Sûrat Al-Fâtihah

Sûrat Al-Fâtihah
(The Opening) I



1. In the Name of Allâh, the Most Gracious, the Most Merciful

2. All the praises and thanks be to Allâh, the Lord[1] of the ‘Âlamîn (mankind, jinn and all that exists).[2]

3. The Most Gracious, the Most Merciful.

4. The Only Owner (and the Only Ruling Judge) of the Day of Recompense (i.e. the Day of Resurrection)

5. You (Alone) we worship, and You (Alone) we ask for help (for each and everything).

6. Guide us to the Straight Way.[3]

7. The Way of those on whom You have bestowed Your Grace[4], not (the way) of those who earned Your Anger[5], nor of those who went astray.[6]

[1] (V.1:2) Lord: The actual word used in the Qur’ân is Rabb There is no proper equivalent for Rabb in English language. It means the One and the Only Lord for all the universe, its Creator, Owner, Organizer, Provider, Master, Planner, Sustainer, Cherisher, and Giver of security. Rabb is also one of the Names of Allâh. We have used the word "Lord" as the nearest to Rabb . All occurrences of "Lord" in the interpretation of the meanings of the Noble Qur’ân actually mean Rabb and should be understood as such.

[2] (V.1:2). Narrated Abu Sa‘îd bin Al-Mu‘alla: While I was praying in the mosque, Allâh’s Messenger صلى الله عليه وسلم called me but I did not respond to him. Later I said, "O Allâh’s Messenger, I was praying." He said, "Didn’t Allâh say - Answer Allâh (by obeying Him) and His Messenger when he صلى الله عليه وسلم calls you." (V.8:24). He then said to me, "I will teach you a Sûrah which is the greatest Sûrah in the Qur’ân, before you leave the mosque." Then he got hold of my hand, and when he intended to leave (the mosque), I said to him, "Didn’t you say to me, "I will teach you a Sûrah which is the greatest Sûrah in the Qur’an?" He said, " Al-Hamdu lillahi Rabbil-‘âlamîn [i.e. all the praises and thanks be to Allâh, the Lord of the ‘Âlamîn (mankind, jinn and all that exists)], Sûrat Al-Fâtihah which is As-Sab‘ Al-Mathâni (i.e. the seven repeatedly recited Verses) and the Grand Qur’ân which has been given to me." (Sahih Al-Bukhâri, Vol.6, Hadîth No. 1).

[3] (V.1:6) Guidance is of two kinds:
a) Guidance of Taufîq i.e., totally from Allâh, i.e. Allâh opens one’s heart to receive the truth (from disbelief to Belief in Islâmic Monotheism).
b) Guidance of Irshâd i.e. through preaching by Allâh’s Messengers and the pious preachers who preach the truth i.e. Islâmic Monotheism.

[4] (V.1:7) i.e. the way of the Prophets, the Siddîqûn (i.e. those followers of the Prophet, who were first and foremost to believe in him, like Abu Bakr As-Siddîq), the martyrs and the righteous, [as Allâh عز وجل said: "And whoso obeys Allâh and the Messenger (Muhammad صلى الله عليه وسلم), then they will be in the company of those on whom Allâh has bestowed His Grace, of the Prophets, the Siddîqûn, the martyrs, and the righteous. And how excellent these companions are!" (V.4:69)].

[5] (V.1:7) Narrated ‘Adi bin Hâtim رضي الله عنه: I asked Allâh’s Messenger صلى الله عليه وسلم , about the Statement of Allâh: 1. " غير المغضوب عليهم Ghairil-maghdûbi ‘alaihim (not the way of those who earned Your Anger)," he صلى الله عليه وسلم replied "They are the Jews". And 2. ولا الضالين Wa la d-dâllîn (nor of those who went astray)," he صلى الله عليه وسلم replied: "The Christians, and they are the ones who went astray" [This Hadith is quoted by At-Tirmidhi and Abu Dâwûd ].

[6] (V.1:7) Narration about Zaid bin ‘Amr bin Nufail.
Narrated ‘Abdullâh bin ‘Umar رضي الله عنهما : The Prophet صلى الله عليه وسلم met Zaid bin ‘Amr bin Nufail in the bottom of (the valley of) Baldah before the descent of any Divine revelation to the Prophet صلى الله عليه وسلم. A meal was presented to the Prophet صلى الله عليه وسلم but he refused to eat from it. (Then it was presented to Zaid) who said, "I do not eat anything which you slaughter on your Nusub * in the name of your idols etc. I eat only those (animals) on which Allâh’s Name has been mentioned at the time of (their) slaughtering. "Zaid bin ‘Amr used to criticise the way Quraish used to slaughter their animals and used to say, "Allâh has created the sheep and He has sent the water for it from the sky, and He has grown the grass for it from the earth; yet you slaughter it in others than the Name of Allâh." He used to say so, for he rejected that practice and considered it as something abominable.
* Nusub See the glossary.
Narrated Ibn ‘Umar رضي الله عنهما: Zaid bin ‘Amr bin Nufail went to Shâm (the region comprising Syria, Lebanon, Palestine and Jordan), enquiring about a true religion to follow.
He met a Jewish religious scholar and asked him about their religion. He said, "I intend to embrace your religion, so tell me something about it." The Jew said, "You will not embrace our religion unless you receive your share of Allâh’s Anger." Zaid said, "I do not run except from Allâh’s Anger, and I will never bear a bit of it if I have the power to avoid it. Can you tell me of some other religion?" He said, "I do not know any other religion except Hanîf (Islâmic Monotheism)" Zaid enquired, "What is Hanîf ?" He said, " Hanîf is the religion of (the Prophet) Abraham عليه السلام he was neither a Jew nor a Christian, and he used to worship none but Allâh (Alone) - Islâmic Monotheism." Then Zaid went out and met a Christian religious scholar and told him the same (as before). The Christian said, "You will not embrace our religion unless you get a share of Allâh’s Curse." Zaid replied, "I do not run except from Allâh’s Curse, and I will never bear any of Allâh’s Curse and His Anger if I have the power to avoid them. Will you tell me of some other religion?" He replied, "I do not know any other religion except Hanîf (Islâmic Monotheism)." Zaid enquired, "What is Hanîf? " He replied " Hanîf is the religion of (the Prophet) Abraham عليه السلام he was neither a Jew nor a Christian, (and he used to worship none but Allâh (Alone) - Islâmic Monotheism." When Zaid heard their statement about (the religion of) Abraham, he left that place, and when he came out, he raised both his hands and said, "O Allâh! I make You my Witness that I am on the religion of Abraham".
Narrated Asmâ’ bint Abî Bakr رضي الله عنهما I saw Zaid bin ‘Amr bin Nufail standing with his back against the Ka‘bah and saying, "O people of Quraish! By Allâh, none amongst you is on the religion of Abraham except me." She added: He (Zaid) used to preserve the lives of little girls; if somebody wanted to kill his daughter he would say to him, "Do not kill her for I will feed her on your behalf." So he would take her, and when she grew up nicely, he would say to her father, "Now if you will (wish), I will give her to you, and if you will (wish), I will feed her on your behalf." (Sahih Al-Bukhâri, Vol.5, Hadîth No. 169).
[7] (V.1:7): Narrated ‘Ubâdah bin As-Sâmit رضي الله عنه Allâh’s Messenger صلى الله عليه وسلم said, "Whoever does not recite Sûrat Al-Fâtihah in his prayer, his prayer is invalid. (Sahih Al-Bukhâri, Vol.1, Hadîth No. 723).
[8] (V.1:7): Narrated Abu Hurairah رضي الله عنه : Allâh’s Messenger صلى الله عليه وسلم said, "When the Imâm says: Ghairi l-maghdûbi ‘alaihim Wa la d-dâllîn [i.e. not the way of those who earned Your Anger, nor the way of those who went astray (1:7)], then you must say, Amîn , for if one’s utterance of Amîn coincides with that of the angels, then his past sins will be forgiven." (Sahih Al-Bukhâri, Vol.6, Hadîth No. 2).

güzel bir paylasim oldu, hadith'lerli eklemeniz daha bir deger´verdi.
elhamdulillah, emeginize saglik...

ALLAH cc razı olsun...

emegine saglı allah kabul etsin
sadece demek istediğim ingiliz ce gorunuyor bu oylemi yazılmış yoksa ben sitenin dilini yanlışmı işaretledim yardım ederseniz allah razı olsun

Alıntı:

---

selhatdinEyubi Nickli Üyeden Alıntı

emegine saglı allah kabul etsin
sadece demek istediğim ingiliz ce gorunuyor bu oylemi yazılmış yoksa ben sitenin dilini yanlışmı işaretledim yardım ederseniz allah razı olsun

---

amin cümlemizden Allah razı olsun

sadece Fatiha suresinin ingilizce tefsiri var diğer surelerin tefsir ve mealleri türkçedir Kur'an-ı Kerim bölümünde bulabilirsiniz

Fatiha suresi ayet 1
Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla

Besmelenin, her surenin bağımsız bir ayeti mi, yoksa bütün surelere başlarken okunan tek bir Kur'an ayeti mi olduğu konusu tartışmalı bir mesele olmakla birlikte, geçerli görüşe göre o, "Fatiha suresinin ayetlerinden biridir ve bu surenin sayısı besmeleyle yediye tamamlanmaktadır." Nitekim bir yoruma göre yüce Allah: "Andolsun, biz sana ikişer ikişer tekrarlanan yediyi ve bu büyük Kur'an'ı verdik."·(Hicr Suresi, 87) buyruğu ile Fatiha suresini kasdetmiştir. Çünkü bu yedi ayetlik sure yüce Allah'a övgü ifade etmekte ve namazların her rekâtında tekrarlanmaktadır.

Okumaya ve herhangi bir işe yüce Allah'ın adıyla başlamak ise, Allah tarafından Hz. Peygamber'e vahyedilmiş bir edep ve saygı kuralıdır. Bu kural ilk inen ayet olduğu ittifakla kabul edilen "Rabbinin adıyla oku" (Alâk Suresi, 1) ayetinde ifade edilmektedir. Yine bu, Allah'ın "Her şeyin başı, sonu, zahiri ve batını" olduğunu vurgulayan İslâmî düşüncenin temel ilkesiyle uyum içindedir. Buna göre O, her varlığın varoluşunu kendisine borçlu olduğu, her başlananın başlangıcının kendisinden kaynaklandığı tek gerçek varlıktır. O halde her başlangıç, her hareket ve her yöneliş O'nun adı ile olur.

Yüce Allah'ın, başlangıçta "Rahman" ve "Rahim" sıfatları ile nitelenmesi, rahmetin bütün anlamlarını ve tüm değişik hallerini kapsar. Bu iki sıfatı aynı anda kendisinde bulundurmak sadece Allah'a özgüdür; tıpkı "Rahman" sıfatı ile nitelenmenin sadece O'na özgü olması gibi.

Buna göre herhangi bir kulun "Rahim" sıfatı ile nitelenmesi caizdir. Fakat "Rahman" sıfatını herhangi bir kula yakıştırmak iman ilkeleriyle bağdaşmaz. Yüce Allah'ın bu iki sıfatın her ikisi ile birlikte nitelenmesi ise gayet normaldir.

Bu iki sıfattan hangisinin, taşıdığı merhamet bakımından diğerinden daha geniş kapsamlı olduğu tartışmalı bir konudur. Fakat biz burada bu tartışmanın ayrıntılarına girmeyecek, yalnızca, bu iki sıfatın bir arada merhametin bütün anlamlarını, bütün hallerini ve bütün alanlarını kapsadığını belirtmekle yetineceğiz.

Her işe Allah'ın adı ile başlamak ve bu başlamanın yansıttığı Tevhid (Allah'ın birliği inancı) ile edep kuralı nasıl İslâm düşünce sisteminin ilk temel ilkesini oluşturuyorsa, "Rahman" ve "Rahim" sıfatlarının da merhametin bütün anlamlarını, bütün hallerini ve bütün alanlarını kapsaması, bu düşünce sisteminin ikinci temel ilkesini oluşturur ve Allah ile kulları arasındaki ilişkinin gerçek mahiyetini belirler.

Fatiha suresi ayet 2
Hamd, tüm alemlerin Rabbi olan Allah`a mahsustur.

Allah'a hamd etmek, mü'min bir kulun Allah'ı anar-anmaz kalbinden taşan duygularının ifadesidir. Çünkü en başta bu kulun varoluşu bile yaratıcısına karşı hamd ve övgüyü gerektiren ilâhi bir lütuftur. Her an, her saniye ve her adım başında yüce Allah'ın sayısız nimeti ardarda sıralanmakta, birbirini izlemekte ve başta insan olmak üzere bütün yaratıkları kapsamına almaktadır. Bundan dolayı her işin başında ve sonunda Allah'a hamd etmek İslâm düşüncesinin temel kurallarından biridir; "O, kendisinden başka ilah olmayan Allah'tır. En başta da en sonda da hamd O'na mahsustur." (Kasas Suresi, 70)

Allah'ın mümin kuluna karşı olan bağış ve fazileti o derece yüksektir ki, bu kul "Elhamdülillah (Hamd Allah'a mahsustur)" dediğinde, ona bütün ölçülere baskın gelen ağırlıkta sevap yazar. Nitekim Sünen-i ibn-i Mace'de, Abdullah bin Ömer'e dayanarak kaydedildiğine göre Peygamber efendimiz şöyle buyuruyor: "Allah'ın kullarından biri "Ya Rabbi, sana zatının ululuğuna, saltanatının yüceliğine yaraşır biçimde hamd ederim" dedi. Bu sözün değerini ölçemeyen kulun amellerini yazmakla görevli melekler ne yazacaklarını bilemediler. Bunun üzerine Allah'ın huzuruna çıkarak: "Ya Rabbi! Senin kullarından biri öyle bir söz söyledi ki, onu nasıl değerlendirip yazacağımızı bilemiyoruz" dediler. Yüce Allah, -kulunun ne dediğini daha iyi bildiği halde- meleklere: "Kulum ne dedi?" diye sordu. Melekler: "Ya Rabbi! O, `Ey Rabbim! Sana zatının ululuğuna ve saltanatının yüceliğine yaraşır biçimde hamd ederim' dedi" diye cevap verdiler. Bunun üzerine Allah o meleklere: "Kulumun o sözünü ağzından çıktığı gibi yazın. O sözün karşılığını, kulum kıyamet günü huzuruma geldiğinde bizzat ben kararlaştırıp veririm.." buyurdu...

İSLAM'IN RABB ANLAYIŞI

Ayetin öbür yarısını oluşturan "Rabbil alemin (tüm alemlerin Rabbi)" tamlamasına gelince, bu ifade İslâm düşünce sisteminin temel dayanağını temsil eder.

Gerçekten, "mutlak ve sınırsız Rabb"lık kavramı İslâm inancının temel ilkelerinden biridir. Rabb, malik ve tasarruf sahibi demektir. Sözlük anlamı ile "efendi", "eğitmeye ve geliştirmeye yetkili kimse" demektir. Eğitme ve geliştirme ile ilgili bu tasarruf bütün alemleri, yani bütün varlık(arı içerir. Çünkü yüce Allah evreni yarattıktan sonra onu kendi haline bırakmıyor, aksine onu geliştirme, gözetme ve eğitme yoluyla tasarrufu altında tutuyor. Bu açıdan bakıldığında tüm alemler, tüm varlıklar alemlerin Rabbi olan Allah'ın koruması ve gözetimi altındadır.

"Mutlak Rabb"lık kavramı, eksiksiz ve yaygın Tevhid anlayışının açıklığa kavuşmuş, netleşmiş halı ile, bu realitenin (gerçeğin) netleşmemiş halinin bulanıklığı arasında bocalayan insan için, yol ayrımındaki işaret levhası konumundadır. İnsanlar çoğu kere hem evreni tek başına yaratan Allah'ın varlığına ve hem de sosyal hayata egemen olan birden çok ilahın varlığına inanır. Bu inanış biçiminin saçmalığı ve gülünçlüğü son derece açıktır ama ne yazık ki bu; dün de vardı, bugün de var. Müşriklerden bir grubun, taptıkları değişik ilahlarla ilgili olarak: "Biz onlara sırf bizleri Allah'a yaklaştırsınlar diye ibadet ediyoruz" (Zümer Suresi, 3) dediklerini bize haber veren Kur'an-ı Kerim, Ehli Kitap'tan bir grup hakkında da: "Hahamlarını ve Rahiplerini Allah'tan ayrı rehber edindiler" (Tevbe Suresi, 31) şeklinde bahsetmektedir. Bilindiği gibi İslâm'ın geldiği dönemde yeryüzünde egemen olan cahiliye inanışlarının büyük kabul ettiği "ilah"lar yanında çok sayıda "ilahcık"lar her yanda cirit atıyordu.

Bu surede mutlak Rabb'lık kavramının vurgulanması ve bu Rabb'lık kavramının tüm varlıkları kapsamına alması, düzenli inanç ile inanç anarşisi arasındaki yol ayrımını oluşturur. İslâm'ın hedefi, çok ilahlılık yükünü insanların sırtından indirerek onları değişik ilahlar arasında şaşkınlıktan kurtarmak, kendi dışındaki tüm varlıklarla birlikte mutlak egemenliğini onayladıkları tek bir ilaha yöneltmektir. Ardından da bu varlıkların vicdanlarını, yöneldikleri tek ilahın gözetimi ve etkili Rabblığında, korumasının kesintisizliği, ebediliği ve yok olmazlığı ve ihmal etmezliğinde güvene kavuşturmaktır. Yoksa bu meselenin çözümü, meselâ İslâm öncesi dönemlerin en gelişmiş felsefi düşüncesi sayılan Aristo'nun görüşlerini izlemekte değildi. Bu görüşe göre: "Allah, evreni bir kez yarattıktan sonra artık onunla bir daha ilgilenmedi, onu kendi haline bıraktı. Çünkü Allah kendinden daha aşağı düzeydeki varlıklarla ilgilenmeyecek derecede yücedir. O sadece kendi zatı hakkında düşünür." Bu görüşü savunan Aristo, en büyük felsefeci ve en akıllı insan sayılıyordu o dönemde!..

İslâm'ın geldiği günlerde dünya, üstüste yığılmış çeşitli inanç, düşünce, masal, felsefe, kuruntu ve görüş bulutlarının egemenliği altında idi. Bu bulut katmanlarında hakk ile batıl, gerçek ile düzmece, din ile hurafe, felsefe ile masal biribirine karışmıştı. İnsan vicdanı bu koyu bulut katmanları altında, karanlıklar ve belirsizlikler içinde bocalıyor, bir türlü kesin gerçeği bulamıyordu. Sözünü ettiğimiz belirsiz, kesin bilgiden ve aydınlıktan yoksun çöl, insanın kendi ilâhı, bu ilâhın sıfatları ve başta insan olmak üzere O'nunla yaratıkları arasındaki ilişkiler ile ilgili düşüncesini de çepeçevre kuşatmıştı. Oysa insan vicdanı, ilâhı ve bu ilâhın sıfatları hakkında belirgin bir inanca ve düşünceye varmadıkça ve sözünü ettiğimiz bu körlüğü, uçsuz-bucaksız düşünce çölünü ve koyu bulut katmanlarını aşarak kesin bir bilgiye ulaşmadıkça ne evren, ne kendi öz varlığı ve ne de yaşayacağı hayat tarzı konusunda istikrara kavuşabilirdi. Ancak insan, bu istikrarın ne kadar gerekli olduğunu anlayabilmek için öncelikle kendisi ile ışık arasını kapatan bulutların koyuluğunu görmesi ve İslâm geldiğinde kendisini kuşatan çeşitli inanç düşünce, felsefe-masal ve kuruntular çölünün uçsuzluğunu fark etmesi gerekiyordu. Biz burada bu sapıklıkların çok az bir kısmına değindik; ilerde diğer sureleri incelerken bunları daha ayrıntılı biçimde ele alarak, Kur'anı Kerim'in bunlara karşı önerdiği yeterli, geniş kapsamlı ve eksiksiz tedavileri anlatacağız.

İşte bundan dolayı İslâm, ilgisini en başta inancı özgürleştirme konusu üzerine yoğunlaştırmış, başka bir deyimle Allah, Allah'ın sıfatları ve Allah ile varlıklar arasındaki ilişkilerin niteliği konusunda insan vicdanına istikrar kazandıracak kesin ve berrak bir düşünce tarzı belirlemeyi ön-plâna almıştır.

Ve işte bu gerekçe iledir ki, uzak-yakın hiçbir pürüzlü noktanın gölgesini taşımayan, eksiksiz, katıksız, yalın ve yaygın bir Tevhid inancı, İslâm'ın getirdiği düşünce sisteminin temel dayanağı olmuş, bu inancı vicdanlarda belirginleştirmiş, hakkında zihinlerde belirebilecek her türlü pürüzü ve kuşkucu fısıltıyı araştırarak onu her çeşit karanlıktan arındırmış hiç bir kuruntunun, yanına sokulamayacağı derecede köklü ve sağlam olmasını sağlamıştır. İslâm tıpkı bu konuda benimsediğine eş bir açıklıkla başta mutlak Rabb'lığı ilgilendirenler olmak üzere Allah'ın sıfatları konusunda da kesin sözünü söylemiştir. Çünkü sözünü ettiğimiz çeşitle felsefi akımların, inançların, kuruntuların ve masalların egemen olduğu uçsuz-bucaksız çölü sarmış koyu bulutların çoğu, insanın hem vicdanını ve hem de pratik davranışlarını aynı derecede etkileyen bu önemli konu, yani Allah'ın sıfatları konusu üzerinde yoğunlaşmıştı. Allah'ın zatı, sıfatları ve varlıklarla ilişkisi konusunda İslâm'ın, kesin sözünü belirlemek için harcadığı ve bir çok Kur'an ayetinde dile gelen yoğun çabasını araştıran bir kimse eğer insanlığın uzun dönemler boyunca içinde bocaladığı bu uçsuz-bucaksız çölün koyu bulut katmanlarını yakından incelemiş değilse, bütün bu ısrarlı ve vurgulamalı açıklamalara, insan vicdanının tüm giriş yollarını araştıran bütün bu ayrıntılı irdelemelere neden gerek duyulduğunu kavramakta güçlük çekebilir. Fakat sözünü ettiğimiz koyu bulut katmanlarının incelenmesinden çıkacak sonuç, bu yoğun çabanın gerekliliğini ortaya koyacağı gibi, bu inanç sisteminin insan vicdanını özgürleştirme, tutsaklıktan kurtarma, onu değişik ilâhlar, kuruntular ve masallar arasında bocalamaktan alıkoyma konusunda ne derece önemli olduğunu da meydana çıkarır.

Bu inanç sisteminin çekiciliğinin, eksiksizliğinin, tutarlılığının ve içerdiği gerçeğin yalınlığının, bütün bu özelliklerin gerek kalb ve gerekse akıl tarafından açıkça kavranabilmeleri, dolaysızca algılanabilmeleri için cahiliye döneminin çeşitli inançlardan, düşünce akımlarından, masallardan, felsefî spekülasyonlardan oluşmuş koyu bulut katmanlarının ve özèllikle gerçek Allah kavramı ile O'nunla yaratıklar arasındaki ilişkinin iyi incelenmesi gerekir. O zaman İslâm inancının bir rahmet olduğu meydana çıkar. Hem kalb ve hem de akıl hesabına bir rahmet... Çekicilik, yalınlık, belirginlik, tutarlılık, akla yatkınlık, aşinalık, fıtrî yapı ile dolaysız ve köklü bir uyum içeren bir rahmet.

Fatiha suresi ayet 3.
"O Rahman ve Rahîm'dir."

Fatiha'da besmeleden sonra Rahman ve Rahîm isimlerinin tekrarlanmasının bazı sebebleri vardır:
a.) Besmelede geçen iki rahmet, zatîdir. Fatiha'dakiler ise sıfâtîdır.
b.) Besmelenin Fatiha'dan bir âyet olmadığını göstermektedir. Eğer Besmele, Fâtiha'dan bir âyet olsaydı bu iki isim tekrarlanmazdı.
c.) Kullan daha çok zikre teşvik etmek içindir. Çünkü Allah'ı sevmenin alâmeti O'nu zikretmeyi sevmektir.
Nitekim hadis-i şerifte: "Bir şeyi seven onu çokça anar"15 buyurulmaktadır.
d.) Rabbu'l-âlemîn sıfatı anıldıktan sonra O'nun halkı rızıklandıran Rahman, âhırette kullarını bağışlayan Rahîm olduğu anlatılmıştır. Onun için hemen ardından "din gününün sahibi" lâfzı zikredilmiştir. Çünkü rubûbiyyet ya dünyâda rızık veren Rahman, veya âhırette bağışlayan Rahîm anlamlarınadır.
e.) Hamd ile rahmete erilir. İnsanoğlunun ilki olan Âdem, Allah'a hamledenlerin de ilkidir. Ve ilk defa aksırdığında: "Elhamdülillah" diyerek Allah'a hamd etmiş, kendisine "Rabbın sana rahmet ediyor. Allah seni bu yüzden yarattı, yaratıklarına hamdi öğretti ve rahmete ulaşmanın yolunun hamdden geçtiğini açıkladı," diye karşılık verilmiştir.
f.) Hamdin bu isimlere bağlanışını gösterir. Çünkü hamdin bu vasıflarla sıralanışı Allah'ın kuluna ihsan konusunda mecbur olmayıp muhtar olduğunu gösterir.

Rabbülâlemîn" Allah'ın zâtının, "er-Rahmânir-Rahîm" ile de kemâlâtının feyzinden hamde müstehak oluşunun sebebleri ortaya çıkmaktadır. Dünyâda bu ikisi dışında feyz yoktur. Âhıretteki sevablann lütfü gereği, cezâların ise adaleti gereğidir. Buradan da bu üç sıfatın peş peşe sıralanmasının sebebi anlaşılır.

Rahman ve Rahîm arasındaki fark: Rahman, sadece Allah'a mahsûs bir sıfattır. Rahman kapsamına giren rahmet, herkese şâmildir. Bütün nimetler çokluk ve büyüklüğü ile birlikte Allah'a âiddir. Buna göre kullardan Rahman mânâsında rahmetin sudûru mümkün değildir.

Rahîm'in kullara isnadı mümkündür.
Zünnûn'dan şöyle bir kıssa nakledilir: Aklıma gelen bir düşünce üzerine evden dışarı çıkmıştım. Nil kenarına vardım. Koşmakta olan bir akrep gördüm, peşine takıldım. Akrep nehrin kenarında duran bir kurbağanın yanına geldi ve onun sırtına binip Nil nehrini geçti. Ben de bir kayığa binip onları takip ettim. Akrep kurbağanın sırtından indi ve uyuyan bir gence doğru koşmaya başladı. Bir de ne göreyim, o gencin yanından akrebe doğru koşup gelen bir yılan. Yılanla akrep birbirleriyle dalaşmaya başladılar. Ve birbirlerini ısırarak öldürdüler. Böylece genç kurtuldu.
Anlatıldığına göre karga, yumurtadan yeni çıkan yavrusu kızıl et gibi olduğundan korkup kaçarmış. Ve sinekler gelip yavrunun başına üşüşürmüş. Karga yavrusu da başına üşüşen sinekleri yutar ve onlarla gıdalanırmış. Tüyleri bitmeye başlayınca da ana karga yavrusunun yanına dönermiş. Bu yüzden Allah'a: "Ey yuvasındaki âciz karga yavrusuna bile rızkını veren" diye nida edilir.

Rahman, rahmeti umûmî olan demektir. Denilirse ki: "Kulun belâdan uzak olması pek nâdirdir.
Rahman ismi ile bunu nasıl îzâh edersiniz?"
Cevaben deriz ki: "Olaylar türlü türlüdür. Bazen rahmet sanılan şey nıkmet; yâni sıkıntı olur, bazen de nıkmet sanılan şey nimet olur.
Nitekim Allah Teâlâ: "Sizin hoşlanmadığınız şeylerde belki de hayır vardır." (el-Bakara, 2/216) buyurmaktadır.

Hayır sanılan şeyler de şâirin dediği gibi, her zaman hayır olmayabilir:
Gençlik, boş zaman ve ataklık, Kişinin başına neler açar artık?!

Yâni bunlar görünüşte hayır oldukları halde bazen şerdirler. Şer sanılan şeylerin hayır olduğuna örnek de şudur: Çocuğu mektebe göndermek ve okumasını sağlamak çocuk için sıkıntılı bir iştir, hırsızlık yapanın elini kesmek zahiren o kimse için kötü bir durumdur. Fakat aslında bunlar bir başka açıdan nimettir.
Ahmak insan zahire bakar. Akıllı ise işin özünü arar. Hiç bir belâ ve sıkıntı yoktur ki, altında rahmet ve lütuf bulunmasın. Ancak az bir hayır için çok hayrı terk etmek büyük bir serdir. Zorluklar, ruhlan bedene âid bağlardan kurtarıp temizlemek içindir. Cehennemin yaratılması kötüleri iyi ameller işlemeye yöneltmek içindir. Şeytanın varlığı, kulları içinde muhlis olanları ortaya çıkarmak içindir. Tahkik erbabının hâli de, Mûsâ (a.s) ile Hızır kıssasında olduğu gibi zahire değil, hakikatlere sarılmaktır. İnsan tabiatının hoşlanmadığı bir çok şeyde gizli bir takım sırlar ve hikmetler olabilir.
Rahmet olmasa ve rahmet-i ilâhiyye gazabı geçmemiş bulunsa, kâinatın varlığından söz edilemezdi. Hakk'ın Mün'im (nimet veren) ismi de zahir olmazdı. Rahman büyük nimetlerin O'na aid oluşunu gösterdiğinden kulun O'ndan az bir şey taleb etmesi sû-i edeb olur. Ancak, Rahîm'in hemen Rahmân'dan sonra gelmesi, her türlü vehim ve şüpheyi ortadan kaldırmak ve küçük şeyleri de Cenâb-ı Hak'dan isteyebilme cür'etini sağlamak içindir.

Sofilerden birine: "Sana küçük bir ihtiyacımı görmen için geldim" denilince o: "Sen o küçük ihtiyacın için küçük bir adam ara." cevâbını vermiştir. Allah Teâlâ da bu âyetlerde bir bakıma şöyle buyurmaktadır: "Ben sadece Rahman ismiyle yetinecek olursam, kendimden haya ederim. Çünkü Ben, hem Rahman hem Rahîm'im. İste Benden ayakkabının bağına, tencerenin tuzuna varıncaya kadar her şeyi."

Nitekim Şeyh Sa'dî (k.s) der ki:
Eğer başını bu kapıya koyarsan, Elinin boş dönmesi imkânsızdır.

Ehl-i hakikat der ki: "Rahmân'a aid üç makam vardır. Onlar da: "Zahir" isminin makamı olan Zuhur, "Bâtın" isminin makamı olan butûn ve ikisini birleştiren cem' makamıdır. Her varlık bu mertebelerden birinde bulunur. Onun hükmünün dışına çıkamaz. Bu derece ve makamlara göre Rahmet-i ilâhiyye'nin hükümleri şöyle tasnif edilebilir:
Saîdler (bahtiyarlar), bedbahtlar; ruhlarıyla nimete erenler, bedenleriyle nimete erenler ve bu iki mertebe arasını birleştirenler diye taksim edilir. Meselâ saidlerden ehl-i cennet olanlardan bazıları sûretleriyle değil, rûhlarındaki ma'rifet sebebiyle bu noktaya gelirler. Kendilerinin cennette nimete ermelerini sağlayacak yeterli amelleri yoktur. Varsa da diğerlerine göre yeterli değildir. Bunun tersi, zühd ve ibâdetle meşgul olan bâzı kimseler vardır ki, bunların da, ilim ve ma'rifetten nasibi yoktur. Çünkü böylelerinin rûhlarının ilm-i ilâhî makamıyla münâsebetleri olmadığı için rûhânî nimetlerden nasibleri yoktur. Bu yüzden amel sırasındaki düşünceleri, amel sonrasına taalluk etmez. Aksine onlar ameli gaye sanırlar. Ve amelin önünde durup, va'd edilen mükâfata veya tehdide takılıp kalırlar. Amelin sağlayacağı asıl faydayı kavrayamazlar. Bu anlattığımız ilim ve amel makamlarının arasını cem'edenler ise ilim ve amelden tam bir nasîb alarak, kurtuluşa eren bahtiyarlardır. Onlar da peygamberler ve vâris-i nebî olan kâmil velîlerdir.

Mevlânâ Celâleddîn (k.s.) der ki:
Her güvercin bir yol ve üslûb üzre uçar;
Ancak bu güvercin tarafsızlık tarafına uçar.
15. Aclûnî, II, 289

4. O, din gününün sahibidir.

"Yevm " yâni; gün örfte güneşin doğması ile batması arasındaki zaman biriminin adıdır. Şerîatte ise ikinci fecrin doğmasıyla güneşin batması arasında kalan zamandır. Burada gün kelimesiyle kastedilen güneşe bağlı olmadan mutlak zamandır. Çünkü âhırette güneş yoktur. Yâni "ceza gününde her işin sahibi" demektir.

"Yevm" kelimesinin "din" kelimesi ile tamlama yapılması, aralarındaki yakın ilgi sebebiyledir. Nitekim diğer bâzı günler de kendisinde meydana gelen bâzı olaylara izafe edilerek "Ahzâb günü", "Fetih günü" gibi isimlerle tamlanmışlardır. Günün, din kelimesi ile özelleştirilmesi, ya o günü yüceltmek ve o günden korkutmak, ya da o gün emir verme durumunda olanın sadece Allah olduğuna işaret edip, o günde mallar ile sahihleri arasındaki ilginin bütünüyle kopacağını beyân etmek içindir. O gün Allah'dan başka mâlik, hükmedici, amellere ceza ve mükâfat verici yoktur. "Mülk" aslında bağ bağlamak ve kuvvet demektir. Gerçekte kuvvet-i kâmile ve etkili yönetim, geçerli hüküm ve müessir tasarruf, Allah'a âiddir. Bu tür sıfatların kullara izafe edilmesi mecazîdir. Çünkü insanların bir şeye sahib olmasının bir başı, bir de sonu vardır. İnsanların mülkiyeti her şeye değil, bâzı şeyleredir. Cismedir, rûh ve öze değildir. Nefsedir, nefese değildir. Zahiredir, bâtına değildir. Diriyedir, ölüye değildir. Allah'ın mülkiyetinin ise zevali yoktur. O'nun mülkiyeti asla el değiştirmez.

"Melik" kelimesini "Mâlik" şeklinde okumak daha ecirli ve sevablıdır, çünkü "Mâlik" te harf sayısı, "Melik"ten daha çoktur.
Anlatıldığına göre Ebû Abdullah Muhammed ibn Şücâ' es-Selci (r.a) şöyle demiştir: "Ben Fâtiha'daki melik kelimesini "mâlik" olarak okurdum. Bir edibden "melik" kelimesinin belagat açısından "mâlik"den daha belîğ olduğunu duyunca, "mâlik" şeklinde okumaktan vazgeçtim.
Bir gece rüyamda bana şöyle seslenildiğini duydum: "Senin on hasenen azaldı."
"Niye?" diye sordum. Şu cevap verildi:
"Allah Rasûlü'nün şu sözünü duymadın mı? Kur'ân okuyan kimseye okuduğu her harf için on hasene yazılır, on seyyiesi silinir ve derecesi on kat yükseltilir"16
Uyandım, ama "melik" şeklinde okuma âdetimi terketmedim. Tâ ki ikinci rüyayı görünceye kadar. Nihayet ikinci bir rüya gördüm, bu sefer rüyamda şöyle denildi: "Sen bu alışkanlığını niye bırakmıyorsun? Allah Rasûlü'nün Kur'ân'ı fahm ve mufahham olarak; yâni kadrini bilerek okuyun17 , hadisini duymadın mı?" Bu rüya üzerine dilde uzman olan Kutrub'a gittim. Ona "mâlik" ile "melik" arasındaki farkı sordum. O şunları söyledi: "Mâlik" ile "melik" arasında büyük fark vardır. "Mâlik", dünyâdan bir şeye mâlik olandır; "melik" ise "mâliklerin mâliki" demektir.

Tefsîrü'l-irşâd müellifi der ki: Mekke ve Medîne halkı bu kelimeyi "melik" şeklinde okurlar. "Melik" güçlü sultan, her şeyi kapsayan bir kuvvet ve tam bir galebe ile emir ve nehye âid konularda küllî tasarruf sahibi anlamını taşır ki, bu manâsıyla "melik" din gününe muzaf olarak kullanılmaya daha lâyıktır.
"Melik" veya "mâlik" şeklinde okumayı tercihten her birinin kendine göre sebebleri vardır. Arzu edilirse, yerlerine başvurularak bu konuda geniş bilgi elde edilebilir.
Fâtiha'da peş peşe sıralanan "Allah", "Rabbu'l-âlemîn", "Rahman", "Rahîm" ve "Mâliki yevmi'd-din" sıfatlan ile sanki Allah Teâlâ hazretleri şöyle buyurmaktadır: "Seni ben yarattım, ilâhın Ben'im. Seni nimetlerle yetiştirdim, Rabbın Ben'im. Sen isyana düştün, Ben günahlarını setrettim, Rahman Ben'im. Sen tevbe ettin, Ben de bağışladım, Rahîm Ben'im. Amellerin karşılığının mutlaka verilmesi lâzımdır, din ve ceza gününün sahibi Ben'im."

et-Te'uîlâtü'n-Necmiyye'de müellif der ki: Din gününün sahibi ibaresi, gerçek dînin İslâm olduğuna işarettir. Buna şu âyet delâlet eder: "Allah indinde din, ancak İslâm'dır" (Âl-i İmrân, 3/19).
İslâm'ın iki yönü vardır: Zahir ve bâtın. Zahir İslâm dil ile ikrar, organlarla ameldir. Bu, İslâm'ın bedene âid olan tarafıdır. Bedenî olan zulmânîdir. Zulmânîlik, karanlık geceden kinayedir. Bâtının İslâm'ı ise, Allah'ın nuru ile kalbin ve göğsün açılıp genişlemesidir. Bu İslâm'ın rûhânî yönüdür, bu da nûrânîdir.
İslâm'ın zahiri yönü, vücûdun Allah'ın emir ve yasaklarına teslim olmasını gerektirir. İslâm'ın rûhânî yönü ise, ruhun ve kalbin ezelî ahkâma, ilâhî kader ve kazaya boyun eğmesini; teslim olmasını gerektirir. İslâm'ın sadece cesede âid olan zahirî tarafına bağlı kalarak, ruha âid yönüne ulaşamayan kimse, din konusunda mütereddit ve şaşkın, gece yolculuğu yapan insana benzer. Bu yüzden pek çok mülkler ve mülk sahihleri görür.

Nitekim çocukluğunda geceleyin dışarı çıkan Halil İbrâhîm (a.s.)'in durumu böyle idi. Gece karanlığı çöktüğünde bir yıldız gördü ve "İşte benim Rabbım bu" dedi. Nefs dağının arkasındaki kalbin doğuş yerinden rûhânî İslâm güneşinin doğduğunu gören ve saadet sabahına çıkan kimse, Rabbından bir nûr üzeredir. Ve din gününün varlığını açık olarak görür ve buna inanır. Böylelerinin virdi: "Biz de, mülk de Allah'a âid olarak sabaha çıktık" şeklinde olur.
Böyleleri ayne'l-yakîn, hatta hakka'l-yakîn olarak mülkün Allah'a âid olduğunu görürler. Din gününün mâlikinden başka hiçbir mülk sahibinin bulunmadığını anlarlar. Böyleleri gündüzün aydınlığı tam olarak ortaya çıkıp gerçek Mâlik zahir olunca adetâ Hakk ile yüz yüze konuşmaya başlar ve: "Ancak Sana kulluk eder, ancak Senden yardım dileriz" derler. âyetinin ince mânâlarından biri de şudur: O'na muhalefet topyekün âlemi harabeye, mahlûkatı yokluğa çevirir. Melikler melikine nasıl muhalefet edilebilir ki?!
Nitekim Kur'ân'da: "Nerede ise bundan gökler çatlayacaktı." (Meryem, 19/90) buyurulur. O'na itaat, düzene ve devamlılığa sebeb olur. Nitekim Allah Teâlâ: "Seni rızıklandıran Biziz. Güzel sonuç Allah'dan korkanlara mahsûstur" (Tâhâ, 20/132) buyurur. Teb'aya düşen meliklere itaat, meliklere düşen de melikler melikine itaattir ki, bu suretle nizâm-ı âlem sağlansın.
Bu ibare ile ilgili şöyle bir nükte daha anlatılır: "Din gününün sahibi" sözü, Allah'ın melikliğinin kemâlinin adaletle olduğunu açıklamaktadır. Çünkü Allah Teâlâ buyurmuştur: "Biz kıyamet gününde dosdoğru teraziler koyacağız; hiçbir kimse hiçbir bakımdan haksızlığa uğramayacaktır." (el-Enbiyâ, 21/47)
Mecazî anlamdaki dünyâ melikliği âdil olursa, o zaman hak yerini bulur. Hayvanlarda ve mahsûllerde bereket çok olur. Eğer melik zâlim olursa, onun hükmü bâtıldır. Her türlü hayır ondan uzaklaşır.

Anlatıldığına göre adaletiyle ünlü Enûşirvan adamlarıyla ava çıkar. Bir ara adamlarından ayrılıp bir bahçeye gelir. Bahçede bulunan çocuktan bir nar vermesini ister. Çocuk da verir. Narın taneleri bol suludur ve Enûşirvan bu sulu narla susuzluğunu gidermeğe çalışır. Bahçe ve nar hoşuna gider. Bu bahçeyi sahibinden almayı düşünür. Çocukdan bir nar daha ister. Ancak ikinci narın suyu azdır.
Melik Enûşirvan çocukdan bunun sebebini sorar. Çocuk: "Belki de melik, haksızlık ve zulüm yapmak istemiştir," deyince
Enûşirvan kalbine gelen bu düşünceden vazgeçerek tevbe eder. Çocukdan bir nar daha ister. Bu seferki hepsinden daha hoş ve suludur. Bunun üzerine çocuk: "Melik tevbe etti gâlibâ" der. Aklı başına gelen Enûşirvan bu olaydan sonra zulüm ve haksızlıklardan tevbe eder ve adı adaletle beraber anılır. Hatta Rasûlullah (s.a.)'ın: "Ben âdil melik (Enûşirvan) zamanında doğdum."18 diye onun devrinde doğmaktan dolayı övündüğü rivayet edilir.


Fenârî, Tefsîrü'l-Fâtiha'sında der ki: Hazreti Peygamber'in Enûşirvan zamanında doğmaktan övünmesi yerine Enûşirvan'ın Allah Rasûlü'nün aydınlık çağıyla ve böyle bir zâtın kendi döneminde doğmasıyla övünmesi daha uygundur. Çünkü kudretli ve akıllı bir kâfirde tasavvur olunabilecek en iyi hal, adalet ve insaf dır.
İmâm Sehâvî el-Mekâsidu'l-hasene adlı eserinde "ben âdil bir melikzamanında doğdum" hadîsinin aslının olmadığını, dolayısıyla sahîh bir rivayet sayılamayacağını söyler. Eğer rivayet sahîh ise, kendisine "adil denilmesi, "Âdil" adıyla tanınmasından dolayıdır. Yoksa böyle bir özelliğinden ve adaletine şehâdet edenlerin şehâdetinden dolayı değil. Ya da kendisine inananların Onu âdil diye tavsîf etmelerinden ötürüdür.
Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Allah'dan başka taptıkları tanrıdan onlara bir yardım sağlayamadı." (Hûd, 11/101) Yâni onların yanında sayılanlar demektir. Allah Rasûlü'nün hükm-i ilâhîden başka bir hükümle hükmedeni âdil diye anması söz konusu olamaz.

Allah Rasûlü buyurur ki: "Kıyamet gününde bir vali getirilip cehennem üzerindeki köprüye atılır. Köprü, hiçbir bağlantısı istisna olmamak üzere, şiddetle sarsılır. Bu vali, işlerinde Allah'a itaatkâr idiyse, o köprüden geçip gider. Eğer isyankâr ise köprü yarılır ve vali, elli yıl süreyle cehenneme düşer."19
İmâm Kurtubî'nin Tezkiretü'l-mevtâ adlı eserinde böyle yazılıdır. Şeyh Sa'dî der ki:
Kuvvet ve kudret sahibi zâlim insan! Dünyaya kuvvet izhârına kalkıp güçlülük taslama. Dünyâ daima bir kaide üzere kalmaz, devran değişir Zâlimler kıyamete kadar lâ'netle anılır.
16. Kenzü'l-ummâl, I, 535. Dârimî, Fezâilü'l-Kur'ân, 1.
17. Münâvî, III, 56.
18. Sehâvî, s. 54; Aclûnî, II. 454.
19. Münzirî, Tergîb, ffl, 456.

Fatiha suresi ayet 5
"Ancak Sana kulluk eder, ancak Senden yardım dileriz."


Allah Teâlâ, sözün başını arifin kendi esmâ-i hüsnâsını düşünmeye ve zikre, nimetlerine nazar etmeye, sânına ve saltanatına delâlet eden sanatıyla istidlal etmeye bina etmiş ve onun arkasından asıl gayeyi göstermistir. O da vuslat deryasına dalmak ve müşahede ehlinden olarak Hakk'ın âsârını açıkça görmek, dudaklarıyla O'na yalvararak şöyle demektir: "Bizi eserini duyanlardan değil, zâtına vâsıl olanlardan eyle!" Burada aynca ibâdet ehli olan kulun, önce bizzat mabuduna (ilâhına); ondan da sonra ibâdete bakması gerektiğine işaret vardır. Çünkü ibâdete yöneliş de O'ndandır. ibâdet bizzat kuldan sâdır olmaz. İbâdetin kula nisbet edilmesi şerefli bir nisbet ve kul ile Hakk arasında bir vuslattır. Çünkü arif, Hakk'ın kuds makamını mülâhazada istiğrak hâline erince ve Hak'tan başka her şeyden gaybet hâline geçince vuslata erer. Arif bu hale geldiğinde ne nefsini, ne de herhangi bir hâlini kendisine izafe etmez. Ancak nefsinin farkındadır ve ona bağlı olduğunu düşünmektedir. Bu açıdan Allah Teâlâ maiyyet sıfatında habîbi Hz. Peygamber'den naklettiğini, kelîmi Mûsâ (a.s.)'dan naklettiğine üstün saymıştır.
Nitekim Hz. Peygamber hakkında: "Üzülme! Allah bizimle beraberdir" (et-Tevbe, 9/40) buyururken, Mûsâ (a.s.) hakkında: "Rabbım benimle beraberdir, mutlaka bana kurtuluş yolunu gösterecektir." (eş-Şuarâ, 26/62) buyurmaktadır.
"Ancak sana kulluk ederiz" ibaresinde mef'ûl, tahsîs bildirmek için fiilden önce gelmiştir. Bunun anlamı "Biz ibâdeti Sana has biliriz ve Senden başkasına ibâdet etmeyiz." demektir. İbâdet, boyun eğmenin, hiçliği kabullenmenin en ileri derecesidir.
İkrime'den gelen bir rivayet şöyledir: Kur'ân'da geçen tüm "ibâdet" kelimeleri tevhîd; "tesbîh" kelimeleri salât yâni duâ; "kunut" kelimeleri ise tâat anlamınadır.

İbn Abbas'dan (r.a) rivayete göre Cebrâîl (a.s.) Hz. Peygamber'e şöyle söylemiştir: "Ya Muhammedi De ki: Ancak Sana kulluk ederiz, sözü Seni düşünürüz, Senden başkasından ümitvar olmayız" demektir. Kulluk ederiz, yardım dileriz kelimelerinin çoğul olarak söylenmesi hem okuyanı, hem yanımızda bulunan hafaza meleklerini, hem de cemâate iştirak edenleri ve diğer tevhîd ehli kimseleri içine alır. Bu lâfızlarla ibâdetini bütün tevhid ehlinin ibâdeti içine katmış olmaktadır. Cemâat bereketi ile duaları kabul olunsun diye, kendi ihtiyaç ve talebini cemâatin ihtiyâcı sayarak çoğul sîgası kullanılmıştır. Burada cemâatin önemine de işaret vardır.
Şeyh-i Ekber İbn Arabî Kitâbu'l-azame adlı eserinde der ki: "Kul mütekellim sığasını kendinden kinaye olarak kullandığında yâni "ben" demeyip "biz" dediğinde ta'zîm anlamı ifâde etmez. Hakk Teâlâ'dan kimiye olarak da müfred sîgası kullanması kulun kalbinde tevhidin hâkimiyetinden ve bunun kalbde gerçekleşmesinden dolayıdır. Hatta bu tevhîd, onun her tarafına sirayet etmiş demektir. Bu durum kulda bilgi, müşahede" ve ayn olarak gerçekleşir. Konuşmalarında da lâfız olarak görülür. Banda Ki "nün" cemi nûnudur. Çünkü kul, her ne kadar rûh ve beden olarak tek gibi ise de, aslında tek değildir. İnsanda hiç bir cüz yoktur ki, Hakk Teâlâ ondan hakîkat-ı rabbaniyyeyi -ki o da, bu cüzlere lâyık olan intaktı telâkkî etmektir- istemiş olmasın. Genelde bu böyledir. Nefis yüz çevirecek olursa onu te'dîb edecek uygun emirler de vardır. Bunları bir anaya getirmek için kul, Allah Teâlâ'ya şöyle hitab eder-. "Namaz kılarız, secde ederiz ve Sana koşarız ve Sana kulluk ederiz." Bu tür hitablarla ilgili olmak üzere zahir âlimlerinden biri bana bir soru sordu. Kendisinin bu konunun içinden çıkamadığını anlattı. Ben de ona bâzı cevaplar verdim. Bu cevaplardan biri buydu. Ve adamcağız bu cevapla sıkıntıdan ve şaşkınlıktan kurtuldu."
Bu ayette ibâdet, yalnız Allah Teâlâ'ya has kılınmıştır, çünkü ibâdet tazimin son noktasıdır. Bu yüzden Mun'im'den (nimet sahibinden) başkasına ibâdet yaraşmaz. Mün'im, faydalı olanı yaratarak ondan faydalanılacak hayatı bahşedendir. Nitekim Allah Teâlâ buyurur: "Ey kâfirler! Siz ölürken sizi dirilten (dünyaya getirip hayat veren) Allah'ı nasıl inkar ediyorsunuz?" (el- Bakara, 2/28) "Yerde bulunanların hepsin sizin için yaratan O'dur." (el-Bakara, 2/29) Kulun halleri mâzî, hâl ve istikbal ile alâkalıdır. Mazide kulu yokluktan; ölüm, acz ve cehlden, varlık. hayat, kudret ve bilgiye ezelî kudretiyle nakleden O'dur. Şimdiki hâlde ise hacet kapılarını açan ve sebeblere bağlı olarak onları açık tutan Rahman ve Rahîm olan Rab'dır. Gelecekte kullan amelleriyle değerlendirecek olan din gününün sahibi, yine O'dur. Geçmiş, şu an ve gelecek ananda, kulların menfaatleri ancak Allah Teâlâ'ya dönmekle sağlıklı bir düzene kavuşur. Bu yüzden O'ndan başka ibâdete lâyık hiçbir varlık yoktur. kelimesinin ibâdet veya ubûdet kökünden olması muhtemeldir "İbâdet" âbidlik, "ubûdet" kulluktur. Gafletsiz namaz, gıybetsiz oruç, minnetsiz sadaka, gösterişsiz hac, riyasız gaza, eziyetsiz köle azadı, usanmadan zikir ve afetsiz diğer tâatlar hep ibâdet türündendir. Husûmetsiz rızâ, şikayetsiz sabır, şüphesiz yakîn, kesiksiz şühûd, dönüşü olmayan yöneliş, fasılasız vuslat, ubûdet sayılır.
Gazzâlî'nin el-Erbaîn adlı eserinde inanç esasları gibi ibâdet çeşitleri de on kadardır.
İnanç Esasları şunlardır:
1. Celâl ve ikram sıfatlarıyla ezelî ve ebedî zâta inanmak. O'nun evvel, âhir, zahir, bâtın olduğunu bilmek. O'nun vücûdu (varlığı) ile evvel, sıfatlarıyla ve fiilleriyle âhır, mükevvenat ve âlem-i şehâdetle zahir; bilgi ve gayb îtibârıyla bâtın olduğunu idrâk,
2. Allah'ı zâtına yaraşmayan ve cemâline gölge düşürecek noksanlık ve kusurlardan tenzih etmek,
3. Onun mümkinât âlemini kuşatan kudretine inanmak,
4. Bütün bir bilgiye sâhib olduğunu, bilinen ve bilinmesi gerekenleri kuşattığını kabul etmek. Allah'ın karanlık bir gecede siyah bir taşın üstünde siyah bir karıncanın yürüyüşünü, hattâ ondan daha gizli olanları ve kalblerdeki duygulan ve gönüllerin gizlediklerini bildiğine inanmak.
5. Kâinatın bütünüyle O'nun irâdesinde olduğuna inanmak. Mülk ve melekût âlemlerinde cereyan eden her şey, Allah'ın hükmü ve dilemesiyle olur. Belirli vakitlerde eşyanın vücûda gelmesi O'nun ezeldeki irâdesiyledir. Her şey O'nun irâde buyurduğu şekilde vücûd bulur.
6. O'nun işitici ve görücü olduğuna inanmak. O'nun duymasına engel bir uzaklık, görmesine mâni bir karanlık yoktur. O, kulak ve işitme organı olmadan duyar, göz ve görme âleti bulunmadan görür.
7. Allah Teâlâ zâtı ile kâim ezelî kelâm sahibidir. Ancak O'nun konuşması yaratıklarının konuşması gibi sesle olmaz. Kur'ân okunmuştur, yazılmıştır ve korunmuştur. Bununla beraber kadîm ve zât-ı ilâhî ile kaimdir. Mûsâ (a.s.) kelâm-ı ilâhîyi ses ve harf olmaksızın duymuştur. Nitekim ebrâr, zât-ı ilâhîyi şekil ve renkten uzak olarak görecektir.
8. Sırf adaletle nitelenmiş fiillerin sahibidir. Bu âlemde var olan her şey O'nun fiiliyle vücûd bulmuş adaleti ile yayılmıştır. Çünkü bu âlem mülk olarak başkasına izafe edilemez ki, O'nun tasarrufu zulüm sayılsın. Binâenaleyh O'nun zulmettiği asla düşünülemez. O hiç bir şeyi yapmak zorunda değildir. Bütün nimetler O'nun fazlının, mahrumiyetler de adaletinin eseridir.
9. Âhıret gününe inanmak.
10.Melek ve kitap göndermeyi de içine alan nübüvvet müessesesini kabul etmek.
ibâdet Esasları da şunlardır:
1. Namaz,
2. Zekât,
3. Oruç,
4. Hac,
5. Kur'ân okumak,
6. Her zaman zikr-i ilâhî ile meşgul olmak,
7. Helâl rızık aramak,
8. İslâm kardeşliği ve arkadaşlık haklarına riâyet,
9. İyiliği emretmek ve kötülükten alıkoymak,
10. Sünnete sarılmak. Çünkü sünnete sarılmak saadetin anahtarı ve
muhabbet-i ilâhiyyenin alâmetidir. Nitekim Allah Teâlâ: "Söyle habibim, eğer Allah'ı seviyorsanız bana tâbi olunuz ki, Allah da sizi sevsin." (ÂH İmrân, 3/31) buyurmaktadır.

Molla Cami (k.s) der ki:
Ey Allah'ın peygamberi, selâm sana
Fevz ve felah senin huzurundadır.
Eğer ben senin gittiğin yoldan gitmezsem
Ümmetinin isyankârlarından olurum.
İsyan yükünün altında ezilir, ayakta duramam,
Eğer Zât-ı risâletin elimden tutmazsa.

Allah'a yönelen kulların derecelerini beyân sadedinde şöyle denilmiştir: İnsan bir iyilik yaptığında eğer onunla Hakk'ın gayrı bir şeyi kasdederse, gerçek kullardan değil, kendini hür sayan başıboşlardan olur. Bir işi yaparken mutlak bir kasdla değil, iyi olduğu; ya da onunla emrolunduğu için, emredeni kalbinde düşünerek yapan kimse "Adam" sayılır. Amelinde Hakk'tan başkasını kasdetmeyen ise en yüksek derecelere ulaşır. Amelini yalnız Hakk için yapma hâline "huzûr-ı kalbîyi" de ekleyip nefsiyle değil, Hakk'ın gözüyle şühûda eren kul, fiilini nefsine değil, Hakk'a izafe eder hâle gelir ve amelinde ihlâsa ermiş bulunur. Kulda bu ve bundan önceki makam yâni hadis-i kudsîdeki "kulum benimle görür" makamının hükümleri zahir olursa, kullukta, halifelikte ve ihatada kemâl derecesini aşmış olur. Daha önceki makamda kul, hâlis kul olur ve hiçbir şeyle, tek tek veya topluca, kayıtlı değildir. Her derece ve makamda belli bir durumda sabit olmaksızın kulun şühûd una Hakk'ın ahadiyyeti sârî olmaktadır. Bundan sonra kul, Hakk'ın geniş ikram ve kabulünde sabit olur. Kulun her vasıf ve hükmü kabulü, kendisinin sahib olduğu özellikler sebebiyle Hakk'tan gelen sağlam bir bilgiyle olur. Kul artık bütün hal ve vakitlerinde gaflet ve hicaba düşmez olur. Bütün bu ifâdeler Sadreddin Konevî'nin Tefsîrü'l-Fâtiha adlı eserinden alınmıştır.
et-Te'vîlâtü'n-Necmiyye müellifi der ki: "Ancak Sana kulluk ederiz" sözünde konuşma gayb dan yâni üçüncü şahıs kipinden muhataba dönüşür. Çünkü mâlik ile memlûk arasında, memlûk ün; (sahib olunanın) nefsinin mülkiyet perdesinden başka bir perde yoktur. Memlûk, nefsinin mülkiyet perdesinden geçince Mâlik'i müşahedeye erer. Nitekim Bâyezid Bistâmî (k.s.) bâzı müşahedeleri sırasında Rabbı'na şöyle derdi: "Sana giden yol nasıldır?" Rabbı ona: "Nefsini bırak da öyle gel" buyururdu. Çünkü nefsin; emmâre, levvame, mülheme ve mutmainne olmak üzere dört sıfatı vardır. Memlûk olan kulun işi, Mâlik'ini dört sıfatla anmaktır. Ulûhiyyet, rubûbiyyet, rahmâniyyet ve rahîmiyyet. Kul, Rabbinin ulûhiyyetini medh, rubûbiyyetini şükür, rahmâniyyetini sena, rahîmiyyetini temcid ettikten sonra bu dört sıfatın cezbe gücüyle nefse aid kötü sıfatların esaretinden kurtulur.
Din gününün sahibinin sözleri sabahın sâdık fecri gibi doğunca nefs esaretinin gece karanlığı sona ermiş olur. Sonuçta kul hiçbir şeye kadir olamayan bir abd-i memlûk olduğunu anlar. Mâliki ona merhamet eder. Va'di gereği onu kerem lisâniyle anar. Çünkü "Siz Ben'i anın, Ben de sizi anayım" (el-Bakara, 2/152) buyurmuştur.
Allah Teâlâ nefse nida ve hitâb ederek, şöyle buyurur:
"Ey itminâna ermiş nefs" (el-Fecr, 89/27) sonra onu nefs gaybetinden "dön Rabbına" (el-Fecr, 89/27) cezbesiyle Rabbının mâlikliğini müşahedeye cezbeler. Sonra kul, mâlikinin cemâlini müşahede ederek, âciz, düşkün bir hakle huşu ve hudû ile Rabbına nida eder. Nitekim bazıları bu kelimeyi "İyyâke na'büdü" cümlesine âid bir münâdâ gibi düşünüp nasb ile "Mâlike yevmi'd-din" okurlar.
Nefs, dünyevîdir ve dünyevî heveslerine tapar. Nitekim Allah Teâlâ Hevâsını kendisine ilâh edineni görmedin mi?" (el- Furkan, 25/43) buyurmaktadır.
Kalb, uhrevîdir. Cennet için ibâdet eder.
Allah Teâlâ: "Kim nefsini kötü arzulardan korumuşsa onun barınağı da muhakkak cennettir. " (en-Nâziât, 79/40) buyurmuştur.
Ruh, kurb makamının ehlidir. Kurbet ve maiyyet için kulluk eder. Çünkü Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Kudretli hükümdarın huzurunda, doğrulara has mecliste." (el-Kamer, 54/55)
Sır ise, hazretîdir. Hak Teâlâ'ya kulluk eder. Çünkü Allah Teâlâ peygamberin lisâniyle şöyle buyurur: "İhlâs benimle kulum arasında bir sırdır. Oraya ne mukarreb bir melek, ne de bir nebiyy-i mürsel girebilir."20
Allah Teâlâ kuluna namaz nimetini verince namazı kuluyla kendisi arasında taksim ederek, peygamberin lisanıyla şöyle buyurmuştur: "Ben namazı kulumla kendi aramda ikiye ayırdım. Namazın yarısı benim, yarısı da kulum içindir. Kuluma istediği verilir."21Kul, taksim edilen bu yarımlardan biriyle Hakk'ın celâl ve cemâl sıfatlarına şükür, sena ve hamd suretiyle kemâl makamına yaklaşır. Rabb Teâlâ da kerem ve nâmı gereği kula yaklaşır. Nitekim Allah Teâlâ: "Bana kim bir karış yaklaşırsa, Ben ona bir zîrâ yaklaşırım"22buyurur. Namazın diğer yarısıyla Hakk kulunu hevasının kat kat karanlıklarından, kalbin isteklerinden ve ruhun Allah'dan başkasına bağlanmasından uzaklaştırıp, birliğinin nuruna erdirmek ve ferdaniyetine şâhid tutmak suretiyle, ağyara kulluk tutsaklığından kurtarır. Böylece nefis toprağı, kalb semâları, ruhun arşı ve sırrın kürsîsi Rabbinin nuru ile aydınlanır. Hepsi kendilerini yaratan mâlikleri ve melikleri olan Allah'a inanırlar. Taptıkları tâğutları reddederler, sağlam bir kulpa (el-urvetü'l-vüska) yapışırlar. Hepsini birleştirip derler ki, "ancak Sana kulluk eder, ancak Senden yardım dileriz". Burada "iyyâke" kelimesi, Allah'dan yardım dilerken de yardım istenecek yerin sadece O olduğuna tahsisi kesinleştirmek içindir.
İstiâne, yardım istemek demektir. İstiâne kelimesi "Bâ" cer harfiyle de harf-i cersiz olarak da müteaddî olur. Buna göre mânâ: "Sana ibâdet edebilmek ve kulluk için Senden yardım isteriz", "güç yetiremeyeceğimiz şeylere karşı yardımını bekleriz" "bizi Sana kulluktan alıkoymaya çalışan şeytanla savaşta Senden yardım niyaz eder, din ve dünyâmızı ıslaha yarayan işlerimiz hakkında da ancak Senden yardım isteriz" demektir. Bu sözlerin hepsi şöyle bir cümlede toplanabilir: "Biz hakkın yerine konulması, farzların yerine getirilmesi, zorluklara karşı gelinip, yararlı işleri gerçekleştirme konusunda ancak Senden yardım dileriz."
İbâdetin, istiâneden (yardım talebinden) önce gelmesi âyetlerin sonundaki uyuma uygun düşmesi ve bir şeyin yapılmasını isterken vesîle ve vâsıtanın öne alınması lâzım geldiğini öğretmek içindir.
"Anca/c Sana kulluk ederiz" lafzıyla kulun ibadetiyle ucbe kapılması ihtimâline binâen; mü'min, "ancak Senden yardım dileriz" diyerek benliği yenmekte ve her şeyi Allah'a havale etme duygusuna ermektedir.
İbâdet ile yardım dilemenin bir arada kullanılmasında hem iftihar hem de iftikar (ihtiyaç) anlamı vardır. İftihar, kulun âbidliği sebebiyle olur. İftikar ise kulun, Allah'ın yardımına, desteğine, korunmasına ihtiyaç duymasıdır. Bu suretle peş peşe gelen bu iki cümle, nefsi kulluğa yönlendirirken, benliği de izâle eder. Bu iki cümle, Ehl-i sünnet ve'l-cemaat görüşünün doğruluğunu ortaya koymaktadır. Çünkü burada ibâdet fiilinin kuldan; başarılı kılmanın da Allah'dan olduğu ifâde buyurulmak-tadır. Aynca "ancak Senden yardım dileriz" sözü ile fiili kuldan tümüyle nefyeden Cebriye 23 ve "Senden yardım dileriz" sözü ile başarılı kılma ve yaratmayı Allah'dan nefyeden Mu'tezile 24 reddedilmektedir. Bunların kulda gerçekleşmesi Allah'dan başkasına hizmet etmemesi ve sadece O'ndan istemesi demektir. Dolayısıyla kulun, Allah'dan başkasına hizmet edemiyeceği ve O'ndan başkasından bir şey isteyemiyeceği gerçeğine dikkat çekilmektedir.
*****

'Anlatıldığına göre Süfyân Sevrî, akşam namazında bir cemâate imam olur. Fâtiha'yı okurken "Ancak sana kulluk eder, ancak senden yardım dileriz" âyetine gelince bayılıp düşer. Kendine geldiğinde bayılmasının sebebini sorarlar: Der ki: "Ancak sana kulluk eder ve ancak senden yardım dileriz" deyince, öyleyse niye doktorların ve sultanların kapısına koşup duruyorsun? denilmesinden korktum.
#



'Ancak senden yardım dileriz" cümlesinde zamirin fiilden önce gelenek anlamın tahsis edilmesinde İbrahim (a.s.)'a uymak vardır. Nitekim Nemrud, İbrahim'i bağlayıp ateşe atacağı sırada Cebrâîl geldi ve:
"- Herhangi bir yardıma ihtiyacın var mı?" diye sordu: O da:
*- Senden mi? Asla," dedi. Cebrâîl:
"- Öyleyse O'ndan, yâni Allah'dan iste isteyeceğini," deyince İbrâhim (a.s.) şu karşılığı verdi:
"- O'nun benim hâlimi bilmesi, benim O'ndan bir şey istememe engeldir.- İbrahim (a.s.)'ın bu sözlerine ilâveten Süfyân kendisiyle ilgili şunları söyler:
- O sırada İbrahim'in sâdece elleri ve ayaklan zincire vurulmuştu. oysa benim ayaklarım bağlı yürüyemiyorum, ellerim bağlı oynatamıyorum, gözlerim kapalı göremiyorum, kulaklarım tıkalı duyamıyorum, dilimi tutuk konuşamıyorum ve bu hâlimle de cehennem âteşinin başındayım
İbrâhîm Nemrud ateşine karşı Senden başkasının yardımını kabul etmediği gibi ben de cehennem ateşine karşı ancak senin yardımını dilerim. Çünkü biz ancak senden yardım dileriz. Benim bu sözüm üzerine sanki Allah Teâlâ da buyuruyor ki: "Biz ateşe "İbrâhîm için serinlik ve selâmet ol" (el-Enbiyâ: 21/69) demiştik. Sen de böyle cehennem ateşinin kenarında idin ve zincirlere vurulmuştun; biz seni ateşten kurtardık, cennete ulaştırdık. Sana ayrıca kelâm-ı kadîmi duyurduk. Cehenneme de sana şöyle demesini emrettik "Geç ey mü'min, senin nurun benim ateşimi söndürüyor..."
Celâleddîn Rûmî (k.s.) der ki:
Ey temiz yüzlü kimse, mü'minin ateşinden,
Cehennem ateşi zayıflar ve sönmeye yüz tutar.
Bu yüzden cehennem, ey muhterem çabuk geç der,
Eğer üzerimden çabuk geçmezsen nurundan ateşim söner.

*******
20. Irâkî, Muğnî, IV, 376
21. Müslim, salât, 38; Ebû Davud, salât, 132; Tirmizî, tefsîr (2), 1; Nesdî, iftitâh, 23; İbn Mâce, edeb, 52; Müsned, II, 241, 285, 460.
22. Buharı, tevhîd, 50; Müslim, zikir, 1-3, 20-22; Tirmizi, deavât, 131; İbn Mâce, edeb, 58; Müsned, II, 251, 316; III, 40, 127, 130.
23. Kulun fiillerinde hür olmadığını ve irâdesi bulunmadığını öne sürerek hesap ve sorumluluğu iptal eden itikadî mezhepdir.
24. Kulun kendi fiilinin yaratıcısı olduğunu söyleyerek kula yaratıcılık isnâd eden itikadî mezheptir.

Fatiha suresi ayet 6.
"Bizi doğru yola ilet." Nimet verdiklerinin yoluna; gadaba uğramış olanların ve sapıtmış olanların yoluna değil."

"Bizi doğru yola ilet.
Burada biraz önce istenen yardımın mâhiyeti açıklanmaktadır. Sanki Allah Teâlâ kullarına: "Sizlere nasıl yardımcı olayım" diye soruyor, onlar da: "Bizi doğru yola ilet" diyorlar. İbâdet tamamlandıktan sonra sonunu duâ ile bağlamak şer'î bir kaidedir.
Tefsîr'de şöyle gelir: "Ancak sana kulluk ederiz." cümlesi tevhîdi ortaya koymaktadır. "Ancak senden yardım dileriz." cümlesi ise tevhîd konusunda yardım talebidir. "Bizi doğru yola ilet!" sözü, din üzre sâbit-kadem olmak içindir. O da ibâdeti ve yardım talebini gerçek anlamda îfâ ile olur. Çünkü hidâyet üzre sâbit-kadem olmak, ihtiyaçların en önemlisidir. Nebîlerin ve velîlerin Allah'dan en önemli dileği hep odur. Yûsuf (a.s.) "Beni müslüman olarak öldür" dediği gibi, Fir'avn'ın sihirbazları da "Bizi müslüman olarak öldür." demişlerdi. Sahâbîler de "Bizi ebrâr (iyiler) ile birlikte öldür" diye duâ etmişlerdir. Zira insan, işin dış görünüşüne aldanmamalıdır. Çünkü sonunda o hal değişebilir. Nitekim İblîs'e de, Bel'am bin Bâurâ'ya ve Bersîsâ'ya da böyle olmuştur.
Mevlânâ Celaleddin (k.s.) der ki:
Cihanda îblîs ve Bel'am gibi yüz bin
Mel'ûn gizli ve aşikâr zahir olmuştur.
Lâkin Cenâb-ı Hakk dünyâda ikisini meşhur etti.
Ki bu ikisi diğer mel'ûnlara şâhid olsunlar,
Diğer mel'ûnlar bunların hâlinden ibret alsınlar.

Kadı Beyzâvî Tefsîr'inde der ki: Böyle bir sözü, vuslata ermiş arif kişi söylediğinde; "Beni Sana giden yola erdir ki, bu suretle hâllerimizin riya karanlığı yok olsun. Bedenlerimizin zulmet perdesi açılsın ve nûr-i kudsünle aydınlanıp seni senin nurunla görelim", anlamını kasdeder.
Molla Fenârî der ki: Bunun asıl anlamı şudur: Allah'a giden yollar sonsuzdur. Nitekim Kutbü'l-muhakkıkîn: "Hakk'ın bilgisi ve takdîri sınırsızdır. Bilgi ve takdîr devam ettikçe kulun şevki de sükûnet bulup, zail olmaz." demiştir.
Sırat-ı müstakim, "İslâm milleti ve hakk din" demektir. Burada asıl maksada götüren vesîle, maksada benzetilmiştir. Çünkü din maksada götüren, Hak ise asıl maksad olduğundan dine sırat-ı müstakim denmiştir. Allah Teâlâ, her ne kadar mekândan münezzeh ise de kulun vuslata ermesi, başarıya ulaşması için mesafeler katetmesi ve âfetlere uğraması, sıkıntılara göğüs germesi gerektiğinden dîne, sırat (yol) denmiştir.
Kişi hidâyete ermiş olmasına rağmen "Bizi doğru yola ilet" demesinin pek çok yorumlan vardır:
1- Marifete erip hidâyete ulaştıktan sonra, şehvet ve gadab, istek ve düşünce, mal infâkı konusunda ifrat ve tefritten uzak, orta yola ermeyi islemektir.
2- Kişi her ne kadar ma'rifet-i ilâhiyye'ye bir delîl ile vâsıl olmuş ise 4e daha başka deliller vardır. "Bizi doğruya ilet" demek bize senin zâtına. sıfatına ve fiillerine delâlet eden her şeyi öğret demektir.
3- "İşte benim doğru yolum budur" (el-En'âm, 6/153) âyeti gereği, nefsin direnmesine rağmen mâsivâdan yüz çevirmeyi istemek ve bütünüyle Allah'a yönelmeyi dilemektir. Bu öyle bir yöneliş olmalı ki; Allah Teala, Îbrâhîm (a.s.) gibi kendisine oğlunu kurban etmeyi emretse tereddütsüz yerine getirmeli, İsmâîl gibi kesilmese bile, kesilmek için boyun vermelidir. Yûnus gibi kendisini denize atabilmelidir. Mûsâ (a.s.) gibi yüksek derecelere ulaşsa bile kendisinden Hızır'a talebe olması istenince derhal kabul edebilmelidir. Yahya ve Zekeriyyâ (a.s.) gibi, vücûdu testereyle ikiye ayrılarak öldürülecek olsa bile, emr bi'l-ma'rûf ve nehy ani'l-münker'den geri durmamalıdır.
Bu makam ehil olmayanlar için çok zor bir makamdır. Ancak "Kendilerine nimet verdiklerimin yoluna." denilmiş olması velîlerin ve nebilerin makamına teşvik ve bu yolu kolaylaştırmak içindir. Öldürülenlerin, vurulup kırılanların yoluna buyrulmamıştır. Aslında mutedil bir istikamet üzre olmak ve onda sebat etmek zor bir iştir. Bu yüzdendir ki Peygamberimiz (s.a.), "Hûd sûresi ve benzerleri beni ihtiyarlattı."25 buyurmuştur. Çünkü bu sûrede "Emrolunduğun gibi dosdoğru ol!" âyeti vardır. İnsan, yaratılışı, zahirî ve bâtınî güçleri açısından bir takım sıfatlara, rûhânî ve fıtrî kabiliyetlere sahihtir. Bu sıfat ve kabiliyetlerden her birinin ifrat ve tefrit tarafı vardır. Mü'mine gereken ifrat ve tefritten uzak, vasat olan orta yolu izlemek ve bu orta yol üzre kalmaktır. Orta yolu emreden pek çok âyet ve işaretler vardır. Nitekim: "Eli sıkı olma! Büsbütün eli açık da olma." (el-lsrâ, 17/29) âyetinde Allah Teâlâ, kullarına israf ile cimrilik arasında orta yolu emretmektedir.

Hz. Peygamber (s.a) hiç evlenmemeye, devamlı oruçlu bulunmaya ve geceleri hiç uyumamaya azmederek ibâdet etmenin hükmünü soran üç sahâbîye şu nasihatte bulundu: "Nefsinin sende hakkı olduğu gibi, hanımının da, vücûdunun da hakkı vardır. Öyleyse bâzan oruç tut, bâzan tutma. Gecenin bir kısmında namaz kıl, bir kısmında da uyu."26 buyurdu.
Bu hemen her işte böyledir. Aslolan, bütün hallerde orta yolu izlemektir. Nitekim Allah Teâlâ buyurur: "Namaz kılarken sesini pek yükseltme! O kadar da kısma! İkisinin arasında bir yol tut!" (el-İsrâ, 17/110) "Onlar ki harcadıkları vakit savurganlığa gitmez cimrilik de etmezler; bu ikisi arasında dengeli olurlar." (el-Furkan, 25/67) "Gözü ne başka tarafa kaydı, ne de onu atlayıp geçiverdi." (en-Necm, 53/17).

Peygamber (s.a.) Efendimiz Hz. Ömer (r.a.)'ı yüksek sesle Kur'ân okurken gördü ve sebebini sordu. O da: "Uyuyanları uyarmak ve şeytanim kovmak için böyle yapıyorum" dedi. Bunun üzerine Efendimiz (s.av.): "Sesini biraz alçalt!" buyurdu. Hz. Ebû Bekir'in yanına vardı. Onu da çok kısık sesle Kur'ân okurken gördü ve sebebini sordu. O da: "Kendisine münâcâtta bulunduğum zât beni duyuyor." diye cevap verdi. Bu sefer Efendimiz (s.a.): "Sesini biraz yükselt!"27 buyurdu. Diğer ahlâki konularda da durum bu merkezdedir. Meselâ şecaat, aşın atılganlık ile Korkaklık arasında orta bir sıfattır. Belagat; aşın kısa tutmakla haddinden fazla uzatma arasında orta yoldur.
Bizim şeriatımız her türlü teşvik ve korkutma, hâl ve hüküm, sıfat w huy konusunda dengeli bir orta yolu getirmiştir. Hattâ bâzı kötü huy-br Allah için kullanıldığı takdirde bunların iyilik olacağını bildirmiştir. Meselâ Allah için sevmemek ve Allah için vermemek bu kabildendir. Bu iki huy kötü olduğu halde Allah için olunca hayra vesîle olacağından makbûl olur.
Müstakim olmanın çeşitleri vardır:
1- Sözüyle, fiiliyle ve kalbiyle müstakim.
2- Sözüyle değil ama, fiili ve kalbiyle müstakim. Birinci ikinciden daha üstündür.
3- Fiili ve sözüyle istikamet ehli olup kalbiyle müstakim olmayanlar. Bunama kadar saydıklarımız başkalarına faydalı olması umulan kimselerdir.
4- Kalbiyle ve sözüyle müstakim olan, fakat fiiliyle müstakim olma-
5- Sadece sözüyle istikamet ehli olduğunu söyleyip fiili ve kalbiyle müstakim olmayanlar.
6- Sadece kalbiyle istikamet ehli olup sözü ve fiili ile müstakim ol-"*- Fiiliyle müstakim, kalbiyle ve kavliyle müstakim olmayanlar.
7- Fiiliyle müstakim, kalbiyle ve kavliyle müstakim olmayanlar

Bu son dört maddede anlatılan istikamet hallerinin dereceleri birbirinden farklıdır. Bunların istikametleri kendi lehlerine değil, aleyhlerinedir. Dil ile istikametten murâd, sadece gıybet, nemîme ve benzerlerini terk etmek demek değildir. Çünkü fiilî istikamet buna da şâmildir. Kavlî istikametten murâd, başkasını sırât-ı müstakime yöneltmektir. Kişi bâzan, irşâd ettiği şeyden kendisi uzak olabilir. Bu istikamet çeşitlerinin tümü bir misâlle şöyle toparlanabilir: Namaz konusunda dînî bilgi edinen ve başkalarına öğreten kimse sadece kavlinde müstakim sayılır. Böyle biri, namaz vakti gelince öğrendiği şekilde zahirî erkânına uyarak namaz kılarsa, fiilinde müstakîm olur. Kıldığı namazı huzûr-ı kalb ile kılarsa kalbiyle de müstakîm olur. Diğerleri de bunun gibidir.

et-Te'vîlâtü'n-Necmiyye'de der ki: Hidâyet üçtür:
1- Avamın hidâyeti: Tüm canlıların kendilerine yararlı olan şeylere koşup zararlı olanlardan kaçmasıdır. Allah Teâlâ: "Rabbımız, var olan her şeye uygun şeklini ve niteliğini veren, sonra ona doğru yolu gösterendir." (Tâhâ, 20/50) "Ona iki yol göstermedik mi?" (el-Beled, 90/10) âyetleri ile buna işaret etmiştir.
2- Havassın hidâyeti: Mü'minlerin cennete yönlendirilmesidir. Allah Teâlâ şu âyetle buna işaret etmektedir: "Rabları, îmânları sebebiyle onları nimet dolu cennetlerde alt tarafından ırmaklar akan (saraylara) erdirir." (Yûnus, 10/9)
3- Ahassu'l-havasın hidâyeti: Bu da Allah'ın kulunu kendisi ile kendine yöneltmesidir ki şu âyetlerle buna işaret olunmaktadır: "Allah'ın hidâyet yolu, hidâyetin ta kendisidir" (el-Bakara, 2/120) "Ben Rabbıma gidiyorum. O bana doğru yolu gösterecek." (es-Sâffât, 37/99) "Allah dilediğini kendisine (peygamber) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir." (eş-Şûrâ, 42/13) "Sen henüz doğru yolu bulamazken O seni doğru yola koydu." (ed-Duhâ, 93/7) Yâni sen varlık âleminde şaşkınlık içindeyken ben seni cûd ve rahmetimle diledim ve seni fazl ve lütfumla buldum. İnayet cezbelerimle ve hidâyet nurumla kendime ilettim. Seni nûr yaptım ve senin vâsıtanla kullarımdan dilediklerime hidâyet verdim. Sana tâbi olan ve senin rızânı isteyen kimseleri beşerî vücûdun karanlığından rûhânî vücûdun aydınlığına çıkardım. Onları sırât-ı müstakime erdirdim. Nitekim Allah Teâlâ buyurmuştur: "Allah'dan size bir nûr ve apaçık bir kitap geldi. Rızâsını arayanı Allah onunla kurtuluş yollarına götürür ve onları iradesiyle karanlıklardan aydınlığa çıkarır, dosdoğru bir yola iletir." eİ-Mâide, 5/15-16)

Sırat-ı müstakim, Kur'ân'ın gösterdiği sağlam ve doğru dindir.
Peygamber Efendimiz'in güzel ahlâkıdır. Çünkü onun hakkında Allah Teâlâ: "Sen yüce bir ahlâk üzresin." (el-Kalem, 68/4) buyuruyor. O Sırat-ı müstakim, insanı ya cennete götürür, ki bu ashâb-ı yemin; yâni amel defterleri sağdan verilecek olanların yoludur, ya da sâbıkûn ve mukarrabûn olarak adlandırılanların yoludur. Bu da insanı Allah'a götürür, O'na yakın kılar. Nitekim şu iki âyet bunlara delildir: "Allah sizi selâm yurduna çağırır." (Yûnus, 10/25) "Dilediğimizi kendisiyle doğru yola eriştirdiğimiz bir nûr kıldık. Şüphesiz ki sen doğru bir yolu göstermektesin. Doğru yola, Allah yoluna eriştirirsin." (eş-Şûrâ, 42/52/53)

Nimet verdiklerinin yoluna; gadaba uğramış olanların ve sapıtmış olanların yoluna değil."

"İn'âm" nimeti yerine ulaştırmak demektir. Aslında o da insanın tad aldığı bir durumdur. Nimet, hak dinden tad alınan şeye denir.
Ebu'l-Abbas ibn Atâ der ki: "Kendilerine nimet verilenler tabaka tabakadır. Arifler: Allah'ın kendilerine ma'rifet nimetiyle ikramda bulunduğu kimselerdir. Velîler: Sıdk (doğruluk), rızâ (hoşnudluk), yakîn ve safvet sıfatı verdiği kimselerdir. Ebrâr: Hilim (yumuşaklık) ve re'fet (merhamet) sıfatı ihsan buyurduklarıdır. Mürîdler: Tâat lezzeti in'âm ettikleridir. Mü'minler: İstikamet verdikleridir.
Denilmiştir ki: Allah'ın nimet verdiklerinden maksad nebiler, sıddîklar, şehîdler ve sâlihlerdir. Nitekim Allah Teâlâ buyurur: "İşte onlar Allah'ın kendilerine nimet ihsan ettiği peygamberler, sıddîklar, şehîdler ve sâlihlerle beraber olacaklardır." (en-Nisâ, 4/69) Bu âyette Allah Teâlâ, sıratı kullarına izafe etti. Şu âyette de Rab'den kuluna gelen yol mânâsına zâtına izafe etmiştir: "Bu benim dosdoğru yolumdur." (el-En'âm, 4/153) Nitekim şu âyetlerde de din ve hidâyet, Allah'a izafe edilmiştir: "Allah'ın dîninden başkasını mı arzu ediyorlar?" (Al-i İmrân, 3/83) "Allah'ın hidâyeti, hidâyetin ta kendisidir." (el-Bakara 2/120) Din ve hidâyet bâzan da şu âyetlerde olduğu gibi kullara izafe edilmiştir: "Ben bugün sizin dîninizi tamamladım." (el-Mâide, 5/3) "Sen de onların hidâyetine iktidâ et, yoluna uy!" (el-En'âm, 6/90)
Hidâyet ve din kavramla bâzan Allah'a, bâzan da kullara izafetle söylenmesinin bâzı incelikleri ve sırlan vardır. Onlardan bazıları şunlardır:
1- Din ve hidâyet, Allah'ın koyduğu bir kanun ve bizim yararımıza bir müessesedir. Nitekim: "O dîni Allah size de din kıldı." (eş-Şûrâ, 42/13)
2- Din Allah'a göre O'nun tarafından konulan bir kanun, bize göre de uyulması gereken bir usûldür.
3- Allah, dîni zâtına izafe etmiştir ki, kul kendini beğenme hastalığından kurtulsun, kula izafe etmiştir ki, bu suretle kulun kalbi müteselli olsun.
4- Allah, kullarının sânını yüceltmek ve onları zâtına yakın kılmak için din kelimesini kullara; İblîs din işine karışmasın diye de kendisine izafe etmiştir. Nitekim: "İzzet ve şeref Allah'ın, Rasûlü'nün ve Müminlerindir."(el-Münâfikun, 63/8) âyeti nazil olduğunda şeytanın şöyle dediği nakledilir: "Allah ve Rasûlü'nün izzet ve şerefini söküp almaya muktedir olmasam da, mü'minlerin izzetini söker alırım." Şeytanın bu sözü üzerineAllah Teâlâ: "İzzetin her türlüsü Allah'a âiddir." (en-Nisa 4/139) buyurarak şeytanın bu arzudan ümidini kesmiştir. Nitekim et-Teysir de böyle anlatılmıştır.
Sırat" kelimesinin peş peşe iki defa geçmesi, birinin kuldan Rabb' a diğerinin Rab'dan kula olmak üzere iki yol bulunduğuna işaret içindir.Kuldan Rabb'a giden yol korku ile doludur. Bu yolda nice kafilelerin yolu kesilmiş ve nice yolcular geri kalmıştır. Ve izzet çağrısında ehl-i izzete şöyle seslenilir: "İzzet iddiasında bulunan talebi red olunmuş ve yolu kapanmıştır.Yol kesici şeytan bu izzet iddiasında bulunan fırkanın yolunu kesmiştir." Yol kesici, izzet iddiasındaki şeytandır. O şöyle der:
'"Ben de senin doğru yolun üzerinde pusuya oturacağım." (el-Araf 7/16)
Rab dan kula giden yol ise güvenlidir, emniyetlidir. Kafileler o yolda selametle ilerler, bu yolun meziyetleri ve konaklama yerleri nimetlerle çevrilmiş olduğu için kafile rahat seyreder. Oradaki yol gösterici sağlam delillerle rehberlik eder. "Allah'ın kendilerine nimet ihsan ettiği peygamberlerle beraber..." (en-Nisâ, 4/69) âyetinden anlaşıldığı gibi bu ilahi ihsan, onların sırlarını inayet nuruyla, ruhlarını hidâyetle, kalblerini 'velayet eserleriyle aydınlattı. Nefislerinden hevâyı söküp attı. Şeriatın ahkamına riâyet, şeytanın hilelerine direnmek suretiyle bu nimetlere kavuştu.
Nimetler zahirî ve bâtınî olmak üzere ikiye ayrılır:
a-) Zahiri nimetler: Peygamberlerin gönderilmesi, kitapların indirilmesi daveti kabul, sünnete ittibâ, bid'attan ictinab, nefsi emir ve nehiylerine boyuneğdirmek, sıdk üzre sâbit-kadem olmak ve kulluğa devam gibi.
b-)Batıni nimetler: Bu da yaratılış sırasında nûr-i ilâhî akışının ruhlar üzerinde in'âm eylediği şeydir. Nitekim Allah Rasûlü buyurur: "Allah Teala mahlûkatı karanlık olarak yarattı. Sonra onlar üzerine nurunu yaydı. Kendisine bu ilâhî nurdan bir nasîb ulaşanlar hidâyet buldu Kime de bu nurdan bir şey isabet etmemişse yolunu şaşırdı."
Böylece kula Allah'ın kapısının açılması bu nurun yayılması sayesinde oldu. Önce yağmur yağar, ardından bu yağmur sayesinde insanlar, bâzı şeyler elde ederler.
Aslında mü'minler, yağmuru yağdıranın (Muğîs) müşahedesine yarayan bu ilâhî nuru beklerler ve yağmur isteyerek Hakk'tan yardım dilerler ve: "Bizi doğru yola, nimet verdiklerinin yoluna ilet !" derler. Tabii ki bu doğru yola iletme, Hakk'ın lütuf cezbeleri ile olacak ve onlar üzerine fazîlet kapılan açılarak Allah ile Allah'a erme ve Hakk'ı bulma imkânı elde edecekler ve Hakk ile Hakk'tan gelecek nasîblerini alacaklardır. Nitekim bu konu, et-Te'vilatü'n-Necmiyye'de böyle anlatılmıştır.
Şeyh Sadreddin Konevî (k.s.) el-Fükûk adlı eserinde yukarıda geçen hadîsin yorumu sırasında şunları söylemektedir: "Şüphesiz, mutlak varlık kendine zıd ve mukabil olan ademi (yokluğu) taakkul (idrâk) eder, çünkü ademin de taakkulde (idrâkte) bir taayyünü ve bir nûrâniyeti olduğu gibi, bir de karanlığı vardır. Bu yüzden mümkin varlıklar zulmetle muttasıftır. Onlar da vücûd ile aydınlanır ve zahir olurlar. Mümkin varlığın zulmeti, onun ademe bitişen tarafıdır. Mümkine bitişen ve onu niteleyen her noksan, ademe nisbetinin gereğidir. Nitekim Peygamber (s.a.)'in şu hadîsinde buna işaret vardır: "Allah Teâlâ varlıkları karanlık içinde yarattı ve onlar üzerine ilâhî nurunu yaydı da onlar zahir oldular."28
Hadiste geçen halk, yani yaratma kelimesi takdir anlamınadır. Çünkü takdir-i ilâhî, eşyayı var etmeden öncedir. Eşyaya nurun yayılması ise, mümkinâta varlık libâsının verilmesinden kinayedir. Bunu böyle bilmek gerekir.
"Gadaba uğramış olanların ve sapıtmış olanların yoluna değil." âyeti gösteriyor ki, kendilerine nimet verilenler, gadab tan ve sapıklıktan selâmette olanlardır.
"Gayr" kelimesinin üç yorumu vardır:
a- Mugayeret, başkalık ve farklılık, Farsça'daki "Cüz" (= başka) anlamınadır. Nitekim şu âyette böyledir: "Müşrikler, sana vahyettiğimizden başka bir şeyi yalan yere bize isnâd etmen için seni, nerdeyse sana vahyettiğimizden saptıracaklar ve ancak o takdirde seni candan dost kabul edeceklerdi." (el-İsrâ, 17/73)
b- Olumsuzluk anlamı ifâde eden Arapça "La", Farsça "Nâ" anlamanda kullanılır. Nitekim şu âyette o anlamdadır: "Başkasının hakkına tecâvüz etmemek ve zaruret miktarını aşmamak üzre bir miktar yemesinde günah yoktur." (el-Bakara, 2/173)
c) Arapça'da "illâ", Farsça'da "meğer" ile ifâde edilen istisna mânâsına kullanılır. Nitekim şu âyette o mânâdadır. "Zâten orada Allah'a teslimiyet gösterenlerden bir ev halkından başka kimse bulamadık." (ez-Zâriyât, 51/36)
Burada "gayr" kelimesinin bu vecihlerden her üçü için kullanılmış olması muhtemeldir. Ancak istisna anlamında kullanılsa mansub ( gayra ) okunması gerekir.
Gadab, intikam duygusu sırasında nefsin kabarması, galeyana gelmesi demektir. Yâni bu bir nefsânî durumdur ki, nefsin galeyanı sırasında meydana gelir. Kalbtekı kan intikam arzusuyla coşar.
Gadabın buradaki anlamı ise; hoşnudluğun zıddı, intikam arzusu, tehdidin gerçekleştirilmesi, acıklı bir yakalama, şiddetle yakalama, perdeyi yırtma, ateşle azâb etme mânâlarından her biri olabilir.
Dalâlet, bilerek veya bilmeyerek doğru yoldan ayrılmak demektir. 'Kendilerine gadab edilen!er"den maksad, âsiler, dalâlette olanlar ve Allah'ı tanımayan sapıklardır. Çünkü kendilerine nimet verilenler ilimle amel arasını cem'edenlerdir. Bunun mukabili olanlar ise; aklî veya ilmî güçlerinden birini yitirmiş kimselerdir. Amel yönünü kaybedenler gazaba uğrayan fâsıklardır. Nitekim kasden adam öldüren kimse hakkındaki ayet-i kerime buna işarettir: "Allah ona gadab etmiş ve lânetlemiştir" (en-Nisâ, 4/93) İlmi elden bırakan, yolunu şaşırmış câhildir. Nitekim böyleleri için Allah Teâlâ: "Hakk'tan sonra sapıklıktan başka ne var ?' (Yûnus, 10/32) buyurmaktadır.
Bir başka mânâya göre "gadaba uğrayanlardan" maksad Yahûdîlerdir. Çünkü onlar hakkında "Allah'ın lanetlediği ve gadab ettiği kimselerr" (el-Mâide, 5/60) buyurulmuştur. Sapıtanlar da Hıristiyanlardır. Çünkü onlar hakkında da: "Önceden sapmış ve birçoklarını saptırmış" (el-Mâide, 5/77) buyurulur. Ancak burada maksad, gadabın özellikle Yahudilere, dalâletin de özellikle Hıristiyanlara has bir şey olduğunu ifâde etmek değildir. Çünkü Kur'ân'da gadab-ı ilâhî bâzan Hıristiyanlara nisbet edildiği gibi, bâzan da dalâlet Yahudilere nisbet edilmektedir. Gadab ve dalâlet konusunda Hıristiyanlar ile Yahudiler aynı noktadadır. Ancak bu iki kelime birlikte kullanıldığında "gadab" ile Yahûdîler kastedilir. Yahûdîler küfürde ısrar ederler, inatçıdırlar. Peygamberlere düşmanlık yaparak onları öldürmüşlerdir. "Allah fakir, biz zenginiz" gibi sözler sarf etmişlerdir. Haddi aştıkları için gadaba daha lâyıktırlar. Bu yüzden haklarında "gadaba uğrayanlar" tabiri kullanılmıştır.
"Kendilerine nimet verilen kimselerin bu iki fırkadan başkası olduğu zâten malûmdur. Öyleyse burada zikredilmesinin yaran ne olabilir?" denilirse şu cevabı veririz: Bunun faydası şudur: Bu iki taifenin tam bir havf duygusuna bağlı imanlarının özelliği, "nimet verilenler" ibaresiyle anlatılan kâmil recâ özelliğine sâhib olmadan sonradır. Nitekim Allah Rasûlü: "Mü'minin havf ile recâsı tartılsa birbirine denk olurdu."29 buyurmaktadır.
Gadab-ı ilâhînin hükmü, "sol el" diye ifâde edilen kabza-i ilâhiyye'de kemâliyle tezahür eder. Hak Teâlâ'ya izafe edilen iki elin, her ne kadar her ikisi de mukaddes ise de, birinin hükmü diğerinin zıddıdır. "Arzın hepsi O'nun kabzasındadır. Gökler de O'nun sağ elinde durulmuştur." (ez-Zümer, 39/67) Bir ele nisbet edilen, bütün saadet, rahmet ve güzelliklerdir. İkincisine nisbet edilen ise kahr, gadab ve onların gerektirdiği şeylerdir.
Gadab-ı ilâhî'nin sırrı, iki elin hükmünü; celâl ve cemâli' cem edip korumak, daha önce işaret edilen kemâle ermektir. Bir insanın uzvunda kangren gibi hastalık ortaya çıksa, kendisinin babası, kardeşi ve yakını bile olsa doktor onu sevmesine rağmen hastalıklı uzvunun kesilmesinde tereddüt etmeyecektir. Çünkü hastalığın tedavi imkânı ortadan kalkmış ve kesmekten başka çare kalmamıştır.
Kurşun ve bakırla karışık bulunan altın madenini bu karışımlardan temizlemek isteyen kimsenin onu şiddetli bir ateşe koyması gerektiği gibi insanın kemâli de ibtilâlara bağlıdır.

Dalâlet; hayret ve şaşkınlıktır. Şaşkınlığın da iyi olanı, kötü olanı vardır. Bu da üç mertebedir:
İyi olan hayret
a) mübtedîlerin,
b) keşf ve hicâb ehli mutavassıtların,
c) tahkîk ehli büyüklerin hayretidir.

Mübtedîlerin hayretini ortadan kaldıracak olan, tercihlerin ve önceliklerin belirlenmesidir. Bu da Allah rızası, O'na yaklaşma ve zatî şühûd (*) maksadının ortaya çıkmasıyla olur. Arkasından mutavassıt durumda olanlar için kişiyi Hakka ulaştıracak olan yolu bulmak gelir. Bu da şeriata tam anlamıyla sarılmakla olur. Bundan sonrası bunu gerçekleştirebilecek bir mürşide bağlanmaktır. Mürşidi de bulunca gayenin gerçekleşmesi için zikir, fikir ve benzeri usûllerin yardımıyla gerekli destek sağlanmış olur. insanı yoldan alıkoyan nefs ve şeytan gibi engelleri tanıyıp etkisini izâle yollarını öğrenmeğe gayret eder. Bu beş husus tamamlanınca bu tür hayret ortadan kalkar.
Tahkîk ehli büyüklerin hayreti güzeldir, bu hayretin, anlamadaki bir kusur ve noksanlıktan kaynaklandığı sanılmamalıdır. O noktadaki hayreti, gerçeği tam görmeye manî bir eksiklik zannetme! Bilakis böyle bir hayretin hükmü; ma'rifet yoluyla hakikatin kemâline erdikten, varlığın sırrını müşahede ettikten ve her varlığın esasına tam muttalî olduktan sonra ortaya çıkar.
Tefsîru Necm'de şöyle der: "Gadaba uğrayanların ve yolunu şaşırmışların yoluna değil" ifadesiyle anlatılanlar, nûr-ı ilâhînin kendilerine isabet etmediği ve bu yüzden nefs tutkusunun uçsuz bucaksız çölünde sapıtanlardır. Bunlar tabîat ve taklîd karanlıklarında şaşırmışlardır. Allah Teâlâ, Yahûdîler gibi, onları da gadab-ı ilâhisiyle huzûr-ı ilâhîden kovmak suretiyle cezalandırmış ve lânetlemiştir. Bu yüzden doğru şeriatı bulamamışlar ve "ahsen-i takvim" üzre yaratıldıkları insaniyet mertebesinden sapmışlardır.
Onlar yaptıkları kötülükler sebebiyle ya sûreten, ya da manen maymun ve domuz şekline çevrilmişlerdir. Ya da insanlık sınırından çıkınca Allah'ın lütuflarını unutmuşlar ve tevhîd yolundan sapmışlardır. Hâl böyle olunca da şeytan onları Hıristiyanlar gibi şirke düşürdüğünden nevalarını ve dünyâyı ilâh edinmişler ve: "Allah üçün üçüncüsüdür." (el-Mâide, 5/72) demişlerdir. "Onlar Allah'ı unuttu, Allah da onları" (et-Tevbe, 9/67) buyurulur.

Bir de işin sonuca itibâr edilen yönü vardır ki o da: "Gadaba uğrayanların yoluna değil" sözüyle huzurdan sonra gaybet, sevinçten sonra sıkıntı, nurdan sonra zulmet hâlidir. Bolluktan kıtlığa, varlıktan darlığa düşmekten Allah'a sığınırız. "Yolunu sapıtmışlardan" maksad, fısk ve günahın çokluğu ile sevincin fenalığa dönüşmesidir.
Bunun üçüncü bir yorumu da sultanlar sultanına doğru seyr u sülükteki anlamıdır, o da gadaba uğrayanların, manevî mertebelerde çakılıp kalması, kafileden ayrılması suretiyle olan hâlidir. Yolunu sapıtanlar, ideallerinden dönenlerdir.

28. Tirmizî, îmân, 18; Müsned, II, 176, 197
29. Aclûnî, II, 216
(*) Vuslat ve ihsan makamıdır.