ALAKA NOTLARI
Alaka kitabı ilmi beyana dair bir kitaptır.
Musannıffı Mahmud-u Antaki (hz) dir.
İlmi Beyanın Tarifi: وهو علم يعرف به ايراد المعنى الواحد بطرق مختلفة فى وضوح الدلالة عليه
Manası:Manayı ifade de lafzı açıklığa kavuşturmak için bir olan manayı değişik yollarla yerine getirmeyi öğreten ilimdir.
Mevzuu:Hakikat,mecaz,kinaye
Gayesi üşünceleri yerine ve zamanına uygun olarak ifade edebilmektir.
Vazıı:Abdulgahir Cürcani(hz) dir.
Mütekellimin muhataba meramını ifade etmesinin yolu üçtür:
Hakikat,mecaz,kinaye.
Hakikat : لفظ مستعمل في ما وضع له من حيث انه ما وضع له
Manası:Konulduğu manada kullanılan lafızdır
Mecaz: لفظ مستعمل في غير ما وضع له من حيث انه غيره بعلاقة بينهما مع قرينة مانعة عن ارادة الموضوع له
Manası:Hakiki manayı murad etmeye mani bir karine ile beraber her ikisi arasında bir alaka be münasebetle konuldugu mananın dışında kullanılan lafızdır.
Kinaye: لفظ مستعمل في لازم ما وضع له بلا قرينة مانعة عنه
Manası:Hakiki manayı murad etmeye mani bir karine olmaksızın konuldugu mananın lazımında kullanılan lafızdır.
Mecazla kinaye arasındaki en önemli fark: Mecazlarda hakiki mana murad edilemez, kinayelerde edilir.
(fakat bazen bi hasebi hususil madde kinayelerdede hakiki mana murad edilemez. Zemahşeri ye göre ليس كمثله شيء Ayet-i kerimesinin nefyi misilden kinaye olması gibi. burada hakiki manayı murad edemiyoruz.)
Hakikat ve mecazın tariflerinde geçen
Haysiyet kaydı dua veya erkanda kullanıldıgı zaman “salat” gibilerde hakikat ve mecaz birbirine karısmasını önlemek içindir.
Alaka kaydı kitabı işaret ederek şu atı tut kavlinde oldugu gibi bozuk olan şeyleri mecazdan çıkarmak içindir.
Karine kaydı hakiki manayı murad etmek caiz olan ve hakiki mananın dışında kullanılan kinayeyi çıkarmak içindir.
Hakiki mana ile mecazi mana arasındaki alaka iki şekilde taksim olunur:
1-Külli:Genel olarak buda luzum alakasıdır(yani hakiki mananın mecazi manaya lazım olması demektir)
Bu gerek alakası müşabehet olan (istiare) de ve gerekse gayri müşabehet olan mecazi mürselde mevcuttur
2-Cüz-i:Özel olarak ki burada müşabehet veya gayri müşabehet vardır denilir
Mecaz
Mecaz iki kısımdır:
1-Mecazı mürsel(alakası gayrı müşabehet)
2-Mecazı istiare(alakası müşabehet)
Mecazı mürseller 27 adettir.(tablodan ezberlenecek)
İstiareye gelince istiareyle alakalı üç mezhep vardır:
1-Selef
2-Sekkaki
3-Hatib-i Dımişki
Selefe göre istiare iki dir.
1-Musarraha
2-Mekniyye
Musarraha: لفظ المشبه به المذكور المستعمل فى المشبه
Manası:Müşebbehte kullanılan mezkur müşabbehu bih lafzıdır.
Misal: رايت اسدا فى يده سيف
-Ben elince kılıç olan arslan gördüm. Kavlindeki “aslan” lafzı gibi
Bu misalde:
Müşebbeh: Adam (mezkur değil)
Müşebbehu bih:Arslan(mezkur)
Mekniyye: لفظ المشبه به الغير المذكور المستعمل فى المشبه
Manası:Müşebbehte kulannılan gayri mezkur müşebbehu bih lafzıdır.
Misal: اظفار المنية نشبت بفلان
-Ölümün tırnağı filana yapıştı.
Kavlinde mezkur olmayan sebu(canavar gibi)
Bu misalde:
Müşebbeh: Ölüm (mezkur)
Müşebbehu bih:Canavar(mezkur değil)
Not:Musarraha (açık istiare) ile mekniyye (kapalı) arasındaki fark:Musarrahada müşebbehubih mezkur mekniyyede gayri mezkurdur.
Ölümün tırnağı filana yapıştı misalindeki müşebbehubih olan canavarın lazımı (yani canavar manasını bize gösteren) olan ezfar (tırnak) lafzı selefe göre hakikattir.
Selefe göre mecaz:Ezfarul meniyyeti ölümün tırnağı şeklindedirki buna “istiarei tahyiliyye” denilir.
İstiareyi tahyiliyye:Selefe göre mecazi lüğaviden bir kısım olmayıp mekniyyenin özelliği onun lazımınıdır.
Selefe göre müşebbehu bihin lazımı olan “ezfar(tırnak) hakikattir (çünkü konuldugu manada kullanılmıştır) fakat imamı zemahşeri bu ezfarın mecaz olabileceğini iddia etmiştir.
Şart olarakta:Müşebbehle müşebbehu bihin lazımlarının birbirine benzemesini ileri sürmüştür
Misal:ينقضون عهد الله
-Onlar Allaha verdikleri ahidlerini bozuyorlar
Müşebbeh:Ahid
Lazımı:İptal
Müşebbehu bih:Habli müellef
Lazımı:Nakiz
Zemehşeriyye göre burada müşebbehu bihin (habl) lazımı olan (nakis) müşebbehu bihin (ahid) lazımı olan (iptal) e benzediği için (ki her ikiside mevcudu bozma manasınadır) lazım olan (nakiz) iptal manası na mecaz dır (halbuki bize göre hakikattır)
Burada zemahşeriye göre istiarei musaarahada vardır.
ينقضون عهد الله Onlar Allaha verdikleri ahdi (sözü) bozuyorlar.
Misalinin:Mekniyye olması:Müşebbehü bih olan hablin gayri mezkur olmasından dolayıdır.
Musarraha olması:Müşebehu bih olan nakiz mezkur olup müşebbeh olan iptal gayrimezkur oldugundandır
Tebaiyye olması :Tebaiyye bir mastardan müştak olan istiareli kelimelere denir.Burada mastar olan nakiz yenkuzune diye müştak olarak gelmiştir
İlmibeyan ulemasına göre musarraha 3 kısımdır
1-Tarafeyn itibari ile:Müfred mürekkep
2-İstiare olan lafız itibariyle :Asliye tebaiyye
3-İstiare olan lafızın tahkiki(meydana gelip gelmemesi)itibarı ile: Tahgıgıyye,tahyiliyye
Tarafeyn itibari ile musarraha iki dir:
1-Müfred
2-Mürekkep
Müfred: لفظ المشبه به المفرد المذكور المستعمل فى المشبه المفرد
Manası:Müfred müşebbehte kullanılan mezkur müfred müşebbehunbih lafzıdır
رايت اسدا فى يده سيف
-Elinde kılıç olan aslan gördüm
Müşbebbehun bih: Aslan
Müşebbeh: Adam
Her ikiside müfred olmuştur
Mürekkep: لفظ المشبه به المركب المذكور المستعمل فى المشبه المركب
Manası:Mürekkep müşebbehte kullanılan mezkur mürekkep müşebbehunbih lafzıdır.
Fetvadaki tereddütte kullanılan :
انى اراك تقدم رجلا وتاخر اخرا
-Ayağını bir ileri bir geri atıyorsun
Müşebbhubih:Ayagını ileri geri atan müftü
Müşebbeh: Fetvadaki tereddüt
Doğru olan mecaz-ı mürekkebin mecaz-ı mürsel olmasıdır.
هواى مع الركب اليمانين مصعد
-Mahbubem yemen kafilesi ile beraber gitmektedir
Şiirinde şairin hüznü gibi
Müşebbehu bih: Mahbubesinin gitmesidir
Müşebbeh: Şairin hüznü
Mecazı mürsel olmasıda şöyledir:
Burada melzumiyet alakası vardır
Lazım: Şairin sevgilisinin gitmesi (hakiki mana)
Melzum:Hüzünlenmesi(mecazi mana)
İstiare olunan lafız itibariyle musarraha iki dir.
1-Asliyye
2-tebaiyye
Asliye: ان كان اللفظ المستعارغير المشتق والحرف اسم جنس او علما
Manası:İstiare olunan lafız müştak ve harfin gayri ismi cins veya alem olmasıdır.
İsmi cinse misal: رايت اسدا فى يده سيف
-Elinde kılıç olan aslan gördüm.
İstiare olunan lafız aslan ismi cinsidir.
Aleme misal:رايت اليوم ابى حنيفة
-Ben bugun Ebu hanifeyi gördüm
İstiare oluna lafız Ebu Hanife alem dir.
Tebaiyye: ان كان لفظ المشتق او لفظ الحرف
Manası:istiare olunan lafızın müştak ve harf olmasıdır.
Müştağa misal : نطقت الحال
-Hal konuştu (delalet etti) istiare olunan lafız natakat dır. mastar olan natakat müştaktır önce mastarı sonra ona tabi olmak la kendisi istiare olunur.
Harfe misal:عذبت امراة فى هرة
-Kadın kedinin içinde azap gördü (kedi sebebiyle)
İsitiare olunan lafız fi dir. önce muteallik olan zarfiyyet istiare olunur ona tabi olmakla kendisi istiare olunur
Meydana gelip gelmemesi itibariyle musarraha (bu kısım sekkakiye göredir)
1-Tahkikiyye
2-Tahyiliyye
Tahkikiyye:Murad olunan mana hissen ve aklen tahhakuk ederse buna denir.
Misal hissen) رايت اسدا فى يده سيف
Misal aklen )اهدنا الصراط المستقيم
Tahyiliyye: Murad olunan mana ne hissen nede aklen tahakkuk ederse ona denir
Misal: اظفار المنية نشبت بفلان
Sekkakiye göre istiare :
Musarraha: Müfrede ve mürekkebe (aynı selefe göre)
Tahkikiye ve tahyiliyye yukarda geçti
Mekniyye: لفظ المشبه المذكور المستعمل فى المشبه به
Manası : Gayri mezkur iddiai müşebehubihte kullanılan mezkur müşebbeh lafzıdır.
İmam-ı Sekkakiye göre
İstiare-i Tebeıyye Mekniyyedir.
Misal: نطقت الحال
Hali mabihil ifadede (muhatabın meramını ifade etmekte)insana benzetmiş insanı hakiki ve iddiai olmak üzere 2’ye ayırmış ve hali 2.sinde kullanmıştır.
Yine mecazi akliyi mekniyye yapmıştır.
اظفار المنية نشبت بفلان(Mekniyye olması aynen yukarıdaki gibi)
Hatib-i Dımışkiye göre istiare:
İstiareyi mezkür manada:musarraha(Müfrede Mürekkebe Asliye Tebeıyye)
İstiare lafzının üzerine itlak olunduğu manada musarraha mekniyye tahyiliyye
Musarraha Selefin zikrettiği gibi
Mekniyye: تشبيه شئ بشئ فى النفس مع اسبات لازم المشبه به للمشبه للدلالة على ذالك التشبيه المضمرفى النفس
Manası:kalbte gizli olan teşbihe delalet etsin için müşebbehi bihin lazımını müşebbehe ispatla bir şeyi diğer bir şeye ben zetmektir.
Hatib-i Dımışkiye Göre
Musarraha mecazi lüğavidir
Mekniyye ne mecazi lüğavi nede aklidir
Tahyiliyye:Mecazi aklidendir
Mecaz 4 Kısımdır
1:Mecazi luğavi
2:Mecazi akli
3:Mecazi bizziyade
4:Mecazi binnoksan
1-Mecazi Luğavi(normal tarif)
2-Mecazi Akli: نسبة الشئ الى غير ما هو له
Manası:bir şeyi mahüve lehinin gayrıya nisbet etmektir….
Misal:انبت الربيع البقل ilkbahar otları bitirdi
3-Mecazı bizziyade:
Manası:Murad olunan mana üzerine zait bir şey ile iğrabı değişendir
Misal: ليس كمثله شيء
4-Mecazi Binnoksan:
Manası Noksanlıktan dolayı iğrabı değişendir.
Misal:واسئل القرية köye sor
Kinaye
Normal tarif
Mekniyyün anh:
Zat:طعن فلان مجمع ضغنك kinin toplandığı yere dokundu
Sıfat: فلان طويل النجاد kılıncının kını uzun
Nisbet: ان الكرم فى بيت فلان ikram falanın evindedir
Bazı istiareler
Selefe göre musarraha: رايت اسدا فى يده سيف de racul-u şucaa şecaatte esede teşbih olundu.
Cinsinden olması iddea olundu. Esed lafzı racul-ü şücaada istimal olundu istiare-i musarraha-i asliye oldu.
Selefe göre mekniyye: اظفار المنية نشبت بفلان kavlinde meniyye neffa ile zarar beynini tefrika etmeyüp ihlak etmede sebüa teşbih olundu. Cinsinden olması iddea olundu. Zikirden terk olundu. Sebu müşebbehi bihin mülayımı olan ezfarı meniyye-i müşebbehe isbatla bu istiareye remz olundu zalike-i mermüz istiare-i mekniyye zalike-i isbat istiare-i tahyiliyye oldu.
Musarrah-i asliye: رايت اليوم ابى حنيفة kavlinde kemali ilmi nafide zeydi alimi mütebahhir Eba hanife ye teşbih olundu.ayni olması iddea olundu Eba hanife lafzı zeydi alimi mütebahhir de istimal olundu istiare-i musarraha-i asliye oldu.
Musarrah-i tebaiyye: نطقت الحال kavlinde mabihil ifadede nutuk delalete teşbih olundu. Cinsinden olması iddea olundu. nutk delalette istimal olundu istiare-i musarraha-i asliye oldu.istiare-i mezküreye teban nutuk delalet manasında istimal olundu istiare-i musarraha-i tebaiyye oldu.(müştaka misal)
Musarraha-i tahkikiyye: اهدنا الصراط المستقيم kavli şerifinde olan din matluba vuslata sebebiyyetde sırata teşbih olundu cinsinden olması iddea olundu. Sırat lafzı dinde istimal olundu istiare-i musarraha-i tahkikiyye oldu.
---------------------------------------------------------------------------------------------------
racul-u şucaa : kuvvetli adam
şecaat: heybet
sebebiyet: sebeb olmak
Cinsinden olması: aynı kefeye konmak
İstimal: kullanma
Neffa: menfaat
Beynini: arasını
Tefrika: ayırd etmek
İhlak: yok etme
Mülayımı: benzer
Remz: birleştirme
Kemali ilmi nafi: menfeat veren ilim
mütebahhir: derin alim
mabihil ifade: Muhataba anlatım
matluba vuslat: arzu edilene ulaşma
ALAKA NOTLARI
Alaka kitabı ilmi beyana dair bir kitaptır.
Musannıffı Mahmud-u Antaki (hz) dir.
İlmi Beyanın Tarifi: وهو علم يعرف به ايراد المعنى الواحد بطرق مختلفة فى وضوح الدلالة عليه
Manası:Manayı ifade de lafzı açıklığa kavuşturmak için bir olan manayı değişik yollarla yerine getirmeyi öğreten ilimdir.
Mevzuu:Hakikat,mecaz,kinaye
Gayesi üşünceleri yerine ve zamanına uygun olarak ifade edebilmektir.
Vazıı:Abdulgahir Cürcani(hz) dir.
Mütekellimin muhataba meramını ifade etmesinin yolu üçtür:
Hakikat,mecaz,kinaye.
Hakikat : لفظ مستعمل في ما وضع له من حيث انه ما وضع له
Manası:Konulduğu manada kullanılan lafızdır
Mecaz: لفظ مستعمل في غير ما وضع له من حيث انه غيره بعلاقة بينهما مع قرينة مانعة عن ارادة الموضوع له
Manası:Hakiki manayı murad etmeye mani bir karine ile beraber her ikisi arasında bir alaka be münasebetle konuldugu mananın dışında kullanılan lafızdır.
Kinaye: لفظ مستعمل في لازم ما وضع له بلا قرينة مانعة عنه
Manası:Hakiki manayı murad etmeye mani bir karine olmaksızın konuldugu mananın lazımında kullanılan lafızdır.
Mecazla kinaye arasındaki en önemli fark: Mecazlarda hakiki mana murad edilemez, kinayelerde edilir.
(fakat bazen bi hasebi hususil madde kinayelerdede hakiki mana murad edilemez. Zemahşeri ye göre ليس كمثله شيء Ayet-i kerimesinin nefyi misilden kinaye olması gibi. burada hakiki manayı murad edemiyoruz.)
Hakikat ve mecazın tariflerinde geçen
Haysiyet kaydı dua veya erkanda kullanıldıgı zaman “salat” gibilerde hakikat ve mecaz birbirine karısmasını önlemek içindir.
Alaka kaydı kitabı işaret ederek şu atı tut kavlinde oldugu gibi bozuk olan şeyleri mecazdan çıkarmak içindir.
Karine kaydı hakiki manayı murad etmek caiz olan ve hakiki mananın dışında kullanılan kinayeyi çıkarmak içindir.
Hakiki mana ile mecazi mana arasındaki alaka iki şekilde taksim olunur:
1-Külli:Genel olarak buda luzum alakasıdır(yani hakiki mananın mecazi manaya lazım olması demektir)
Bu gerek alakası müşabehet olan (istiare) de ve gerekse gayri müşabehet olan mecazi mürselde mevcuttur
2-Cüz-i:Özel olarak ki burada müşabehet veya gayri müşabehet vardır denilir
Mecaz
Mecaz iki kısımdır:
1-Mecazı mürsel(alakası gayrı müşabehet)
2-Mecazı istiare(alakası müşabehet)
Mecazı mürseller 27 adettir.(tablodan ezberlenecek)
İstiareye gelince istiareyle alakalı üç mezhep vardır:
1-Selef
2-Sekkaki
3-Hatib-i Dımişki
Selefe göre istiare iki dir.
1-Musarraha
2-Mekniyye
Musarraha: لفظ المشبه به المذكور المستعمل فى المشبه
Manası:Müşebbehte kullanılan mezkur müşabbehu bih lafzıdır.
Misal: رايت اسدا فى يده سيف
-Ben elince kılıç olan arslan gördüm. Kavlindeki “aslan” lafzı gibi
Bu misalde:
Müşebbeh: Adam (mezkur değil)
Müşebbehu bih:Arslan(mezkur)
Mekniyye: لفظ المشبه به الغير المذكور المستعمل فى المشبه
Manası:Müşebbehte kulannılan gayri mezkur müşebbehu bih lafzıdır.
Misal: اظفار المنية نشبت بفلان
-Ölümün tırnağı filana yapıştı.
Kavlinde mezkur olmayan sebu(canavar gibi)
Bu misalde:
Müşebbeh: Ölüm (mezkur)
Müşebbehu bih:Canavar(mezkur değil)
Not:Musarraha (açık istiare) ile mekniyye (kapalı) arasındaki fark:Musarrahada müşebbehubih mezkur mekniyyede gayri mezkurdur.
Ölümün tırnağı filana yapıştı misalindeki müşebbehubih olan canavarın lazımı (yani canavar manasını bize gösteren) olan ezfar (tırnak) lafzı selefe göre hakikattir.
Selefe göre mecaz:Ezfarul meniyyeti ölümün tırnağı şeklindedirki buna “istiarei tahyiliyye” denilir.
İstiareyi tahyiliyye:Selefe göre mecazi lüğaviden bir kısım olmayıp mekniyyenin özelliği onun lazımınıdır.
Selefe göre müşebbehu bihin lazımı olan “ezfar(tırnak) hakikattir (çünkü konuldugu manada kullanılmıştır) fakat imamı zemahşeri bu ezfarın mecaz olabileceğini iddia etmiştir.
Şart olarakta:Müşebbehle müşebbehu bihin lazımlarının birbirine benzemesini ileri sürmüştür
Misal:ينقضون عهد الله
-Onlar Allaha verdikleri ahidlerini bozuyorlar
Müşebbeh:Ahid
Lazımı:İptal
Müşebbehu bih:Habli müellef
Lazımı:Nakiz
Zemehşeriyye göre burada müşebbehu bihin (habl) lazımı olan (nakis) müşebbehu bihin (ahid) lazımı olan (iptal) e benzediği için (ki her ikiside mevcudu bozma manasınadır) lazım olan (nakiz) iptal manası na mecaz dır (halbuki bize göre hakikattır)
Burada zemahşeriye göre istiarei musaarahada vardır.
ينقضون عهد الله Onlar Allaha verdikleri ahdi (sözü) bozuyorlar.
Misalinin:Mekniyye olması:Müşebbehü bih olan hablin gayri mezkur olmasından dolayıdır.
Musarraha olması:Müşebehu bih olan nakiz mezkur olup müşebbeh olan iptal gayrimezkur oldugundandır
Tebaiyye olması :Tebaiyye bir mastardan müştak olan istiareli kelimelere denir.Burada mastar olan nakiz yenkuzune diye müştak olarak gelmiştir
İlmibeyan ulemasına göre musarraha 3 kısımdır
1-Tarafeyn itibari ile:Müfred mürekkep
2-İstiare olan lafız itibariyle :Asliye tebaiyye
3-İstiare olan lafızın tahkiki(meydana gelip gelmemesi)itibarı ile: Tahgıgıyye,tahyiliyye
Tarafeyn itibari ile musarraha iki dir:
1-Müfred
2-Mürekkep
Müfred: لفظ المشبه به المفرد المذكور المستعمل فى المشبه المفرد
Manası:Müfred müşebbehte kullanılan mezkur müfred müşebbehunbih lafzıdır
رايت اسدا فى يده سيف
-Elinde kılıç olan aslan gördüm
Müşbebbehun bih: Aslan
Müşebbeh: Adam
Her ikiside müfred olmuştur
Mürekkep: لفظ المشبه به المركب المذكور المستعمل فى المشبه المركب
Manası:Mürekkep müşebbehte kullanılan mezkur mürekkep müşebbehunbih lafzıdır.
Fetvadaki tereddütte kullanılan :
انى اراك تقدم رجلا وتاخر اخرا
-Ayağını bir ileri bir geri atıyorsun
Müşebbhubih:Ayagını ileri geri atan müftü
Müşebbeh: Fetvadaki tereddüt
Doğru olan mecaz-ı mürekkebin mecaz-ı mürsel olmasıdır.
هواى مع الركب اليمانين مصعد
-Mahbubem yemen kafilesi ile beraber gitmektedir
Şiirinde şairin hüznü gibi
Müşebbehu bih: Mahbubesinin gitmesidir
Müşebbeh: Şairin hüznü
Mecazı mürsel olmasıda şöyledir:
Burada melzumiyet alakası vardır
Lazım: Şairin sevgilisinin gitmesi (hakiki mana)
Melzum:Hüzünlenmesi(mecazi mana)
İstiare olunan lafız itibariyle musarraha iki dir.
1-Asliyye
2-tebaiyye
Asliye: ان كان اللفظ المستعارغير المشتق والحرف اسم جنس او علما
Manası:İstiare olunan lafız müştak ve harfin gayri ismi cins veya alem olmasıdır.
İsmi cinse misal: رايت اسدا فى يده سيف
-Elinde kılıç olan aslan gördüm.
İstiare olunan lafız aslan ismi cinsidir.
Aleme misal:رايت اليوم ابى حنيفة
-Ben bugun Ebu hanifeyi gördüm
İstiare oluna lafız Ebu Hanife alem dir.
Tebaiyye: ان كان لفظ المشتق او لفظ الحرف
Manası:istiare olunan lafızın müştak ve harf olmasıdır.
Müştağa misal : نطقت الحال
-Hal konuştu (delalet etti) istiare olunan lafız natakat dır. mastar olan natakat müştaktır önce mastarı sonra ona tabi olmak la kendisi istiare olunur.
Harfe misal:عذبت امراة فى هرة
-Kadın kedinin içinde azap gördü (kedi sebebiyle)
İsitiare olunan lafız fi dir. önce muteallik olan zarfiyyet istiare olunur ona tabi olmakla kendisi istiare olunur
Meydana gelip gelmemesi itibariyle musarraha (bu kısım sekkakiye göredir)
1-Tahkikiyye
2-Tahyiliyye
Tahkikiyye:Murad olunan mana hissen ve aklen tahhakuk ederse buna denir.
Misal hissen) رايت اسدا فى يده سيف
Misal aklen )اهدنا الصراط المستقيم
Tahyiliyye: Murad olunan mana ne hissen nede aklen tahakkuk ederse ona denir
Misal: اظفار المنية نشبت بفلان
Sekkakiye göre istiare :
Musarraha: Müfrede ve mürekkebe (aynı selefe göre)
Tahkikiye ve tahyiliyye yukarda geçti
Mekniyye: لفظ المشبه المذكور المستعمل فى المشبه به
Manası : Gayri mezkur iddiai müşebehubihte kullanılan mezkur müşebbeh lafzıdır.
İmam-ı Sekkakiye göre
İstiare-i Tebeıyye Mekniyyedir.
Misal: نطقت الحال
Hali mabihil ifadede (muhatabın meramını ifade etmekte)insana benzetmiş insanı hakiki ve iddiai olmak üzere 2’ye ayırmış ve hali 2.sinde kullanmıştır.
Yine mecazi akliyi mekniyye yapmıştır.
اظفار المنية نشبت بفلان(Mekniyye olması aynen yukarıdaki gibi)
Hatib-i Dımışkiye göre istiare:
İstiareyi mezkür manada:musarraha(Müfrede Mürekkebe Asliye Tebeıyye)
İstiare lafzının üzerine itlak olunduğu manada musarraha mekniyye tahyiliyye
Musarraha Selefin zikrettiği gibi
Mekniyye: تشبيه شئ بشئ فى النفس مع اسبات لازم المشبه به للمشبه للدلالة على ذالك التشبيه المضمرفى النفس
Manası:kalbte gizli olan teşbihe delalet etsin için müşebbehi bihin lazımını müşebbehe ispatla bir şeyi diğer bir şeye ben zetmektir.
Hatib-i Dımışkiye Göre
Musarraha mecazi lüğavidir
Mekniyye ne mecazi lüğavi nede aklidir
Tahyiliyye:Mecazi aklidendir
Mecaz 4 Kısımdır
1:Mecazi luğavi
2:Mecazi akli
3:Mecazi bizziyade
4:Mecazi binnoksan
1-Mecazi Luğavi(normal tarif)
2-Mecazi Akli: نسبة الشئ الى غير ما هو له
Manası:bir şeyi mahüve lehinin gayrıya nisbet etmektir….
Misal:انبت الربيع البقل ilkbahar otları bitirdi
3-Mecazı bizziyade:
Manası:Murad olunan mana üzerine zait bir şey ile iğrabı değişendir
Misal: ليس كمثله شيء
4-Mecazi Binnoksan:
Manası Noksanlıktan dolayı iğrabı değişendir.
Misal:واسئل القرية köye sor
Kinaye
Normal tarif
Mekniyyün anh:
Zat:طعن فلان مجمع ضغنك kinin toplandığı yere dokundu
Sıfat: فلان طويل النجاد kılıncının kını uzun
Nisbet: ان الكرم فى بيت فلان ikram falanın evindedir
Bazı istiareler
Selefe göre musarraha: رايت اسدا فى يده سيف de racul-u şucaa şecaatte esede teşbih olundu.
Cinsinden olması iddea olundu. Esed lafzı racul-ü şücaada istimal olundu istiare-i musarraha-i asliye oldu.
Selefe göre mekniyye: اظفار المنية نشبت بفلان kavlinde meniyye neffa ile zarar beynini tefrika etmeyüp ihlak etmede sebüa teşbih olundu. Cinsinden olması iddea olundu. Zikirden terk olundu. Sebu müşebbehi bihin mülayımı olan ezfarı meniyye-i müşebbehe isbatla bu istiareye remz olundu zalike-i mermüz istiare-i mekniyye zalike-i isbat istiare-i tahyiliyye oldu.
Musarrah-i asliye: رايت اليوم ابى حنيفة kavlinde kemali ilmi nafide zeydi alimi mütebahhir Eba hanife ye teşbih olundu.ayni olması iddea olundu Eba hanife lafzı zeydi alimi mütebahhir de istimal olundu istiare-i musarraha-i asliye oldu.
Musarrah-i tebaiyye: نطقت الحال kavlinde mabihil ifadede nutuk delalete teşbih olundu. Cinsinden olması iddea olundu. nutk delalette istimal olundu istiare-i musarraha-i asliye oldu.istiare-i mezküreye teban nutuk delalet manasında istimal olundu istiare-i musarraha-i tebaiyye oldu.(müştaka misal)
Musarraha-i tahkikiyye: اهدنا الصراط المستقيم kavli şerifinde olan din matluba vuslata sebebiyyetde sırata teşbih olundu cinsinden olması iddea olundu. Sırat lafzı dinde istimal olundu istiare-i musarraha-i tahkikiyye oldu.
---------------------------------------------------------------------------------------------------
racul-u şucaa : kuvvetli adam
şecaat: heybet
sebebiyet: sebeb olmak
Cinsinden olması: aynı kefeye konmak
İstimal: kullanma
Neffa: menfaat
Beynini: arasını
Tefrika: ayırd etmek
İhlak: yok etme
Mülayımı: benzer
Remz: birleştirme
Kemali ilmi nafi: menfeat veren ilim
mütebahhir: derin alim
mabihil ifade: Muhataba anlatım
matluba vuslat: arzu edilene ulaşma
ALAKA NOTLARI
Alaka kitabı ilmi beyana dair bir kitaptır.
Musannıffı Mahmud-u Antaki (hz) dir.
İlmi Beyanın Tarifi: وهو علم يعرف به ايراد المعنى الواحد بطرق مختلفة فى وضوح الدلالة عليه
Manası:Manayı ifade de lafzı açıklığa kavuşturmak için bir olan manayı değişik yollarla yerine getirmeyi öğreten ilimdir.
Mevzuu:Hakikat,mecaz,kinaye
Gayesi üşünceleri yerine ve zamanına uygun olarak ifade edebilmektir.
Vazıı:Abdulgahir Cürcani(hz) dir.
Mütekellimin muhataba meramını ifade etmesinin yolu üçtür:
Hakikat,mecaz,kinaye.
Hakikat : لفظ مستعمل في ما وضع له من حيث انه ما وضع له
Manası:Konulduğu manada kullanılan lafızdır
Mecaz: لفظ مستعمل في غير ما وضع له من حيث انه غيره بعلاقة بينهما مع قرينة مانعة عن ارادة الموضوع له
Manası:Hakiki manayı murad etmeye mani bir karine ile beraber her ikisi arasında bir alaka be münasebetle konuldugu mananın dışında kullanılan lafızdır.
Kinaye: لفظ مستعمل في لازم ما وضع له بلا قرينة مانعة عنه
Manası:Hakiki manayı murad etmeye mani bir karine olmaksızın konuldugu mananın lazımında kullanılan lafızdır.
Mecazla kinaye arasındaki en önemli fark: Mecazlarda hakiki mana murad edilemez, kinayelerde edilir.
(fakat bazen bi hasebi hususil madde kinayelerdede hakiki mana murad edilemez. Zemahşeri ye göre ليس كمثله شيء Ayet-i kerimesinin nefyi misilden kinaye olması gibi. burada hakiki manayı murad edemiyoruz.)
Hakikat ve mecazın tariflerinde geçen
Haysiyet kaydı dua veya erkanda kullanıldıgı zaman “salat” gibilerde hakikat ve mecaz birbirine karısmasını önlemek içindir.
Alaka kaydı kitabı işaret ederek şu atı tut kavlinde oldugu gibi bozuk olan şeyleri mecazdan çıkarmak içindir.
Karine kaydı hakiki manayı murad etmek caiz olan ve hakiki mananın dışında kullanılan kinayeyi çıkarmak içindir.
Hakiki mana ile mecazi mana arasındaki alaka iki şekilde taksim olunur:
1-Külli:Genel olarak buda luzum alakasıdır(yani hakiki mananın mecazi manaya lazım olması demektir)
Bu gerek alakası müşabehet olan (istiare) de ve gerekse gayri müşabehet olan mecazi mürselde mevcuttur
2-Cüz-i:Özel olarak ki burada müşabehet veya gayri müşabehet vardır denilir
Mecaz
Mecaz iki kısımdır:
1-Mecazı mürsel(alakası gayrı müşabehet)
2-Mecazı istiare(alakası müşabehet)
Mecazı mürseller 27 adettir.(tablodan ezberlenecek)
İstiareye gelince istiareyle alakalı üç mezhep vardır:
1-Selef
2-Sekkaki
3-Hatib-i Dımişki
Selefe göre istiare iki dir.
1-Musarraha
2-Mekniyye
Musarraha: لفظ المشبه به المذكور المستعمل فى المشبه
Manası:Müşebbehte kullanılan mezkur müşabbehu bih lafzıdır.
Misal: رايت اسدا فى يده سيف
-Ben elince kılıç olan arslan gördüm. Kavlindeki “aslan” lafzı gibi
Bu misalde:
Müşebbeh: Adam (mezkur değil)
Müşebbehu bih:Arslan(mezkur)
Mekniyye: لفظ المشبه به الغير المذكور المستعمل فى المشبه
Manası:Müşebbehte kulannılan gayri mezkur müşebbehu bih lafzıdır.
Misal: اظفار المنية نشبت بفلان
-Ölümün tırnağı filana yapıştı.
Kavlinde mezkur olmayan sebu(canavar gibi)
Bu misalde:
Müşebbeh: Ölüm (mezkur)
Müşebbehu bih:Canavar(mezkur değil)
Not:Musarraha (açık istiare) ile mekniyye (kapalı) arasındaki fark:Musarrahada müşebbehubih mezkur mekniyyede gayri mezkurdur.
Ölümün tırnağı filana yapıştı misalindeki müşebbehubih olan canavarın lazımı (yani canavar manasını bize gösteren) olan ezfar (tırnak) lafzı selefe göre hakikattir.
Selefe göre mecaz:Ezfarul meniyyeti ölümün tırnağı şeklindedirki buna “istiarei tahyiliyye” denilir.
İstiareyi tahyiliyye:Selefe göre mecazi lüğaviden bir kısım olmayıp mekniyyenin özelliği onun lazımınıdır.
Selefe göre müşebbehu bihin lazımı olan “ezfar(tırnak) hakikattir (çünkü konuldugu manada kullanılmıştır) fakat imamı zemahşeri bu ezfarın mecaz olabileceğini iddia etmiştir.
Şart olarakta:Müşebbehle müşebbehu bihin lazımlarının birbirine benzemesini ileri sürmüştür
Misal:ينقضون عهد الله
-Onlar Allaha verdikleri ahidlerini bozuyorlar
Müşebbeh:Ahid
Lazımı:İptal
Müşebbehu bih:Habli müellef
Lazımı:Nakiz
Zemehşeriyye göre burada müşebbehu bihin (habl) lazımı olan (nakis) müşebbehu bihin (ahid) lazımı olan (iptal) e benzediği için (ki her ikiside mevcudu bozma manasınadır) lazım olan (nakiz) iptal manası na mecaz dır (halbuki bize göre hakikattır)
Burada zemahşeriye göre istiarei musaarahada vardır.
ينقضون عهد الله Onlar Allaha verdikleri ahdi (sözü) bozuyorlar.
Misalinin:Mekniyye olması:Müşebbehü bih olan hablin gayri mezkur olmasından dolayıdır.
Musarraha olması:Müşebehu bih olan nakiz mezkur olup müşebbeh olan iptal gayrimezkur oldugundandır
Tebaiyye olması :Tebaiyye bir mastardan müştak olan istiareli kelimelere denir.Burada mastar olan nakiz yenkuzune diye müştak olarak gelmiştir
İlmibeyan ulemasına göre musarraha 3 kısımdır
1-Tarafeyn itibari ile:Müfred mürekkep
2-İstiare olan lafız itibariyle :Asliye tebaiyye
3-İstiare olan lafızın tahkiki(meydana gelip gelmemesi)itibarı ile: Tahgıgıyye,tahyiliyye
Tarafeyn itibari ile musarraha iki dir:
1-Müfred
2-Mürekkep
Müfred: لفظ المشبه به المفرد المذكور المستعمل فى المشبه المفرد
Manası:Müfred müşebbehte kullanılan mezkur müfred müşebbehunbih lafzıdır
رايت اسدا فى يده سيف
-Elinde kılıç olan aslan gördüm
Müşbebbehun bih: Aslan
Müşebbeh: Adam
Her ikiside müfred olmuştur
Mürekkep: لفظ المشبه به المركب المذكور المستعمل فى المشبه المركب
Manası:Mürekkep müşebbehte kullanılan mezkur mürekkep müşebbehunbih lafzıdır.
Fetvadaki tereddütte kullanılan :
انى اراك تقدم رجلا وتاخر اخرا
-Ayağını bir ileri bir geri atıyorsun
Müşebbhubih:Ayagını ileri geri atan müftü
Müşebbeh: Fetvadaki tereddüt
Doğru olan mecaz-ı mürekkebin mecaz-ı mürsel olmasıdır.
هواى مع الركب اليمانين مصعد
-Mahbubem yemen kafilesi ile beraber gitmektedir
Şiirinde şairin hüznü gibi
Müşebbehu bih: Mahbubesinin gitmesidir
Müşebbeh: Şairin hüznü
Mecazı mürsel olmasıda şöyledir:
Burada melzumiyet alakası vardır
Lazım: Şairin sevgilisinin gitmesi (hakiki mana)
Melzum:Hüzünlenmesi(mecazi mana)
İstiare olunan lafız itibariyle musarraha iki dir.
1-Asliyye
2-tebaiyye
Asliye: ان كان اللفظ المستعارغير المشتق والحرف اسم جنس او علما
Manası:İstiare olunan lafız müştak ve harfin gayri ismi cins veya alem olmasıdır.
İsmi cinse misal: رايت اسدا فى يده سيف
-Elinde kılıç olan aslan gördüm.
İstiare olunan lafız aslan ismi cinsidir.
Aleme misal:رايت اليوم ابى حنيفة
-Ben bugun Ebu hanifeyi gördüm
İstiare oluna lafız Ebu Hanife alem dir.
Tebaiyye: ان كان لفظ المشتق او لفظ الحرف
Manası:istiare olunan lafızın müştak ve harf olmasıdır.
Müştağa misal : نطقت الحال
-Hal konuştu (delalet etti) istiare olunan lafız natakat dır. mastar olan natakat müştaktır önce mastarı sonra ona tabi olmak la kendisi istiare olunur.
Harfe misal:عذبت امراة فى هرة
-Kadın kedinin içinde azap gördü (kedi sebebiyle)
İsitiare olunan lafız fi dir. önce muteallik olan zarfiyyet istiare olunur ona tabi olmakla kendisi istiare olunur
Meydana gelip gelmemesi itibariyle musarraha (bu kısım sekkakiye göredir)
1-Tahkikiyye
2-Tahyiliyye
Tahkikiyye:Murad olunan mana hissen ve aklen tahhakuk ederse buna denir.
Misal hissen) رايت اسدا فى يده سيف
Misal aklen )اهدنا الصراط المستقيم
Tahyiliyye: Murad olunan mana ne hissen nede aklen tahakkuk ederse ona denir
Misal: اظفار المنية نشبت بفلان
Sekkakiye göre istiare :
Musarraha: Müfrede ve mürekkebe (aynı selefe göre)
Tahkikiye ve tahyiliyye yukarda geçti
Mekniyye: لفظ المشبه المذكور المستعمل فى المشبه به
Manası : Gayri mezkur iddiai müşebehubihte kullanılan mezkur müşebbeh lafzıdır.
İmam-ı Sekkakiye göre
İstiare-i Tebeıyye Mekniyyedir.
Misal: نطقت الحال
Hali mabihil ifadede (muhatabın meramını ifade etmekte)insana benzetmiş insanı hakiki ve iddiai olmak üzere 2’ye ayırmış ve hali 2.sinde kullanmıştır.
Yine mecazi akliyi mekniyye yapmıştır.
اظفار المنية نشبت بفلان(Mekniyye olması aynen yukarıdaki gibi)
Hatib-i Dımışkiye göre istiare:
İstiareyi mezkür manada:musarraha(Müfrede Mürekkebe Asliye Tebeıyye)
İstiare lafzının üzerine itlak olunduğu manada musarraha mekniyye tahyiliyye
Musarraha Selefin zikrettiği gibi
Mekniyye: تشبيه شئ بشئ فى النفس مع اسبات لازم المشبه به للمشبه للدلالة على ذالك التشبيه المضمرفى النفس
Manası:kalbte gizli olan teşbihe delalet etsin için müşebbehi bihin lazımını müşebbehe ispatla bir şeyi diğer bir şeye ben zetmektir.
Hatib-i Dımışkiye Göre
Musarraha mecazi lüğavidir
Mekniyye ne mecazi lüğavi nede aklidir
Tahyiliyye:Mecazi aklidendir
Mecaz 4 Kısımdır
1:Mecazi luğavi
2:Mecazi akli
3:Mecazi bizziyade
4:Mecazi binnoksan
1-Mecazi Luğavi(normal tarif)
2-Mecazi Akli: نسبة الشئ الى غير ما هو له
Manası:bir şeyi mahüve lehinin gayrıya nisbet etmektir….
Misal:انبت الربيع البقل ilkbahar otları bitirdi
3-Mecazı bizziyade:
Manası:Murad olunan mana üzerine zait bir şey ile iğrabı değişendir
Misal: ليس كمثله شيء
4-Mecazi Binnoksan:
Manası Noksanlıktan dolayı iğrabı değişendir.
Misal:واسئل القرية köye sor
Kinaye
Normal tarif
Mekniyyün anh:
Zat:طعن فلان مجمع ضغنك kinin toplandığı yere dokundu
Sıfat: فلان طويل النجاد kılıncının kını uzun
Nisbet: ان الكرم فى بيت فلان ikram falanın evindedir
Bazı istiareler
Selefe göre musarraha: رايت اسدا فى يده سيف de racul-u şucaa şecaatte esede teşbih olundu.
Cinsinden olması iddea olundu. Esed lafzı racul-ü şücaada istimal olundu istiare-i musarraha-i asliye oldu.
Selefe göre mekniyye: اظفار المنية نشبت بفلان kavlinde meniyye neffa ile zarar beynini tefrika etmeyüp ihlak etmede sebüa teşbih olundu. Cinsinden olması iddea olundu. Zikirden terk olundu. Sebu müşebbehi bihin mülayımı olan ezfarı meniyye-i müşebbehe isbatla bu istiareye remz olundu zalike-i mermüz istiare-i mekniyye zalike-i isbat istiare-i tahyiliyye oldu.
Musarrah-i asliye: رايت اليوم ابى حنيفة kavlinde kemali ilmi nafide zeydi alimi mütebahhir Eba hanife ye teşbih olundu.ayni olması iddea olundu Eba hanife lafzı zeydi alimi mütebahhir de istimal olundu istiare-i musarraha-i asliye oldu.
Musarrah-i tebaiyye: نطقت الحال kavlinde mabihil ifadede nutuk delalete teşbih olundu. Cinsinden olması iddea olundu. nutk delalette istimal olundu istiare-i musarraha-i asliye oldu.istiare-i mezküreye teban nutuk delalet manasında istimal olundu istiare-i musarraha-i tebaiyye oldu.(müştaka misal)
Musarraha-i tahkikiyye: اهدنا الصراط المستقيم kavli şerifinde olan din matluba vuslata sebebiyyetde sırata teşbih olundu cinsinden olması iddea olundu. Sırat lafzı dinde istimal olundu istiare-i musarraha-i tahkikiyye oldu.
---------------------------------------------------------------------------------------------------
racul-u şucaa : kuvvetli adam
şecaat: heybet
sebebiyet: sebeb olmak
Cinsinden olması: aynı kefeye konmak
İstimal: kullanma
Neffa: menfaat
Beynini: arasını
Tefrika: ayırd etmek
İhlak: yok etme
Mülayımı: benzer
Remz: birleştirme
Kemali ilmi nafi: menfeat veren ilim
mütebahhir: derin alim
mabihil ifade: Muhataba anlatım
matluba vuslat: arzu edilene ulaşma
