Osmanlı Devletinde (Vezirler)

VEZIR-I A'ZAM VE VEZIRLER
Osmanlilarin ilk dönemlerinde divanda sadece bir vezir bulunuyordu. O da ilmiye sinifina mensuptu. Daha sonra vezir sayisi artinca birinci vezire "Vezir-i a'zam" denildi. Bundan baska "Sadr-i âlî"http://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif "Sâhib-i devlet"http://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif "Zât-i asefî" ve "Vekil-i mutlak" gibi tabirler de kullanilmis ise de bunlar asil el-kabtan degillerdir.
Osmanli Devleti'nde ilk vezirhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Haci Kemaleddin oglu Alaeddin Pasa'dir. Bu zathttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif ilmiye sinifina mensup oldugu gibi ayni zamanda taninmis ahi reislerindendi. Osmanli tarihçilerinin büyük bir kismihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif bu zat ile Sehzâde Alaeddin'i birbirine karistirir. Alaeddin Pasa'dan sonra bu makama sira ile Ahmed Pasahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Haci Pasa ve Sinaneddin Yusuf Pasa gelmislerdi. Çandarli Halil Hayreddin Pasa ise Sinaneddin Yusuf Pasa'dan sonra vezirlige getirilmisti. Onun ölümü üzerine vezir olan ve bu makamda onbir yil kadar kalan Çandarlizâde Ali Pasa zamanindahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Timurtas Pasa'ya da vezirlik verilince Çandarlizâde Ali Pasa vezir-i a'zam diye anilmaya baslandi.
Çandarli Halil Hayreddin Pasa'dan önceki vezirler orduya komuta etmiyorlardi. Bu görevihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif askerî sinifa mensub olanlar yürütüyordu. Fakat Hayreddin Pasa'nin Rumeli fetihlerinde komutanligi vezirlikle birlestirip mühim muvaffakiyetler kazanmasihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif idarî ve askerî islerin bir elde toplanmasina sebep olmustu. Bundan sonra gelen birinci vezirler hep ayni sekilde hareket etmislerdi.
Daha sonraki tarihlerde vezirlerin sayisi artmis ve XVI. asir ortalarina yakin zamana kadar vezirlikhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif sadece Istanbul'da bulunan mahdud kimselere münhasir iken Kanunî devri vezirlerinden Çoban Mustafa Pasa ile Hain Ahmed Pasahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif önemine binaen vezirlikle Misir valiligine tayin edilmislerdi. Daha sonraki tarihlerde Budinhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Yemen ve Bagdad eyaletlerine de vali olarak vezirler gönderilmisti.
Vezir-i azamhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif padisahtan sonra devletin en büyük reisi ve hükümdarin mutlak vekili oldugundanhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif sözü ve yazisi padisahin iradesi ve fermani demekti. Çandarli hanedaninin düsüsüne kadar bütün islerde birinci merci vezir-i azamdi. Çelebi Mehmed zamanindaki Amasyali Bayezid Pasa'nin vezir-i azamligi bir tarafa birakilacak olursa Çandarli ailesinin bir silsile halinde kadiaskerlikten gelmek suretiyle yetmis seneden fazla bir müddet kesintisiz o mevkii isgal etmeleri ve hükümdarlarin itimadlarini kazanmalari bütün Türk devlet adamlarinin bir ailenin etrafinda toplanmalarina sebep olmustu. Hatta Segedin muahedesinin akdi üzerine saltanati oglu Mehmed'e birakan Ikinci Muradhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif karsi tarafin bu firsati ganimet bilip antlasmayi bozmasi üzerinehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif anormal bir hal alan olaylar karsisinda tekrar hükümdar olup idareyi eline almak istedigi zamanhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Vezir-i azam Çandarlizâde Halil Pasa'nin tesebbüsüyle ikinci defa hükümdarlik mak----- getirilmisti.
Icabinda padisah adina divana riyaset (baskanlik) eden vezir veya vezir-i azamlarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif hükümdarin mutlak vekili idiler. Pâdisahin elips seklindeki altin bir mührühttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif bunun alameti olarak yanlarinda bulunurdu. Vezirhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif devlet islerinde bütün selahiyet ve mesuliyetlere sahip oldugu gibi bütün azil ve tayin isleri de onun reyi ile olurdu. Bu dönemlerdehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif hükümdarlarca hiç bir taleplerinin reddedilmemesi adet haline gelmisti.
Kendisinden önceki törehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif örf ve gelenekleri yazili bir metin haline getiren Fâtih Sultan Mehmed'in kanunnâmesinde vezir-i âzamla ilgili olarak söyle denilmektedir:
"Bilgil ki vüzerâ ve ümerânin vezir-i azam basidirhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif cümlenin ulusudur. Cümle umurun vekil-i mutlakidir. Ve malimin vekili defterdarindir ve olhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif vezir-i azam nâziridir. Ve oturmada ve durmada ve mertebede vezir-i azam cümleden mukaddemdir."
Tevkiî Abdurrahman Pasa kanunnâmesinde de vezir-i azam hakkinda su ifadeler kullanilmaktadir:
"Evvela sadr-i azam olanlar cümleyi tasaddur edüp amme-i mesalih-i din ve devlet ve kâffe-i nizâm-i ahval-i saltanat ve tenfiz-i hudud ve kisas ve haps ve nefy ve enva-i ta'zir ve siyâset ve istimai da'va ve icray-i ahkâm-i seriat ve def-i mezâlim ve tedbir-i memleket ve tevcih-i eyâlet ve emâret ve ulûfe ve zeamet ve timar ve tevliyet ve hitabet ve imâmet ve kitâbet ve cem'i cihet ve taklid-i kaza ve nasb-i müvella ve tefviz ve tevkil ve tayin ve tahsil ve umur-i cumhur ve tevcihat-i gayr-i mahsur ve'l-hasil cemi-i menâsib-i seyfiyye ve ilmiyenin tevcih ve azli ve cemi-i kadaya-i ser'iyye ve örfiyenin istima ve icrasi için bizzat cenab-i padisahîden vekil-i mutlak ve memâlik-i mahruse-i Osmanî ve taht-i hükümet-i sultanîde olan cemi-i nâsin üzerine hakim-i sahib-i ferman oldugu muhakkaktir.
Sair vüzera ve vülat ve amme-i ulemâ ve kudat ve mesayih ve sâdat ve a'yan ve ekâbir ve tavaif-i asâkir ve reâya ve berâya ve ehl-i cihât ve ashab-i ticarat kebir ve sagir ve gani ve fakir ve kavi ve zayif ve vadi" ve serif ve muhassalan havas ve avam kâffe-i enâm cemian sadr-i a'zam olanlarin kelamini bizzat sevketlû ve mehâbetlû ve seadetlû padisah zillullah hazretlerinin mübarek lisan-i seriflerinden sadir olmus ferman-i vâcibu'l-iz'an bilüp emrine imtisâl ve kendüye ta'zim ve tavkir ve iclâl etmeye me'murlerdir."
Kanunnâme metinlerinde görüldügü gibi vezir-i a'zamlarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif vekil-i mutlak olarak büyük ve genis yetkilere sahip olan kimselerdi. Herkes onun emirlerine itaat etmekle yükümlü görünmektedir. Çünkü ohttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif padisahi temsil etmekteydi. Vezir-i a'zam (Kanunî döneminden itibaren) sadr-i a'zamlarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif padisahin yüzük seklindeki tugrali altin mührünü tasirlardi. Vezir-i a'zamlarinhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif diger vezirlerden farklari "mühr-i hümâyun" denilen bu mühür ile olup hükümdarlik selâhiyetinin icrasina ve padisahin kendisini vekil ettigine dair bir delil oldugu için onlar bu mührü örülmüs bir kese içinde koyunlarinda tasirlardi. Vezir-i azamin azlinde veya ölümü halinde "mühr-i hümâyun" ikinci veya üçüncü vezire verilirdi. Mühr-i hümâyun ya divana gönderilmek veya vezir-i a'zam olacak kimsenin huzura kabul edilmesi suretiyle verilirdi.
Osmanli Devleti'nde XVI. asrin ilk yarilarina kadar yalniz devlet merkezinde bulunup divan-i hümâyuna memur "kubbe veziri" veya "kubbenisîn" denilen vezirler vardi. Bunlarin sayilari pek fazla degildi. Kubbe vezirleri divanda kidem sirasina göre otururlardi.
Fâtih Sultan Mehmed'den itibaren hükümdarlar Divan-i Hümâyun toplantilarina katilmayi terk ediphttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif riyaseti sadrazama biraktiktan ve XVI. asrin ikinci yansinda bu toplantilar haftada dört güne inhisar edildikten sonra hükümdarlarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif arz odasinda sadrazamin verdigi izahati dinleyerek müzakerelerden haberdar olurdu. Bir müddet sonra devlet isleri Pasakapisi'nda görülmeye baslanmis ve Divan-i Hümâyun XVIII. asirdan sonra elçi kabulü ve ulûfe tevziine tahsis edilmisti. Sadrazamlarin hükümdarlarla görüsmeleri ise XVI. asirdan itibaren gittikçe azalmisti. Bunlarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif devlet islerini "telhîs" veya "takrîr" adli vesIkalarla ve ekleri ile birlikte hükümdara arz ederlerdi. Böylelikle telhîslerhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif kanunhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif nizamhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif tevcihhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif usûl ve âdet ile tayin edilmis olan ve hükümdarin tasdikine ihtiyaç gösteren hususlara ait sadrazamin arzi mahiyetinde idiler. Sadrazam kendi fikrini de beyan ettikten sonra ilgili konu hakkinda padisahin fikrini sorardi. Telhislerin hazirlanmasi Reisü'l-küttabin görevi oluphttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif hazirlandiktan sonra genellikle padisahi yormamak ve merami açikça ifade etmek üzere sade bir ifade ve iri nesihle yazilarak saraya gönderilirdi. Padisahin "manzurum oldu"http://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif "verilsin"http://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif "verdim"http://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif "tedarik edesin"http://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif "zamani degildir"http://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif "berhüdar olasin"http://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif "olmaz" gibi hatt-i hümâyunu ile isaret etmesinden sonra sadrazam onu isleme koyardi. Sadrazamlarin diger devlet ricaline ve idarecilere olan tahriratina ise "buyruldu" denirdi. Osmanli Devleti'nin ilgasina kadar sadrazamlarin ya re'sen veya bir muamele dolayisiyle mektubî kaleminden yazilan kagitlara "buyruldi-i sâmi" ismi verilmektedir. Bu buyruldunun divanî yazi ile yazilmasi ve bas tarafina da sadrazamin ismini havi sadaret mührünün basilmasi usûldendi.