk Divan
Edebiyatına yaptığı önemli katkıdan dolayı özellikle tekke edebiyatı alanında ismi ilk
sıralarda zikredilen belibaşlı edebiyatçılardan birisidir.146 Kuddûsî yalnızca bu iki ilme
katkıda bulunmamış, kendisiden sonra bir çok şiiri bestekârlar tarafında bestelenerek, Türk
Klasik Müsikîsi arasındaki değerli yerini almıştır.147 Kuddûsî, bazı eser ve şiirleri dışındaki
eserlerini Türkçe olarak kaleme alarak Türk edebiyatına ve diline zenginlik kazandırmıştır.
Sonuçda Kuddûsî, eserlerini Arapça ve Türkçe olarak kaleme almış, fakat eserleri tanıtırkende
görüleceği gibi, çoğunlunu Türkçe telifler oluşturmaktadır.

Dîvân

Dîvân, Kuddûsî’nin en hacimli eseridir. Kuddûsî, gönül dünyasında yeşeren ve bütün
benliğini ve hâlini kuşatan ilâhî aşk ateşinden dolayı son derece coşkulu, ihlâslı, samimi ve
içli bir şâir mutasavvıf olması sebebiyle onun şiirleri de, karmaşık mısra ve düşüncelerden
uzaktır. O, vermek istediği mesajı açık ve net bir şekilde verir.148 Dîvânın her sayfasına
coşkulu bir vecd hâlinin aydınlığını nakşettiği ilâhî aşk, onun için hem dert, hem de ilâç
olmuştur.
Kuddûsî’nin Dîvân’ı, hem tasavvuf, hem de edebiyat çevresinde en çok okunan
dîvanların başında gelmektedir. Aynı zamanda Kuddûsî Dîvân’ı, birçok dergâhda tarîkat
mürşidleri tarafıda mürîdlere ezbertilen bir eser olmuştur.149

Kuddûsî Dîvân’ı, Divan Edebiyatı alanındaki bütün divanlar arasında, tasavvufî
konuları bir bütün olarak işleyen, yani tasavvuf kavram ve mefhumları tam olarak işleyen tek
divandır. İşte bu özelliğinden dolayı, Dîvân, diğer divanlarla karşılaştırıldığında farklılığı
açıkça ortaya çıkacaktır. Örneğin, Fuzûlî Divân’ı, fenâfillah aşkı, muhabbeti temel konu
alırken, Salih Baba, Divân’ında, mürîdlik hâlleri ve tarîkat âdabını anlatmıştır. Yani bu
divanların hiçbirinde, tasavvuf ilkeleri ve tarîkat öğretileri bir bütün olarak ortaya
konulmamıştır.150 Kuddûsî ise, Dîvân’ın da, tasavvufun bütün konularını gönlünün
derinliklerinden gelen ilâhî aşkın atesiyle pişen mısralarla manzûm türünün en güzel vezniyle,
hiçbir teknik kaygı taşımadan ortaya koymuştur.
Kuddûsî Dîvân’ı, sadece edebiyat alanın da eser veren divân sahibi kişilerin eserleri
arasında öne çıkmamış, aynı zamanda divan yazan mutasavvıfların divanları arasında, efrâdını
câmi ve ağyârını mânî bir tarzda tasavvufu bütün boyutlarıyla ele almıştır.151 Diğer divan
sahipleride, Yunus Emre (ö. 720/1320), Eşrefoğlu Rûmî (ö. 874/1469), Niyaz-i Mısrî (ö.
1105/1694), İsmail Hakkı Bursevî (ö. 1137/1724) gibi zatlardır.152 İşte bu niteliğinden dolayı
Kuddûsî Dîvân’ı bazı çevrelerce, “Eğer Kuddûsî Dîvân’ı gerği gibi idrak edilip okunursa,
diğer tasavvuf kitaplarını mutâlaa etmeye gerek yoktur” şelinde haklı bir övgü almıştır.153

Kuddûsî, Dîvân’ında, tekke atmosferini terennüm etmiş, tarîkat âdâbını işlemiş,
tasavvuf ahkamını anlatmış ve dervişlik hâlini en içli bir şekilde ele almıştır.154 Ve tasavvuf
ilmini, şiirin enginliklerinden gelen bir esintiyle, insanların gönül dünyalarına sunmuştur.
Kuddûsî’nin Dîvan da elealdığı konuların başında “ilâhî aşk” gelmektedir. Dîvânın
çeşitli nüshalarında mevcut bulunan 1050 nin üzerinde şiirin yüzde seksene yakını ilâhî aşka
dayalı bir kulluğun/dervişliğin hayata/hâle geçirilmesindeki ilkeleri işlemektedir.
Dîvân’da, ilahî aşkdan sonra detaylı bir şekilde işlenen ibâdet zikirdir. Aslında zikir,
Kuddûsî’nin diğer eserlerinde çoklukla işlenen bir kavramdır. Diğer konular ise, Peygamber
sevgisi, tefekkür, ma’rifet, ayne’l-yakîn, uzlet, tevbe, tevhid, varlık, mahv/hiçlik, sâlik, seyr u
sülûk, insan, nefs/benlik, ölüm, akıl, cezbe vb. temel tasavvufî konuları kavram olarak şiir
diliyle açıkladığı gibi, mefhum olarak da diğer tasavvufî konularıda ele almıştır. Kuddûsî bu
kavramları tasavvufî hâl ile sâliklerin kalbine işlemek için açıklarken, o coşkulu verimli edebî
yönünü kullanmakla kalmaz, bunun yanı sıra sahip olduğu tasavvufî bilgiyle de
zenginleştirerek okuyucu için daha verimli bir hale getirir.
Kuddûsî, işlediği konuları aktarırken, mensur eserlerinde olduğu gibi, âyet ve
hadislerin ışığında şiiri daha da derûnîleştirerek tesirli hale getirir. O, Dîvân’ında içselleştirip
hâl olarak verdiği tasavvufî ahkamı sadece bilgi amacıyla, yani geleneğin birikiminden gelen
bir anlayıştan ziyade, tamamen tasavvufî bir tefekkür ve yaşayışı ön planda diri tutmayı gaye
edinmiştir. Zira o, bizzat bu ahkamı yaşayan ehl-i hâl bir kişiliktir. Bu özelliğinden dolayı
Kuddûsî’yi edebiyatçılardan farklı değerlendirmek gerekir. Çünkü Kuddûsî’nin bu ihlâslı
anlatımı, onun “kâl”dan öte, hakîki bir tasavvufî hâl yaşadığını gösterir. Bu da Kuddûsî’nin
Dîvân’ında aşkı tanımlamaktan ziyade tanıtmasını gösterir.
Kuddûsî, bazı araştırmacıların iddialarının aksine, Dîvân’ında en az işlediği
konulardan birisi de “ölüm”dür.155 Zira Kuddûsî, yalnızca nefis terbiyesi/benlik inşası ve ilâhî
aşk neticesinde gerçekleşen vuslatın, maddî olarak ölüm vasıtasıyla gerçekleşmesi sebebiyle,
bazı şiirlerinde ölümü, sâliklere hatırlatmak babında anmaktadır. Aslında onun da diğer tevhîd
ehli gibi işlediği konu; “ölmeden önce ölünüz” temasıdır.
Bu sebepten dolayı, Kuddûsî Dîvân’ı, günümüze kadar ne edebiyatçılar, ne de
tasavvuf araştımacıları tarafından işlediği konu itibariyle ciddi anlamda bir incelemeye tabi
tutulmamıştır. Dîvân, bazı araştırmacılar tarafından kısmî olarak incelenmişse de, tam bir
değerlendirme yapılamamıştır. Örneğin, Dîvân’ında çokça zikrettiği “Melâmet” anlayışına
rağmen, Kuddûsî, bazı araştırmacılar tarafından, melâmet düşüncesinin dışında tutulmuştur.156

Kuddûsî, hayat hikayesini detaylı bir şekilde eserlerinde vermektedir, fakat bu serüven
Dîvânda daha detaylı olarak anlatılmıştır.
Dîvân, ilk defa Kuddûsî’nin vefatından on yıl sonra 1859 yılında, İstanbul’da Hacı Ali
Rıza Efendi adlı zat tarafında bastırılmıştır.157 Bundan sonra Osmanlıca olarak Dîvân’ın
baskıları yapılmıştır.158 Kuddûsî, Dîvân’ı teknik ve biçimsel kaygılardan uzak, Hakk’dan
gelen İlâhî neşvenin meydana getirdiği hâlin bir yansıması sonucunda kaleme almasına
rağmen, divan edebiyatının hece ve aruz vezinlerini en güzel şekilde kullanmıştır.159
Çalışmamız da, Dîvân’ın piyasada matbu olarak en çok baskısı bulunan ve
okuyucunun kolaylıkla ulaşabileceği taş baskı nüshasını kullandık.160 Bu nüshada
bulamadığımız diğer şiirler için, Külliyat-ı Kuddûsî,161 İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi
nüshasında162 ve bazı şiirler için de İbrahim Eren’deki nüshanın fotokopisine müracaat ettik.




145 Bk. Köksal, age., s. 42; Yücer, age., s. 302; Kara, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, s. 246.
146 Vasfi Mahir Kocatürk, Tekke Şiir Antolojisi, Edebiyat Yayınevi, 2. baskı, Ankara 1968

147 Bk. S. Nüzhet Ergun, Türk Müsikîsi Antolojisi (Dinî eserler), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. İstanbul
1943, II, 608.
148 Aykut, agm., s.108.
149 Kara, Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 247.

150 Koyuncu, age. s. 60.
151 İbnülemin M. Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, İstanbul 1970, V, 780-781.

152 Kara, Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatlar, s.246.

153 Fehmi Koyuncu, Kuddûsî Dîvânı (önsöz), s. 68.
154 Kara, Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatlar, s.246.

155 Bk. Ömür Ceylan, Böyle Buyurdu Sûfî, s. 86.
156 Bk. Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, s.
157 Köksal, age., s. 44.
158 Aynı eser, s. 45.

159 Bk. Ahmet Doğan, Ahmed Kuddûsî-Tenkitli Metin, Akçağ yayınları, Ankara 2002, s. 8; Ceylan, Böyle
Buyurdu Sûfî, s. 86.

Hazinetü’l Esrâr ve Ganîmetü’l-Ebrâr

163


Arapça olan bu eser, hacim bakımından Dîvân’dan sonra Kuddûsî’nin ikinci büyük
eseridir. Eser, Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesinde 2444 numarada bulunan “Külliyat-ı
Kuddûsî”nin içinde 207b-285a varakları arasındadır.164 Kuddûsî, bu eserinde tasavvufun
temel konularını ilmî, akademik bir şekilde incelemiştir.
Kuddûsî’nin ifadesiyle Hazinetü’l-Esrâr, Allah’a vuslatı amaç edinen sâlikin din ve
dünya hayatını Yaratıcı’sının rızası doğrultusunda yaşamasına yardım amacıyla yazılmıştır.165

Eser, ilim, zikir ve namaz konuları ağırlıklı olmak üzere diğer tasavvufî konuları da anlaşılır
bir dille kaleme alınmıştır.166 Eserde, Peygamber sevgisi, uzlet, halvet, tevhîd, zühd, insan ,
nefs/benlik, sâlikin eğitimi, seyr u sülûk, tevbe, tefekkür, akıl, varlık, şiir vb konular, tasavvuf
perspektifinde izah edilmiştir.
Kuddûsî, eserinde akademik bir metod takip etmiştir. Ele aldığı konuyu önce âyet ve
hadislerle delillendirir, sonra önemli mutasavvıfların konu hakkındaki düşüncelerini verir. En
sonunda da konuyla ilgili kendi düşünce ve yorumlarını verir.
Kuddûsî, bu eserinde olduğu gibi diğer eserlerinde de “camiu’t-turuk” vasfını bariz bir
şekilde ortaya koyar. Tarîkat bağnazlığından uzak bir anlayışla, kendinden önce yaşamış her
dönem ve her coğrafyadaki mutasavvıfların tasavvufî ahkama dair görüşlerine başvurarak,
onları sûfîlerin hâl dünyasına kendi ihlâslını da katarak verir. O, Ebu’l- Hasan el-Şâzilî (ö.
657/1258)’den İmam-ı Rabbani Ahmed Farûkî (ö. 1034/1624)’ye kadar tüm büyük
mutasavvıfların hâl ve anlayışından örnekler sunmuştur.
Kuddûsî, Dîvân’da olduğu gibi bu eserinde de, manevî pîr ve mürşid olarak kabul
ettiği Abdülkadir-i Geylânî (ö. 562/1166) ve Mevlânâ (ö. 672/1273)’nın etkisi açık bir şekilde
görülmektedir. O, Melâmet anlayışını bu kitaptaki yorumlarında da ortaya koyar. Ayrıca,
varlık düşüncesini anlatırken “Şeyh Muhyiddin” diye andığı İbnü’l-Arabî’ ye atıflarda
bulunur. Bu da onun varlık konusunda İbnü’l-Arabî (ö. 638/1241)’nin etkilendiğini
göstermektedir.
Kısacası bu durumda Hazinetü’-Esrâr, Kuddûsî’nin sıradan bir Dîvân sahibi tekke
edebiyatçısı olmadığını, ilmi yönüyle de tam bir alim ve mutasavvıf olduğunu açık bir şekilde
ortaya çıkmaktadır. Ayrıca Kuddûsî’ni eserlerine ve hayatına baktığımızda, rahatlıkla
söyleyebiliriz ki, o, eser veren mutasavvıflar arasında sûfî hâl ve ihlâslı yaşamıyla önemli ve
örnek bir şahsiyettir.



160 Bk. Kuddûsî, Dîvân (taş baskı), İstanbul 1291.

161 Bk. Külliyat-ı Kuddûsî, Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi, nr. 2444.
162 Bk. Şeyh Kuddûsî Dîvânı, Türkçe Yazma Dîvânlar Kataloğu, IV, 986, nu: 1487 (Dipnotlarda bu nüshayı (İÜ)

şeklinde gösterdik.)
163 Kuddûsînin bu eseri, “Ahmed Kuddûsî’nin Hazinetü’l-Esrâr ve Ganîmetü’l-Ebrâr Adlı Esrinin Tercemesi,
Tahrîk ve Tahlili” diye MÜSBE’de Hüseyin Sunar tarafında 1998 de Yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır.

164 Bk. Kuddûsî, Külliyat-ı Kuddûsî, Mevlânâ Müzesi Ktp. Nu: 2444.
165 Bk. Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 207b.
166 Aynı yer.

Pendnâme-i Kuddûsî

167


Bu eser, Kuddûsî’nin ölümünden hemen önce yazdığı son risâlesidir. Kendi ifadesiyle
Kuddûsî, bu risâleyi, hasta yatağında aralıklı olarak birkaç yılda yazmıştır.168 Risâlenin dili,
Türkçedir.
Kuddûsî, “Din nasihattır” hadisinden hareket ederek, yazmış olduğu bütün risâlelerde,
bu dustura bağlı kalarak, genelde bütün Müslümanları, özelde ise sûfîleri Allah’a gereği gibi
kulluk yapmaya çağırmıştır. İşte Pendnâme bu gaye ile yazılmıştır.
Kuddûsî, her eserinde olduğu gibi bu çalışmasında da hayatı ve hayatının amacı
hakkında bazı pasajlar verdikten sonra, Müslümanları geçici dünya hayatının cazibesine
kapılıp Yaratıcı’larına karşı uyanık olmalarını, ve hesap gününde Hakk’a karşı mahcup
olmamaları konusunda ikaz eder. Bu nâsihatlarınıda ileri gelen mutasavvıfların hayatlarından
örnekler vererek pekiştirir. Kuddûsî bazı önemli gördüğü ibâdetleri, her eserinde sâliklere
hatırlatma babında anlatırken, bu eserinde de zikir konusunu sûfîlere hatırlatarak, kurtuluşun,
yalnızca hem fikir, hem de hâl olarak daima Allah’la beraber yaşamakta olduğunu ifade eder.

Nasâih-i Kuddûsî

169


Kuddûsî bu risâlesinde, kendi hayatında iz bırakan önemli bir hususa yer verir.
Kuddûsî, yosulluktan dolayı çektiği sıkıntıyı ve ailesi ile akrabalarının karşılaştığı açlık ve
kıtlığı anlatmaktadır.
Ayrıca Kuddûsî, bu eserinde, aynı zamanda, Osmanlı toplumunun 1800 lerdeki sosyoekonomik
durumu hakkında Anadolu ve İstanbul halkının bir portresini çizmektedir. Bu
risâlede de, insanlara bazı tasavvufî konular hakkında tavsiye ve nasihatlarda bulunmaktadır.


167 Bk. Külliyat-ı Kuddûsî, Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi, nu: 2444, vr. 25b-34b; Mehmet Tahir, age., I, 150;
Uludağ, agm., s. 438; Köksal, age., s. 43 Aykut, agm., s. 108; İbnülemin, age., V, 714; Sicillî Osmanî, IV, 58.
168 Bk. Kuddûsî, Pendnâme-i Kuddûsî, vr. 34b.
169 Bk. Külliyat-ı Kuddûsî, vr. 201-207a.

Mektupları

170


Kuddûsî’nin Külliyat’ında el yazması beş adet mektubu vardır. Bu mektuplardan
üçünü kardeşlerine, diğer iki mektuptan birini Ali Efendi isimli şahsa, diğerini de, Yusuf
Efendi’ye yazmıştır.
Birinci mektup, Yusuf Efendi’ye yazılmış ve diğer mektuplardan daha uzundur.
Mektupta, mutasavvıfların söz ve hayat hikayelerine atıfta bulunularak, Allah’ı zikretmenin
faydası konusunda nasihat verilmektedir.
İkinci mektup, kardeşine yazmıştır, yine Allah’ı sürekli anmanın/zikrin fâzileti
üzerinde durmakta, kendi tarîkat anlayışı hakında kısa bilgi vermektedir.
Üçüncü mektup, Ali Efendi adlı zata yazılmıştır. Mektup, tarîkat müntesibi olsun veya
olmasın, bütün insanlara zikir için verdiği izinde bahsetmekte ve bu konuda Ali Efendi’ye
nasihatlarda bulunmaktadır. Kuddûsî, mektupda kerâmet konusuna değinmektedir; ona göre,
asıl kerâmetin boş cebine elini sokup elma çıkarmak değil, bilâkis elini cebine sokup elmayı
bulamamaktır. Onun için önemli olan, zikrin, kerâmet sahibi olmak veya cennet nimetlerini
elde etmek amacıyla değil, Allah’a vuslat için yapılmasıdır. Bu, Kuddûsî’nin derin anlamlar
tasıyan kısa bir mektubudur.
Dördüncü mektubu kardeşi Mahmut Efendi’ye yazmıştır. Bu mektupta Kuddûsî,
insanların kendisine karşı takındığı menfi tavrı, kardeşiyle paylaşmaktadır. Muktubda dikkat
çeken konu, Kuddûsî’nin yakın çevresi sayılan mürîd ve öğrencilerinden çektiği sıkıntıları
ima etmesidir.
Beşinci mektubu kardeşi Mahmut Efendi’ye yazmıştır. Bu mektup, sahip oldukları
ilmin değerini bilip, bu ilmi insanların faydasına kullanmalarına dair nasihatlar içermektedir.

İcâzetnâme-i Kuddûsî

171


Bu risâle, manzum ve mensur iki bölümden oluşmaktadır. Eserin belirgin önemli
özelliği, Kuddûsî’nin mânevî yolla bütün mü’minlere verdiği zikr icâzetnâmesinin yazılı
olmasıdır. Bu icâzet “ehl-i Hudâ” insan tipine bir çağırıdır. Kuddûsî’ye göre, eğer insanlar
zikirle “ehl-i Hakk” vasıflarına sahip olamıyorlarsa, hiç olmazsa “âhiret ehli”özelliğine sahip
olmalıdırlar.
Kuddûsî’nin insanlara nasihat ederken üzerinde çokça durduğu konu, insanın daima
Allah’la yaşaması için sürekli O’nu zikretmesi ve O’nunla ibâdetlerler vasıtasıyla sürekli
olarak diyaloğu kesmemesi, yalnızca O’ndan isteyip, O’na yönelmesi gerekir. Bu diyaloğun
en önemli aracı da namazdır.172

Kuddûsî, İcâzetnâme’nin manzûm bölümünde ise, Hakk’ı bilmenin bilgisi olan
ma’rifet üzerinde durmaktadır. Ona göre, Hakk’ı bilmenin üç yolu vardır; taklid, istidlâl ve
tahkîk. Fakat Allah’ı bilmenin en hakîki yolu, O’nu şeksiz şüphesiz ve ayne’l-yakîn yol olan
tahkîkle bilmektir.173


170 Aynı eser, vr. 204a-207a.
171 Bk. Külliyat-ı Kuddûsî vr. 87b-89b.

Vasiyetnâme-i Kuddûsî

174


Bu kısa risâle, isminden de anlaşılacağı gibi, Kuddûsî’nin ölmeden önce yaptığı
vasiyetini içermektedir. Kuddûsî, bu son vasiyetini yaparken de yine zikir konusu üzerinde
durmaktadır. Çünkü onun anlayışında zikir, sûfî yaşamın en önemli ibâdetidir.175 Zikir, sâlikin
sürekli olarak Allah’la birlikte yaşaması demektir. İşte bundan dolayı Kuddûsî, bütün
eserlerinde bu ibâdeti çok önemseyerek üzerinde detaylı bir şekilde durmuştur. Ayrıca
Kuddûsî, Vasiyetnâme’de, öldükten sonra nasıl defnedileceği hususunda açıklamalarda
bulunmaktadır.176

Kuddûsî’nin Yaşadığı Döneme Etkisi

Kuddûsî, çocukluğundan itibaren almış olduğu ilmî eğitim ve tasavvûfî terbiye ile her
mutasavvıfa nasip olmayan bir yetişme aşamasında geçmiştir. Bu “olma” süreci tam yetmiş

yıllık bir zaman içinde gerçekleşmiştir. Ayrıca Hicâz’da Hz. Peygamber (s.)’ın yakınında
yaşadığı uzlet ve halvet hayatıyla da bu kemalât oluşumunu daha da kâmil hale getirmiştir.
İşte sürekli “pişme” ve “olma” içindeki tecrübe Kuddûsî’nin şahsiyeti üğzerinde de çok
olumlu izler bırakmıştır. Bu izler Kuddûsî’yi sadece bir yönüyle değil, bütün cihetleriyle
kemalâta ulaştırarak örnek bir hâl ehli mutasavvıf yapmıştır.

Edebî Özelliği

Sûfîlerin, sanat ve edebiyatta yaptıkları kalıcı etkilerin başında “gönül dünyası”
gelmektedir. Gönül eğitimi ile terbiye olan sûfî, gönül merkezli bir hareket olan, güzel
sanatların177 ve edebiyatın bir araya getirilip geliştirebilecekleri daha uygun bir atmosfer
bulmaları kolay değildir. Sûfîler için de sanat ve edebiyatın korunup kullandığı ve geliştiği
mekanlar, tekkeler olmuştur.178 Onun için en büyük ustalar, en büyük musiki dehaları
tasavvuf erbabı içinden çıkmıştır. Yunus Emre ( ö. 720/1320), Eşrefoğlu Rumî (ö. 874/1469),
Niyazî-i Mısrî (ö. 1105/1694), Kuddûsî, ve Şeyh Galip (ö. 1214/1799) öne çıkan en önemli
şahsiyetlerdir.179 Fakat yukarıda da açıkladığımız gibi, Kuddûsî’nin Dîvân’ı bu divanlar
içerisinde tasavvuf içeriği konusunda özellikle didaktik olarak daha da ileridedir. Bunlarla
yaygın hale gelen edebiyat, tekke atmosferini terrenüm etmiş, tarîkat ahlâkını işlemiş,
tasavvuf ahkamını anlatıp, dervişlik erbabını en güzel şekilde işlemiştir. Sûfî dervişler
tarafından kaleme alınan yüzlerce Dîvân, tasavvuf düşüncesinin birkaç konusunu işlemiştir.
Fakat bunlardan farklı olarak Ahmet Kuddûsî’nin Dîvânındaki şiirler, şiir olmanın ötesinde,
tasavvufu bütün incelikleri ile ve büyük bir edebi san’at ile anlatan bir ilim ve üstün bir
entellektüelizmi açıkça ortaya koymaktadır. Diğer şâirlerde olduğu gibi zeka ve zihnî
kavrayış, Kuddûsî’de hâkim unsur değildir. O bir gönül ve aşk adamıdır. Onun şiirleri diğer
manzumelerle olan farklılığını gece-gündüz gibi ortaya koymaktadır. XIX. yüzyıla ismini
altın harflerle yazdıran Kuddûsî, tasavvufuî şiirin poetikasını en güzel bir şekilde ortaya
koyan mutasavvıf şâirdir.180 Bu yönüyle Kuddûsî, bu yüzyılın en önemli tekke şairidir.181

Kuddûsî’nin bu şiir felsefesinin temelinde yıllarca süren bir sûfî terbiyesinin birikimi
mevcuttur. Kuddûsî yıllarını isteyerek ve zorunlu olarak uzlete geçirmenin neticesinde
duygulu ve aşk ile yoğrulmuş zengin gönül dünyasına kavuşmuştur. O, ölmek ve pişmek için
onyedi yılını insanlardan uzak, fakat iki sevgiliye yakın geçirmek ve yalnızca Onlarla baş

başa kalmak için Rumeli, Anadolu, Mısır, Mekke ve Medine’de geçirmiştir.182 Bu mekanlar
Allah’ın “Habibullah” mazharına nail olmuş tek zat olan Hz. Peygamber (s)in yaşadığı
yerlerdir. Kuddûsî, tek sevgilisi olan Zat’ın, bütün alemi O’na olan sevgisinden dolayı
yarattığı o mümtaz Zat’ın yakınında olmak için, insanlardan uzlet ederek, yani sevgililere
yakın şekilde, “pişmek, olmak” gayesiyle bu ayrılığı yaşayarak “Kuddûsî” sıfatını
kazanmıştır. Diğer taraftan Kuddûsî, memleketi Bor’a döndükten sonra, oradaki insanlıktan
nasiplenmemiş kişilerin şerrinden dolayı, evinden dışarıya çıkmayarak Yaratıcı ile baş başa
inzivâ hâlinde yıllarını geçirmiştir. İşte böyle bir hayatın neticesinde, o, etrafına aşk, sevgi ve
insanlık saçan ve ele aldığı her konuyu tasavvufî perspektiften değerlendirerek, şiir olarak
kaleme döken, dillendiren bir şahsiyet olarak ortaya çıkmıştır.
Yine bu dönemde ve sonraki yıllarda, dervişlerin en çok okuduğu ezberlediği
eserlerden biri de mutasavvıf şâirlerin dîvânlarıdır. Bu ezberlenip okunan dîvânların içinde
Kuddûsî’nin Dîvân’ı ilk sıralardadır. Okunan diğer dîvân sahipleri de şunlardır: Yunus Emre,
Eşrefoğlu Rumî (ö. 874/1469), Niyazî-i Mısrî, İsmail Hakkı Bursevî (ö. 1137/1719), Sinan
Ümmi (ö. 976/1568), Abdulhad Nurî (ö. 1061/1651), Seyyid Seyfullah, Aziz Mahmud Hüdayî
(ö. 1038/1627), İbrahim Hakkı Erzurumî (ö. 1194/1780), Şeyh Galib (ö. 1214/1799) ve
Osman Şems ( ö. 1300/1893).183 Çünkü Kuddûsî’inin Dîvânı sade bir dille, tamamen
tasavvufî bir anlayış içermektedir.184

Abdulbaki Gölpınarlı (ö. 1982), Yunus Emre adlı eserinde, Kuddûsî’nin Erzurumlu
İbrahim Hakkı ile birlikte Yunus tarzında şiirler yazan ve Yunus’un son takipçileri olarak
takdim etmektedir.185 Aynı eserde Gölpınarlı, Kuddûsî’yi tasavvufî-zühdî edebiyatın en
önemli temsilcisi olarak sunar ve melâmî olmadığını ifade etmeye çalışır.186 Fakat çalışmamız
neticesinde bizim vardığımız nokta bu değildir. Çünkü, Kuddûsî’nin Dîvân’daki felsefesi tam
bir melâmî neşvesini vermektedir. Ayrıca ileride de değineceğimiz gibi melâmî olduğunu,
şiirlerinde açık bir şekilde ifade etmektedir. Gölpınarlı’nın bu hatası kesinlikle ilmî kiriterlere
uymayan, ezbere dayanan hatta amacını aşan bir değerlendirmedir. Kuddûsî, aşağıda
vereceğimiz beyitlerle Gölpınarlı gibi, iddialarını hiçbir bilimsel temele dayandırmayan
kişilere Melâmî olduğunu açık bir dille şu şekilde ilan etmektedir:

Cihânın nâiminden bana yektir senin ‘ışkın
Ki rûyın hüsnini mir’ât-ı dilde görmüşem ey dost

Senin ‘ışkınla eğinme melâmet hırkasın geydim
Çaluben şişe-i ârı yere hem kırmışam ey dost

187

Melâmet hırkasını giyüb koyan nâmûsî Kuddûsî
Kayırmaz levminî halkın ana çün medh ü zem neyler

188

Yok ayrı gayrı evliyânın yolları hak cümlesi
Hem Halvetî hem Celvetî hem Kadirî hem Nakşîyem189

Zira Kuddûsî de, melâmîlerde olduğu gibi, aşk ve cezbeyi sülûkun temeli olarak kabul
eden derin bir irfan anlayışı vardır. Yalnız Kuddûsî’nin varlık düşüncesi, diğer şâirlerden
farklı olarak mârifete/bilgiye dayalı bir anlayıştır. Yunus’un tamamen İlâhî aşk saçan şiirleri,
Hakk aşkı ile yoğrulmuş Kuddûsî gibi bir zatı etkisine almaması mümkün değildir. Yine şunu
da ifade etmek gerekir ki, diğer dinî-tasavvufî şiirler yazan şâirlerin zühd anlayışı ile
Kuddûsî’nin zühd anlayışı da farklıdır. Diğer şâirlerin şiirlerindeki “zühd” kavramı, zâhir
dindarı tanımlarken, Kuddûsî’deki “zühd” terimi, âhiret için dünyayı terk eden bir düşüncenin
temsilcisini tanımlamaktadır.




172 Kuddûsî, İcâzetnâme, vr. 87b.
173 Kuddûsî, İcâzetnâme, vr. 89a.
174 Bk. Külliyat-ı Kuddûsî, vr. 35a-35b.
175 Kuddûsî, Vâsiyetnâme, vr. 35a.
176 Kuddûsî, Vasiyetnâme, vr. 35b.
177 Kara, Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatlar, s.246.

178 Kara, Tekke ve Zaviyeler, Dergah Yayınları, İst. 1980, s.185-212.

179 Kara, Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatlar, s.246.

180 M. Erol, Kılıç, Sûfî ve Şiir, (İnsan yay.), İstanbul 2004, s. 10; Kara, Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatlar,
s.246-247; Yücer, age., s. 302.
181 Bk. Abdurrahman Güzel, “Tekke Şiiri”, Türk Dili Dergisi, Türk Şiiri Özel Sayısı III (Halk şiiri), c. LVII, sy.
445-450, s. 264, Ankara 1989; İsmail Habib, Edebiyat Bilgileri, İstanbul 1942, s. 245.

182 Vasfi Mahir Kocatürk, Tekke Şiir Antolojisi, Edebiyat Yayınevi, 2. baskı, Ankara 1968, s. 461.

183 Kara, Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatlar, s.367.

184 Süleyman Uludağ-Mustafa Asım Köksal, “Kuddûsî Ahmet Efendi” DİA. İst. 1996. II, 315-316.

185 Abdulbaki Gölpınarlı, Yunus Emre-Hayatı-, Bozkurt Basımevi, İst. 1936, s. 167.

186 Aynı eser, s. 182.

187 Kuddûsî, Dîvân, s. 13.
188 Kuddûsî, Dîvân, s. 37.
189 Kuddûsî (Külliyat), s. 218.