Osmanlı Devletinde (KadıAsker)

ADIASKER
Osmanli Devleti'nde askerî ve hukukî islerden sorumlu olan kadiaskerlik teskilâtihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif gerek kelime gerekse meslek olarak uzun bir geçmise sahiptir. Hz. Ömer tarafindan ordugâh sehirlerine tayin edilen kadilarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif sivil olmaktan ziyade askerî bir hüviyet tasiyorlardi. Bu sebeplehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif kadiaskerligin Hz. Ömer tarafindan kuruldugu belirtilmektedir. Abbasîler'de de görülen bu mansibhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Harzemsahlar'dahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Anadolu Selçuklulari'nda Eyyûbîler'dehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Memlûklerde ve hatta Karamanlilar'da da vardi.
Osmanli Devleti'nde ilk kadiaskerin Bursa Kadisi Çandarli Kara Halil Hayreddin Pasa oldugu belirtilmektedir. Kaynaklarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif ilk kadiaskerin adi geçen zat oldugunda müttefik olmalarina ragmenhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif tayin tarihi için farkli rakamlar vermektedirler. ÂsIkpasazâde ve Oruç Beyhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif bu makamin 761 (M 1359)http://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Hoca Saadeddinhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Solakzâde ve Müneccimbasi 763 (M. 1361)'de ihdas edildigini belirtmektedirler. Bundan baska kadiaskerlik hakkindaki arastirmasinda M. Ipsirli http://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gifbaska kaynaklarda bu tarihin 762 (M. 1360) olarak verildigini söyler.
Kelime olarak lügat mânâsi "asker kadist" demek olan kadiaskerlikhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Osmanli ilmiye teskilâti içinde önemli bir mevki idi. Kadiasker terkibindeki "asker" kelimesihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif müessesenin özelligi açisindan önem tasir. Zirahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Seyhulislâmliktan takriben bir asir kadar önce (80 sene) kurulmus olan müessesenin kurulusunda devletinhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif asker ve onlarin ihtiyaçlarini karsilamada titizlikle hareket ettigini göstermektedir. Bununla beraberhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Divan-i Hümâyun azasi olan kadiaskerin vazifeleri sadece askerî saha ile sinirli degildi. Kadiaskerler ayni zamanda bütün sivil adlî islere de bakiyorlardi. Onlarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif belli seviyedeki bazi kadi ve nâiblerin tayinlerini de yapiyorlardi. Divan toplantilarinda vezir-i a'zamin saginda vezirlerhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif solunda da kadiaskerler yer alirdi.
Fâtih Sultan Mehmed'in son senelerine kadar yalniz bir kadiaskerlik vardi. Hududlarin genislemesi ve islerin çogalmasi yüzünden 885 (M. 1481) yilinda biri Rumelihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif digeri Anadolu olmak üzere ikiye ayrildi. Belirtilen tarihtehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Muslihiddin el-Kastalanî daha üstün kabul edilen Rumeli kadiaskerliginehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif o dönemde Istanbul kadisi olan Balikesirli Haci Hasanzâde Mehmed b. Mustafa da Anadolu kadiaskerligine getirildiler. Dogu ve Güneydogu Anadolu'nun Osmanli ülkesine ilhakindan sonra Yavuz Sultan Selim (1512-1520) tarafindan 922'de yani XVI. asrin ilk çeyreginde (1516) merkezi Diyarbekir (Diyarbakir) olan Arap ve Acem kadiaskerligi adi altinda üçüncü bir kadiaskerlik kuruldu. Devlet merkezine olan uzakligi sebebiyle olsa gerek ki divân üyeligi bulunmayan bu kadiaskerligin basina meshur tarihçi ve bilgin Idrisî Bitlisî getirildi. Bilahare merkezihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif payitahta (Istanbul) nakledilen bu kadiaskerlige Fenarîzâde Mehmed Sah Efendi tayin edildi. 924 (M. 1518) de adi geçen sahsin bu görevden ayrilmasindan sonra bir müddet vekaletle idareye baslanan bu kadiaskerlik lagv edilerek vazife ve selahiyetleri Anadolu kadiaskerligine birakildi. Böylece Rumeli ve Anadolu kadiaskerlikleri diye tekrar ikiye indirilen bu müessesehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Osmanli saltanatinin sonuna kadar devam etti.
Protokola göre daha üstün addedilen Rumeli kadiaskerleri ile daha asagi bir mevkide bulunan Anadolu kadiaskerinin vazifeleri kanunnâmelerde söyle belirtilir:
"Bilfül Rumeli kadiaskeri olan efendihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Rumeli ve adalarda vaki kazalari ve kismet-i askeriyeleri tevcih eder.
Ve bilfül Anadolu kadiaskeri olan efendihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Anadolu'da ve Arabistan'da vaki kazalari ve kismet-i askeriyeleri tevcih eder.
Ve bu efendilerhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif divân günlerinde elbette Divan-i Hümâyuna müdavemet edüp Cuma günlerinde vezir-i a'zam hazretlerinin hânesine varirlar. Amma dâva istimai lâzim gelse Rumeli kadiaskeri istima edüp Anadolu kadiaskeri kendi halinde oturur. Meger vekil-i saltanat tarafindan me'zûn ve me'mûr olahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif ol zaman istimai ser'an caiz olur.
Ve yirmihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif yirmibes ve otuz ve kirk medreselerin ve kendi taraflarina müteallik olan bazi mahallin cihet ve tevliyet makulesin tevcih edegelmislerdir."
Böylece Anadolu'da bulunan müderris ve kadilarin tayinihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Anadolu kadiaskerininhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Rumeli'de bulunan müderris ve kadilarin tayini de Rumeli kadiaskeri tarafindan yapilmaktaydi. Görüldügü gibi müessesenin görevlerihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif egitim ve yargi teskilatinin idaresihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif ordu ve askerî zümrenin gerek barishttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif gerekse savas sirasinda hukukî ihtilaflarinin giderilmesi ve davalarinin görülmesi seklinde iki ana grupta toplanabilir.
Kadiaskerlerhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif XVI. yüzyilin ikinci yansini müteakiphttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Seyhülislâmligin ön plâna çiktigi tarihe kadar bütün kadi ve müderrisleri aday (namzet) gösterip tayinleri sadr-i a'zama ait olan kirktan yukari müderrisler ile mevâliyi vezir-i a'zama arz ile tayinlerine delâlet ederlerdi. Daha sonra bu gibilerin arzlari kendilerinden alinarakhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif kirk akçaya kadar olan müderrislerle kaza kadilarinin tayinleri eskisi gibi bunlara birakildi. Kirktan yukari yevmiyeli müderrisler ile mevâlinin tayinleri ise seyhülislâmlara verilmistir. Tayin olunacak müderris veya kadi Anadolu'da ise Anadolu kadiaskerihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Rumelide ise Rumeli kadiaskeri tarafindan arz günlerindehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif bizzat kendisi tarafindanhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif padisah huzurunda okunan "Defter-i akdiye" de okunup inha olunan kadilarin tayinleri için padisahin muvafakati alinirdi.
Bir kimsenin kadiasker olabilmesi için "mevleviyet" denilen 500 akça yevmiyeli büyük kadilik mansibinda bulunmasi gerekirdi. XVI. asrin ikinci yarisina kadar kadiasker olmak için muayyen bir usûl yoktu. Fakat bu tarihten sonra Istanbul ve Edirne kadilarindan veya Anadolu kadiaskeri pâyesi olan Istanbul kadisi mazullerinden birinin fiilen Anadolu kadiaskeri olmasi kanun haline gelmisti. Bu kadiaskerlikten sonra da Rumeli kadiaskerligi gelirdi. Kurulustan sonraki dönemlerde kadiaskerlik müddetihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif diger mevleviyetlerde oldugu gibi bir yildi. Bu müddeti dolduran kadiaskerhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif mazûl sayilarak yerine sirada olan bir baskasi tayin edilirdi. XVI. asrin ikinci yarisindan itibaren Rumeli kadiaskerleri Seyhülislâm olurlardi.
Zamanla maaslarinda farklilik görülen kadiaskerlerhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Fatih kanunnâmesine göre devlet hazinesinden yevmiye 500 akça aliyorlardi. XVI. yüzyilin ortalarindan sonra Rumeli kadiaskeri 572http://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Anadolu kadiaskeri ise 563 akça yevmiye aliyorlardi. Bunlarin maaslarindan baska askerî siniftan olup vefat edenlerin "resm-i kismet"lerindenhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif binde onbes akça olarak gelirleri vardi. Bu parahttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif kadiasker kassamlari vasitasiyle tahsil edilirdi. Âli'nin kaydina göre Rumeli kadiaskerine resm-i kismetten günde sekiz bin akça hasil olurdu. Anadolu kadiaskerinin resm-i kismeti ise daha fazla idi. Irakhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Suriye ve Misir'in bu kadiaskerlige bagli olmasihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif bu artisa sebep oluyordu. Mazuliyet veya tekaüdlerinde de kendilerine maas tahsis edilen kadiaskerlerehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif daha sonra birer arpalik verilerek iaselerinin temin edilmesi saglanirdi.
Divân'daki davalari dinleyen kadiaskerlerhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Sali ve Çarsamba hariç olmak üzere hergün kendi konaklarinda divân akdedip kendilerini ilgilendiren ser'î ve hukukî islere bakarlardi. Kadiaskerlerden her birinin aaakirecihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif rûznamçecihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif matlabçihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif tatbikçihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif mektupçu ve kethüda olmak üzere yardimcilari bulunurdu. Ayrica her birinin davali ve davaciyi divâna getiren yirmiser muhziri bulunmaktaydi.
Padisahhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif sefere çiktigi zaman kadiaskerler de onunla birlikte giderlerdi. Padisah sefere gitmedigi takdirde onlar da gitmezlerdi. Bu durumda ser'î muameleleri görmek üzere onlarin yerine "ordu kadisi" tayin edilip gönderilirdi. Ayni sekilde padisahlar Edirne'ye gittikleri zaman onlar da padisahla birlikte gider ve akd edilen divân oturumlarina istirak ederlerdi.
Bu müessesehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Osmanli Devleti'nin sonuna kadar devam etmishttp://www.uslanmam.com/images/smilies/virgul.gif Osmanli hükümeti ile birlikte o da tarihe mal olmustur.