Osmanlı Devletinde (Deftarlık)

DEFTERDÂR
Defter ile dâr kelimelerinden meydana gelen bir terkib olan "defterdâr" "defter tutan" demektir. Dogudaki Müslüman devletlerin "müstevfi" dedikleri görevliye Osmanlilarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif defterdâr diyorlardi. Bir bakima günümüzdeki Maliye bakanligi mânâsini ifade eder. Osmanlilarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif XIV. asrin son yarisinda ve Sultan I. Murad zamaninda maliye teskilâtinin temelini atip onu tedricen gelistirmislerdir. Buna bakarak Osmanlilarin daha kurulus yillarindan itibaren maliye isleri üzerinde önemle durduklari söylenebilir. Hatta Abdurrahman Vefikhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Osman Gazi'nin ölümü esnasinda oglu Orhan'a yaptigi vasiyetinden bahs ederken onun "beytü'l-mal-i müslimîn"i korumasi gerektigini söyleyerek devletin servetini muhafaza etmesi ve gereksiz yere para harcamamasi gerektigine isaretle bunun önemini belirttigine temas eder.
Fâtih Sultan Mehmed tarafindan tedvin ettirilmis olan kanunnâme-i Âl-i Osman ile diger kanunnâmelere göre defterdârhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif padisah malinin (Devlet hazinesi) vekili olarak gösterilmektedir. Dis hazine ile maliye kayitlarini ihtiva eden devlet hazinesinin açilip kapanmasi defterdârin huzurunda olurdu. Baska bir ifade ile hazinenin açilmasinda hazir bulunmakhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif defterdârin vazifeleri arasinda bulunuyordu. Divân'in aslî üyelerinden olan defterdârhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif sadece sali günkü divan sonunda arza girer ve kendi dairesi ile ilgili bilgiler verirdi. Bununla beraberhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif padisahin huzurunda okuyacagi telhîs hakkinda daha önce vezir-i a'zamla görüsür ve onun muvafakatini alirdi. Bayram tebriklerinde padisah vezirlere oldugu gibi defterdarlara da ayaga kalkardi.
Genel olarak devlet gelirlerini çogaltmakhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif gerekli yerlere sarf etmek ve fazla olani da muhafaza altinda bulundurmak vazifesi ile yükümlü bulunan defterdârhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Osmanli Devleti'nin kurulus yillarinda bu görevleri yerine getiriyordu. Devletin kurulus yillarinda bir defterdâr varkenhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif daha sonrahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif yeni yeni yerlerin feth edilmesi ve ihtiyaçlarin çogalmasi yüzünden sayilan artirildi. Bunlarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif II. Bâyezid dönemine kadar Rumeli'de hazineye ait islere bakan Rumeli defterdâri veya bas defterdâr ile Anadolu'nun malî islerine bakan Anadolu defterdâri olmak üzere iki kisi idi. Tevkiî Abdurrahman Pasa kanunnâmesine göre daha sonraki dönemlerde bas defterdârdan baska Anadolu defterdâri ile "sIkk-i sânî" denilen defterdârlar vardir. Bunlar da bas defterdâr ile divana devam ederler. Sefer esnasinda bas defterdâr ordu ile gittigi zamanhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Anadolu defterdâri onun yerine vekâleten bakardi.
Defterdârlarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif kendilerini ilgilendiren malî islerdeki sIkâyetlerihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Defterdâr Kapisi'nda akd edilen divanda dinler ve gerek görülürse "tugrali ahkâm" verirlerdi. Zaten kanunnâmeye göre kendilerine bu selahiyet verilmistir. Her defterdârhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif kendi dairesinden çikan evrakin arkasini imzalardi. On yedinci asrin ortalarindan itibaren bütün maliye hükümlerinin (tugrali ahkâm) arkalarina kuyruklu imza koyma hakkihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif bas defterdâra verildi. Bundan baska bas defterdârhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif divan karari ile malî tayinlere ait kuyruklu imzasi ile "buyruldu" yazmakla birlikte bunun üst kenari sadr-i a'zamin buyruldusuyla tasdik olunurdu. Defterdârhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif sadr-i a'zama re'sen yazdigi veya havale edilmis bir muameleli kagit üzerine cevap verdigi zamanhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif kuyruklu imza koymazhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif topluca bir imza koyardi.
Kanunnâmede bas defterdâr ve vazifeleri hakkinda su bilgiler verilmektedir:
"Bas defterdâr pâye ve itibarda "nisanci" gibidir. Bas defterdâr olan mal vekilidir. Ve kendi evinde divân eder. Ve maliyeye müteallik davalari dinler. Maliye tarafindan ahkâm verir. Ve ahkâmin zahrina (tugrali ahkâmin arkasina) kuyruklu imza çeker. Ve tahsil-i mal-i mirî için mülaaaimleri haps eder. Ve mahallinde mukataati tevcih edüp buyurur. Ama "pençe" çekmez. Ve bi'l-cümle mal-i beytü'l-mali tahsil ve hazineyi tekmil ile memur olup beytü'l-mala müteallik olan umur-i cumhuru onlar görür. Ve mülaaaimleri zulüm ve taaddiden tahzir ve reaya fukarasini himaye babinda sa'y-i kesir etmek ve söz tutmayip fukaraya zulm eden mülaaaimleri vekil-i devlete arz ve ta'zir ettirmekhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif defterdârlarin lazime-i zimmetleri ve zahri ahiretleridir (ahiret aziklari). Hususan emval-i yetamadan (yetim mallarindan) hazine-i âmireyi siyânet (korumak) ve beytü'l-mal-i müslîmîni mal-i haramdan himayet etmek. Kanunnâme metninden anlasilacagi üzere devlet gelir ve giderleri ile ilgilenen defterdârlarin vazifelerihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif sadece devlet hazinesini zenginlestirmek degildir. Onlarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif devlet hazinesine haram malin girmesine engel olmak zorunda olduklari gibi yetim mali dahi sokmayacaklardir.
Onsekizinci asir baslarindan itibaren Rumeli defterdârlarina veya bas defterdâra "sIkk-i evvel"http://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Anadolu defterdârina "sIkk-i sânî"http://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif üçüncü defterdâra da "sIkk-i sâlis" adi verildi.
Icraat ve tahsilatta defterdârin icra memuru olarak maiyetinde farkli vazifeleri bulunan bes görevli bulunurdu. Bunlardan ilkihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif bas bakikulu denilen devlet gelirlerinin birinci tahsil memurudur. Defterdârlikta bunun bir dairesi olup emri altinda bakikulu ismiyle altmis kadar mübasir vardir.
Bunlarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif hazineye borcu olup vermiyenleri hapis ve sIkIstirma ile tahsilat yaparlardi. Bu yüzden maliyeye borcu olanlar bas bakikulu hapishanesinde tutuklanirlardi.
îkinci icra memuruhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif cizye bas bakikuludur. Bu da cizye sebebiyle hazineye borcu olanlari takip eder. Iltizama verilen cizyelerinhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif mülaaaimlerinden henüz borcunu ödememis veya yatirmamis olanlari takib ederdi.
Adi geçen dairenin üçüncü icra memuruhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif tahsilat ve ödemelere nezâret eden veznedar basidir. Bunun da maiyetinde dört veznedar vardi. Bas defterdârin icra memurlarindan dördüncüsü sergi nâzirihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif besincisi de sergi halifesi olup her ikisi de hazine muamelatinin defterini tutuyorlardi.
Defterdâr tabirihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif 1253 (1838) senesinin Zilhicce ayinda sadir olan Hatt-i hümâyun mucibince terk edilerek yerine "Maliye Nezâreti" tabiri kullanilmistir.