Aşk ve Takvâ

Aşk ile taçlanan kişi, en büyük lutfu kazanan kimsedir. Âşıkın yüce aşk ile
kazandıkları hem dünya hayatında, hem de âhiret hayatında, Allah’ın çok çeşit nimetleriyle
fazlasıyla nimetlenir. En yüksek mânevî rütbe ve dereceler aşk ile elde edilir. Ma’rifetin
yansımasında aşkın görünmez ışıltıları vardır. Her kim aşkın engin deryasına dalıp, o
nimetlerin tadına varırsa, bunun neticesinde âriflik sıfatını kazanmış demektir.
Bu aynı zamanda Allah’a duyulan muhabbettin ziyadeleşmesiyle oluşan bir
hakîkattır. Sûfî, Allah dışındaki her nesneye duyduğu ilgiyi bırakmalı, kalbi ve beyni sürekli
Yaratıcı’sıyla olmalıdır. İyi bir ürün alabilmek için nasıl tarla zararlı otlardan ayıklanıyorsa,
sûfî de aynı şekilde benliğini her türlü kötü duygulardan arındırmalıdır. Gazâlî insanın
düşünce dünyası, tefekkür merkezi konumundaki kalbini bir kaba benzetmektedir. Eğer kabı
tam su ile doldurursanız, ona su koyamazsınız, yâni eğer sevginizi kötü ilgilerden arındırıp
İlâhî sevgiyi yerleştirirseniz, Allah sevgisi kulun benliğinden artar1919

Kuddûsî’ye göre, aşkla elde edilen ma’rifet bilgi olmadıkça kişinin hanif olması,
yâni Allah’ı gereği gibi birlemesi mümkün değildir.
Gazâlî’de, bilginin/ma’rifetin sevgiden daha önde olduğunu belirtir. Bu bilgi
temeldir, çünkü, o olmadan sevgi olmayabilir. Hem güçlü bir bilgi, hem de güçlü bir sevgi
gerekir. Gazâlî’ye göre, sevgi sadece bir duygu değil, oldukça yüksek bir kavrayış formudur.
Hem duygu, hem de anlayış tekdir. Sûfî Rabbinin kendisine vermiş olduğu sevgiyle O’nu
tanır, O’nu tanımasıyla mâsîvadan vazgeçer1920. Buda sûfî düşüncesinde sevgi ile kendini
bilme arasındaki ilişkinin ne derece yakın olduğunu göstermektedir. Gazâlî’de eğer kişi, her
şeyi Allah’ın sevgisine bağlamayıp ve bunu bu şekilde idrak edip inanmıyorsa aptalca bir
durum içindedir1921

Tâcı ‘ışkı her kimin başına geydirdi latıf
Belki cümle hâlk içinde oldu muhtar-u şerif

Dû cihânda anı sultân eyledi bi-şek Hudâ
Şol kişi kim ola gönlü aşk ile herdem elif.1922

Kurtuluş (hem dünya hem âhirette) ancak ve ancak aşk ile gerçekleşir. Yoksa ham
zâhidler gibi sürekli oruç tutarak, hac yaparak ve bunlarla gururlanmak değildir. Aşk veya
sevgi, gerçekte bir duygu olarak anlaşılmadıkça, onun ontolojik özelliği de abidler, zâhidler
ve aşktan nasiplenmemişler tarafından yanlış anlaşılacaktır. Eğer aşk kendi ontolojik doğası
içerisinde değerlendirilirse, diğer varlıkla olan ilişkisi daha da anlaşılır olacak ve belki de bu
zümrelerde aşkın potasına girip, varoluş gayelerini hakîki anlamıyla algılayabileceklerdir.
Hayat bir varlık olarak kabul edilecekse; aşk da hayatın eylemde bulunan gücüdür.
Bu aşkın ontolojik doğası olarak tanımlanır. Bu ifadeler, her şeyi harekete geçiren aşk
olmaksızın, gerçek varlığın olamayacağını açığa çıkarmaktadır. Bireyin aşk tecrübesinde,
hayatın bizzat kendisi ortaya çıkar.1923

1852 Kuddûsî, Dîvân, s.50.
1853 Eric Fromm, The Art of Love, s. 41.
1854 Pitirim Sorakin-Robert C. Hanson, The Power of Creative Love in Montague, Ashley (ed.) The Meaning of
Love, Julian Pres 1953, s. 155.
1855 Gerald Jampolsky, Love is Letting God of Fear, N.Y., Bantom 1981, s. 13.
1856 ‘Ârâf, 7/39.

1857 Bk. Atilla Yargıcı, Kur’ânın Önerdiği İdeal İnsan Modelinin Oluşmasında Sevginin Rolü, (Basılmamış

Doktora Tezi), Ankara 2002, ss. 109-110.

1858 İbn Manzûr, Lisanü’l-‘Arab, IV, 401-402; Asım Efendi, Kâmûs, IV, 1221-1222.
1859 Tehânevî, Keşşâf, II, 1527.
1860 el-Isfahânî, Müfredât, s. 166.
1861 Kuddûsî, Dîvân, s. 57.
1862 Âl-i ‘İmrân, 3/102.

1863 Âl-i ‘İmrân, 3/76.

1864 Bk. Nahl, 16/128.
1865 Buharî, Îmân, 39; Müslim, Müsâkat, 107; İbn Mâce, Fiten, 14.
1866 Bk. Müslim, Zühd, 11.
1867 Bk. Tirmizî, Kıyâme, 25.
1868 Ebû Davûd, Fiten,1.
1869 Hucurât, 49/7.
1870 Afifî, The Mystical Philosophy, s. 171.

1871 Kuddûsî, Dîvân, s. 121.
1872 Kuddûsî, Dîvân, s. 51.
1873 Kuddûsî, Dîvân, s. 53.
1874 Aynı eser, s. 55.

1875 Derin, a.g.e., s. 8.
1876 Kuddûsî, Dîvân, s. 55.
1877 Kuddûsî, Dîvân, s. 56.

1878 A.e, s.56.
1879 Kuddûsî, Dîvân, s. 194.
1880 Sülemî, Risâleler, s. 31.
1881 Bakara, 2/22.
1882 Âl-i İmrân, 3/159.

1883 Âl-i İmrân, 3/146.

1884 Bakara, 2/195.
1885 Saf, 61/4.
1886 Kuddûsî, Dîvân, s. 63.
1887 Aynı eser, s. 65.

1888 Kuddûsî, Dîvân, s. 122.
1889 Aynı eser, s. 65.

1890 Serrâc, age., s. 56; Kelâbâzî, age., s. 161.
1891 Bk. Stevev Nadler, “Nicolas Malebranche”, The Cambridge Dictionary of Phılosophy, ( ed. Robert Audi),
Cambridge Universty Pres, New York 1995, ss. 459-460.
1892 Eric Blondel, Aşk, Çev: Esra Özdoğan, 3. Baskı, YKY, İstanbul 2004, s.64.

1893 Kuddûsî, Dîvân, s. 67.
1894 Aynı eser, s. 68.
1895 Nietzsche, Ecce Homo, Kişi Nasıl Kendisi Olur, Çev: Can Alkor, YKY, İstanbul 1998, s.42.

1896 Nietzsche, Deccal, (çev: Hüseyin Kahraman), Yönelim Yayıncılık, Ankara, 1992, s.23, 44.

1897 Kuddûsî, Dîvân, s. 69.
1898 Kelâbâzî, age., s. 169.
1899 Hacc, 22/64.
1900 Serrâc, age., s. 335.
1901 Sülemî, Risâleler, ss. 28-29.
1902 Kuddûsî, Dîvân, s. 12.
1903 Mevlânâ, Dîvân-ı Kebîr, VII, 643.
1904 Atar, Tezkire, s. 396.
1905 Kuşeyrî, er-Risâle, s. 267.
1906 Kuddûsî, Dîvân, s. 79.
1907 Kuddûsî, Dîvân, s. 81.
1908 Bkz. Arasteh, A. Rezâ, Aşkta ve Yaratılışta Yeniden Doğuş, Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin Kişilik
Çözümlemesi, çev: Bekir Demirkol-İbrahim Özdemir, (Kitâbiyât), Ankara 2000.

1909 Kuddûsî, Dîvân, ss. 83–84.
1910 Nicholson, Reynold A., The Mysticsm of İslâm, (Schocken Boks), I. Edetion, New York 1975, p. 92.
1911 Kuşeyrî, a.g.e., s. 333.
1912 Bkz. İbni Sina, Risâle fi’l-Işk, et-Tefsîru’l-Kur’ânî ve Lugatü’s-Sûfîyye fi Felsefeti’bni Sînâ, tahk: Hasan Asî,
Beyrut, 1983, ss.243–269.
1913 Kuddûsî, Dîvân, s. 84.
1914 Kuddûsî, Dîvân, s. 85.
1915 Gazâlî, İhyâ, IV, 331.
1916 İbnü’l-Arabî, Kitâbü’l-Hucub ( Mecmû’ur-Resâil), s. 48.
1917 Aynı eser, s. 49.

1918 Kuddûsî, Dîvân, s. 204.

1919 Gazâlî, İhyâ, IV, s.334.
1920 Gazâlî, Kimyayı Saadet, 106.
1921 Gazâlî, Cevâhir’ül-Kur’an, Darü’l-Afâk el-Cihad, Beyrut, 1979, s.50.
1922 Kuddûsî, Dîvân, s. 4.

Kuddûsî, Allah’a kavuşmayı, İlâhî aşka tutulmuş bir sûfî için ilke kabul ederken,
dünya ve âhiret arzusunu sûfî için düşünülmeyecek, kalbden geçirilmeyecek bir istek şeklinde
tasavvur etmektedir. Bunun yanında Gazâlî gibi sûfîler, diğer dünyayı âşık ve Ma’şûkun
kavuşma yeri olarak kabul ederler. Onlar bu dünyayı da aşk için bir cezaevi, bir kafes olarak
görmüşlerdir1911.
İslâm düşünürü İbni Sina (ö.1037) “el-Risale fi el-Işk1912” adlı eserinde çeşitli
seviyelerde aşkı tartışmıştır. Ona göre aşkın hakikati, güzel olan ve kendisine uygun olanı
güzel bulup arzulamaktır. En mükemmel ve en sağlam sevgi Hakk’ın kendi zâtına olan
sevgisidir. Allah’ın sıfatları kendi aralarında zât ile ve zât içinde ayrı olmadıklarından aşk,
zât-ı İlâhî’nin ve varlığının ta kendisidir. İbni Sina insanda bulunan her nefse karşılık bir tutku
ve aşkın olduğuna inanır. Bu nefsler, cansız varlıklar, nebâtat, hayvan ve insan ruhlarıdır. İbni
Sina hem yasak olan cinsi ilişkiye dayalı sevgiyi, hem de kabul edilen Mutlak güzelliğe
götüren aşkı kabih/ çirkin kabul eder.

Eğer iki cihânda der isen olsun yüzüm ağ
Sızır ışk âteşiyle yüreğinde kalması yağ

Gönül mür’atını tesvîd eden yağ ile kandır
Mücellâ eyle gönlünü edûp anları ferağ

Bu ışkın mübtelâsı istemez ağyâr-ı Yâr’i
Anın çün oldu mecnûnun nice dem meskeni dağ1913.

Kuddûsî, sûfînin iki dünyada da mutlu olması ve her iki dünyada da yüzünün ak
olması için, gönlünde yağ gibi birikmiş olan bu iki sevgiden de hemen vazgeçmek gerekir. Bu
uzaklaşma da ancak aşk ile gerçekleşir. Gönlün yönü olan görüntü tarafını buğulaştıran
görünmez hâle getiren yağ ve kandır, yâni mâsîvadır. Sûfî aşk ile gönlünü cilâlayacaktır ki,
görüntüyü engelleyen maddeyi ortadan yok edebilsin. Bu sevgiyle yüklenenler Mâ’şuktan
başkasına önem vermezler. Bundan dolayıdır ki, Mecnûn’un her zaman huzur bulduğu yerler,
çöller ve dağlar (tenhâlar) olmuştur. Bu aşkın da oluşması için sûfî’nin sürekli kendini
engelleyici unsurlardan arındırıp Allah’ı zikr, tefekkür ve tevhîd ile meşgul olması gerekir.

Her kime ‘ışk hemdem olduysa çürüklü aldu sağ
Hem anın rûzi cezâda oliserdir yüzü ak

Gönlünü Mâ’şuka veren gayriye meyl eylemez
Mâl-i dünya mülki cennet ona olmaz bendur

Kimse nâil olmadı bu ışka sorun hac ile bağ
Zikri Hakk’a ol müdâvim mâsivadan et ferağ1914.

Kuddûsî’ye göre, aşk ile birleşen sûfî, can çekişmekten, yok olmaktan kurtulup diri
olur. İşte o zaman sûfî’nin meskeni leş kargalarının üşüştüğü yer olmaktan çıkıp gülistan hale
gelir. Aşk ile olan sûfîyi ancak, dünya serveti ve cennet nimetleri yolundan alıkoyar. Fakat
âşık, bu tür masîvaya itibar etmeyendir. Onun gönül dünyasında nurdan lambalar yanar. Bu
aydınlanma da ancak çok ibâdetle, çokça namaz kılıp, oruç tutmakla değil, devamlı Allah’ı
anmakla gerçekleşir.
Aynı zamanda bu aydınlanma, sûfîler için ma’rifet mutluluğun kaynağına
kavuşmaktır. Onun için Allah sevgisi, Allah’ı bilmek/ma’rifet ile orantılıdır. Bu konuda sûfîlerin
örnek/model olarak kabul ettikleri Râbia, Allah sevgisi/âşkı konusunda en mükemmel
modeldir1915. Fakat bunun yanında Hâllac’ın ezoterik bir âlemden gelen aşk sözleri sûfîlerce pek
hoş karşılanmamış, onların ağızlarından çıkan sözler vefasızlık olarak kabul edilmiştir. Bazı
sûfîler muhabbetin (aşk) saklanmasını bir hicâp olarak görmüşlerdir. Çünkü muhabbet ahvâlinin
saklanabilmesi, onun kulun üzerindeki otoritesinin kuvvetli olmadığının göstergesidir. Hâlbuki
gerçek aşkın insan üzerindeki otoritesi diğer bütün otoriterlerden daha kuvvetli olduğu için ve
muhabbetin lisanı kuru bir sözden ibaret olmayıp hâl lisanı olduğu için onun gizlenmesi mümkün
değildir.1916 Onun için aşk hâlini gizleyen akıl ve nazar sahibidir, bazı konuları düşünüp
tartıyordur. Bu ise aşk konusunda bir noksanlıktır. Zîrâ sûfîlere göre aklın çekip çevirdiği aşkta
bir hayır yoktur.1917

Medârisde ledün ‘ilmin bileni sen bulamazsın
Elest bezminde hamr-ı nûş iden mestândan al dersi

Veren iki cihâna gönlünü dûr oldı çün Hakkdan
Geçüben mâsivâdan Hak ile kalandan al dersi.1918

Aşk, sûfîyi Rabbanîlik potasında eriten ateştir. Sûfî bu ateşe tutuşunca kendine
özel bütün kimliklerini yitirir. Sûfînin daha önceden ibâdetle, ilimle, takvâve zühdle kazandığı
bütün varlıkları, değerli bildiklerini yok ederek, en yüce makâma ulaştırır. Önceden elde
ettikleri, sûfîyi Rabbine karşı fedakar olmaya götüren etkenler değildir. Bunlar âşıklara göre
sadece bir oyalamadan ibaret ritüellerdir. Onlar aşkı, en güzel nimet, en büyük servet ve en
büyük rütbe olarak görür, insanlar için bütün hastalıkların ilacı ve en büyük aydınlık yol
gösterici olarak bilirler.

Muhibb olmağa sa’y et gör ne hâletdir mahabbet
Hısâl-i evliyâdan hoşça hasletdir mahabbet

Mahabbetsiz havâyic kulluğu makbûl değildir
‘İbâdet içre bir güzel ‘ibâdetdir mahabbet

Gark etdi vücûd mülkünü deryâyı teşevvuk
Göründü gönül gözüne çün sûyı mahabbet.1902

Kuddûsî’ye göre aşksız sûfî diken gibidir. İnsanları sözleriyle, ameliyle eğiteceği
yerde istemeyerek onlara zarar verebilir. Aşktan gafil olanlar verimsiz toprağa benzerler,
oraya ne ekilirse ekilsin ürün alınamaz. Sevgiyle bağlanmadıkları şeyden ne kendileri
faydalanabilir, ne de bir başkasına faydaları dokunur. Onlar ebterler (verimsiz) gibidirler.
Arzu ve istekleri doğrultusunda hareket ederler. Fakat İlâhî küpten sarhoş olanların elleri,
yeryüzüne diken ekse doğudan batıya dek, yerde güller biter; her taraf güllük-glüstanlık
olur.1903
Âşık olanın bütün varlığı gider ve tevhîdle birleşir. O artık kavuşmayı ve
birleşmeyi hak etmiştir. Bu birleşmeyi sağlayan da “mahabbet”tir. Onun için sûfîler, kuldan
Allah’a giden yolu “muhabbet” olarak açıklamışlardır. Onlar muhabbeti, mahbûbdan
başkasını görmemek, ondan başkasını dost edinmemek ve O’ndan bir ân bile uzak kalmamak
şeklinde yorumlamışlardır.1904 Âşıklar hep recâdan söz ederler, çünkü, civanmerd ve cömert
insanlardır, onlar iyilikte bulunmada ve insanlara karşılıksız vermeden başka bir şeyden söz
etmezler. Onlar, “havf”ı gündemlerine almazlar.1905

Derdi ‘aşktır ‘âşıkân beyninde dermandan garaz
Cân fidâ etmektir ancak kurb u sultandan garaz

İste Kuddûsî O Yârin ‘ışkını leyl ü nehâr
Rengine ‘ışkın boyanmak din ü imamdan garaz1906.

Kuddûsî’ye göre, sûfîler için aşkla büyümek, din ve imana bürünmek gibidir.
Âşıkların beyninde oluşan aşkın çaresi, Allah’a kurbiyetle sûfînin kendi varlığını O’na feda
etmesidir. Zâhid kişinin gayesi cennette zevk ve keyf sürmek için amelde bulunmak ise,
sûfînin amacı da, aşkın verdiği cezbe ile delikanlı gibi çile çekmektir. Âşık, Allah’ın vermiş
olduğu aşk derdinden dolayı şükrünü yerine getirmelidir.

Girûben dil şehrine ‘ışk varlığım buldu hulût
Ar u nâmus şişesi hem eyledi taşa sukût1907.

Kuddûsî’ye göre, aşk sûfînin gönül dünyasını fethettiği zaman, varlığını yok eder ve
tevhîdi gerçekleştirir. Onun için sûfîler yaşadıkları mânevî tecrübenin, ulaştıkları hakikatlerin
sırlarını kelimelere dökmenin oldukça zor olduğunu, sözlü olarak beyan ettiklerinin;
hissettiklerini, bizzat yaşadıklarını anlatmada yetersiz kaldığını çeşitli şekillerde ifade etmişlerdir.
Örneğin; Mevlânâ ifade ettikleriyle hissettiklerini karşılaştırınca tatmin olmadığını şöyle açıklar:
“Aşkın açıklanması ve yorumu için her ne söylesem de sevmeye başladığımda o açıklamadan
utanıyorum. Her ne kadar dilin yorumu onun netleştiriyorsa da dilsiz aşk daha da açıktır.”1908

Ol sıfât-ı hüsnü vechin dayalı divâne dil
Kat edûp meylin sivâdan sana etti pes revâğ

İbn Ethem şah iken ‘ışkı anı etti fakir
Kıldı hem ‘aşk ile Mansûr boynuna urgan bağ1909.

Âşık gönlünde meydana gelen devrim ile, o güzel yüzlü Yâr’e âşık olur. Bu aşkla
gönlünde Mâ’şukundan başka her şeyi söküp atar. İşte bu aşk birçok insanın yaşamında
fırtınalar koparıp, rutin hayat çizgisini değişmiştir. Örneğin, İbrahim Ethem gibi bir sultan
bütün servetini terk ederek, fakirliği seçmiştir. Hâllac-ı Mansûr bu İlâhî aşk ile boynuna
vurulan ip ile idama gitmiştir. Seyyid Nesiminin derisinin yüzdürülmesine neden olan aynı
aşktır. Bu aşkın gönüllerde alevlenmesinin sebebi; âşık gönüllerde, Mâ’şukun firkatinden
akan yağın ateşlenmesidir. Gönüldeki yağ, mâsîvayı sembolize eder. Gönülden oluşan yağ,
kişinin Allah’tan başkasına, yâni mâsîvaya bağlılığını gösterir.
Ezelî ve İlâhî aşkını, beşerî aşk ifadeleri içerisinde dile getiren sûfî, şiirlerinde daha
çok aşk sembolizmi kullanılmaktadır. Çünkü onlara göre Allah, mutlak güzelliktir ve bütün
güzelliklerin kaynağıdır. Bu nedenle de her hoşa giden, güzel görülen ve sevilen şeyin
arkasındaki hakîkat Mâ’şûk’tur. Allah güzel olan her bir surette tecellî eder. Bundan dolayı beşerî
aşk olarak isimlendirilen şey hakîkatte İlâhî aşktan ve ona ulaştıran bir berzahtan başka bir şey
değildir.1910

Kişi âşık olup, Muhabbet Şah’ı olan Allah’a bu sıfatla kulluk yapmayınca iki var
oluşta (iki dünyada)da mutluluğu yakalayamaz. Kuddûsî’ye göre, âşığın mutluluğu sadece
âhiret için değil, her iki dünya içinde gerçekleşir ama arzusu her ikisi de değildir.
Nitekim panteist düşünür Spinoza’ya göre, Tanrı aşkı dünya aşkıdır, onun
zorunluluğunun nesnel bir biçimde kavranmasıdır, dolayısıyla bir neş’eden daha fazlasıdır.
Sevgi bilgeliğin ve tamamlanmışlığın kusursuzluğudur.1888

Mücerred zühd ü takvâ ile zinhâr
Ma’ârif cevherine kâr olunmaz1889.

Kuddûsî’ye göre, aşktan mücerret kalan sûfîlerin, Allah âşıklarına karşı birçok
şekilde eleştirileri vardır. O’nun, sonsuz ve coşkudan doğan muhabbetinin vermiş olduğu cûş
hâli, âşıkların hem söz, hem de eylem olarak diğer insanların anlayamadığı bazı hâller
yaşadığı gerçeği vardır. Âşıkları tenkid edenler, âşık ile Mâ’şuk arasında var olan bu
gizemlerle dolu iletişimi anlayamadıkları için kolaylıkla bu yola başvurmaktadırlar. Zira onlar
bilmezler ki, seven kişi kendi sıfatlarını, huyunu, hâlini bırakarak sevdiği kişinin ahlâkına
bürünmüştür.1890
Zira bazı düşünürler de, genelde aşkın birleme ve birleşme gücü üzerinde
durmuşlardır. Örneğin, Fransız felsefeci ve teologu Nicolas Malebranche (ö. 1715)1891 göre,
sevmek, kusursuzluğa hayranlık duymaktan, iyinin çekimine kapılmaktan geçer. Bu iyilik de
aslında Tanrı’nın onlara yansıyan yapıtıdır. Sonuçta sevmek, Tanrı’da varolmayı istemek,
onun gücüne minnet duymaktır1892

İhtiyârı fark edüp girdik yoluna sıdk ile
Çekmeyiz derd aşkımız var yok ise dînârımız1893.

Âşıklar, “elest bezmi”n de Allah’a olan aşklarından dolayı verdikleri bu sözlerini
bozmaları mümkün değildir. Onlar, bu fakrı tercih ederek, sıdk/doğruluklarını ortaya koyan
kişilerdir. Onlar için dert ve sıkıntı söz konusu değildir. Maddî olarak varlıklı değillerse de,
onlar Allah’tan başka her şeyin yokluğunu tercih ettiklerinden dolayı mutludurlar.

Dünyâyı seven ahretin zevkini bulamaz
Mevlayı seven gayriye herkiz nazaretmez1894.

Kuddûsî’ye göre, âşıklar, Allah ile diğer insanların kavrayamadıkları
bir gizli
sohbet içindedirler. Bu özel ilişkiden dolayı da sûfîler yaptıklarından dolayı herhangi bir
hesap içinde değildirler. Onlar amelleri için, ne cenneti arzularlar, ne de bu dünyadan bir paye
isterler. Âşıklar ne dünya, ne de âhiret arzusundalar. Çünkü onlar biliyorlar ki, her iki arzuda
onlara bu ulvî sevginin hazını yaşatamaz.
Sûfînin gönül dünyasından gelen bu İlâhî sevgi faydacılıktan tamamen uzaktır. Bu
aşkı idrâk edemeyen kişiler, nihilizmin en önemli temsilcisi Nietzsche’de olduğu gibi yanlış
algılarlar. Nietzsche, sevgiyi, cinsiyetler arası ilişki, en olumlu ve verimli anlamda, iki
benliğin kendini ortaya koyması, bunların çarpışması, herkesin diğerinin karşısında silindiği
ve yerlere kadar eğilip öncelik tanıdığı bir dizi nezâket gösterisi değil, iki gerçek kişilik
arasındaki “savaş” olarak tanımlar. İnsan neyse onu verecektir. Sevmek ve vermek için, var
olduğunu kanıtlaması gerekir1895. Yine Nietzsche, her konuda olduğu gibi, aşk konusunda da
karamsarlığını sürdürür. Ona göre aşk Troya atı gibi, kendi içinde daha az tavsiye edilebilecek
arzular, kurnazca manevralar ve su götürmez tehditler barındırır. Hıristiyanlığın üç erdemi
bunlardır işte: İman, aşk ve umut. Ona göre bunlar üç erdem değil, üç hiledir1896.

Ham içüben kanarız vecde gelip döneriz
‘Işk oduna yanarız nûru olur nârımız1897.

Kuddûsî, vecd ile aşkı birbirleriyle ilişkilendirir. Aşkı tadanlar, aşkın vermiş
olduğu duygu ile vecd’e gelir ve sema yaparak bunu dindirmeye çalışır. Sûfîye semadaki
dönüşü sağlayan Aşkın kişiyi vecde getiren coş hâlidir. Çünkü vecd, sûfî için kalbin işitmesi
ve görmesi hâlidir.1898 Nitekim âyette Allah: “Baş gözleri kör olmaz, ama göğüste bulunan
kalb gözleri kör olur”1899 buyurmaktadır. Aynı zamanda vecd, Kuddûsî’nin üzerinde titizlikle
durduğu gibi, kalbin daha önce kaybettiği saflığa zikir aracılığıyla tekrar kavuşması
hâlidir.1900 Vecd öyle bir hâldır ki, vakt kişiye galib geldiği zaman beşerî vasıflar ortadan
kalkar, vücûd/varlık kendinden geçmenin ötesinde hâllerinden de habersiz duruma gelir.1901

Âşık sûfînin kalbi her türlü gizli ve açık şirkten temiz olmalıdır. Kuddûsî, âşıkların
kalbini saraya benzetir. Nasıl temiz ve düzenli olmayan bir konak devlet başkanına layık
görülmüyorsa, her türlü mâsîvadan temizlenmemiş bir kalbe de Allah’ın yerleşmesi mümkün
değildir. Onun için âşık kulların gönül dünyası tevhîd, zikir, tefekkür ile Allah’ın
konaklamasına hazır bir saray haline getirilmelidir.

Muhabbet hamrını nûş eyleyen bir kez olur mest
Gözü açık özü hayrân, gören sanur ki hışyâr1878.

Allah’ın ârif kullarına bu dünyada yaşadıkları bağlılık ve aşkdan dolayı birçok
elem ve keder gelir. Bu ızdıraplar, ârifin, irfanının ziyadeleşmesine neden olur. Çünkü o
muhabbet şarabından içmiştir. Aşk şarabından içen kimse de, kendisine gelen keder ve
acıların farkında değildir. O kendinden geçip mest olmuştur. Onun ruh yapısı, şehid olan
kişinin çektiği ızdırab kadar acı çeker. Şehidin de çektiği acının hissi bir pire ısırması
kadardır.

Hevâyı ‘ışkın ey dilber beni nâlân u zâr itdi
Düşürdi özge sevdâya yirmi kûh-sâr itdi

Safâ vü zevk u ‘ışretler sürer idim şu ‘alemde
Benim heb varımı ‘ışkın çerisi târümâr itdi.1879

Kuddûsî’ye göre aşk, sâlikin, seyr u sülûkunda en büyük devrimi gerçekleştiren
etkendir. Aşk, sûfînin benliğini kuşatınca, ilim, amel, zühd ve takvâdan eser bırakmayıp,
sûfînin önceki hayatının otokritik yapmasına neden olur. Sûfî aşkla beraber Yüce Yaradanına
karşı, itirafta bulunmaya ve özür dileme içerisine girer.
Kuddûsî, ilâhî, aşkı bir mıknatısa benzetir. Bu İlâhî aşkın iksiri öyle çekicidir ki,
sûfîyi bir mıknatıs gibi Allah’a çeker. Aşk, sûfîyi atmosferine aldığı zaman, gönlünü feth
ederek orada köklü bir değişiklik yapar. Önceden yerleşmiş olan bütün iyi ve kötü duyguları
veya o kişi için değerli olan her şeyi yağmalayıp yok eder. Çünkü İlâhî aşk kişinin var olan
eski hâlini yok edip, Allah’ın varlık deryasında hiçliğe bürünür.1880 Ne iyi olarak bilinen ilim,
takvâ, keramet, amel, izzet ve benzerlerini, ne de kötü olarak bilinen ucb, riyâ, kibir, gurur,
yöneticilik sevgisi, mevki makâm sevgisi ve zulmü bırakır. Bütün bu duyguların odağı olan
kalbi tamamıyla değiştirir. Aynı zamanda kişinin saadet ve mutluluk zannettiği dünya sevgisi
veya cennet sevgisini yerle bir ederek ona yüce bir değer vererek Allah’a yükseltir. Aşkı
bulan için, önceden kalbe yerleşmiş bütün bu duygular hastalıktır.
Kuddûsî, âşıkların bezm-i elest’te aşklarını bulduklarını, bu sıfatı kazanan
insanların dostlarının Allah olduğunu söyler. nitekim Kur’ân da Allah’ın en Yüce sevgili, dost
olduğunu çeşitli âyetlerle açıklamaktadır. Allah sevgisi, insanın mükemmelliğe ulaşmasındaki
nitelikleri vurgulamaktadır. Örneğin, “Allah, çok tevbe edenleri ve çok temizlenenleri
sever.”1881 “Allah tevekkül edenleri sever,”1882 “…sabr edenleri sever”1883 ihsânda bulunan ve
iyilik yapanları sever1884 ve kendi yolunda saf bağlayarak mücadele ednleri sever.1885 Kısacası
Allah her konuda kendi rızası için eylemde bulunanları sever.

Zikr-i Hudâ’dır kârımız leyl ü Nehâr her dem bizim
Çün anı zikr etmek ile kuvvetlenür imanımız1886.

Âşıkların en önemli özelliği, devamlı olarak Allah’ı hatırlamalarıdır. Çünkü
Allah’ı anmak onların imanlarını kuvvetlendirir.
İlâhi aşkın tekkesi, hânkâh’ı sûfî’nin gönlüdür. Sûfî için akıl, ilim, ma’rifet ve
aşk’ın kaynağı burasıdır. Kuddûsî, aşkı yakalayamamış sûfîleri, aşkın iksirini içmeye davet
etmektedir. Çünkü, yukarıda da belirtildiği gibi, Allah, çok ibâdet, zühd ve takvâ ile
ulaşılacak bir ilah değildir. Ona göre, Allah, ancak aşk ile bilinebilir. Ve aşk olmadan irfan
sahibi olmak da mümkün değildir. Aşk, âşığı Allah’tan gayrisinden koruyarak, onu berrak bir
şekilde (tertemiz) Allah’a kavuşturan tek teslimiyet biçimidir.. Aşk, âşık sûfîye âriflik sıfatını
kazandıran tek yoldur. Sûfî, Allah’ı hakkıyla, gereği gibi ancak aşk ile bilebilir.

Muhabbet şâhına kul olmayınca
Dû kevnin mülküne sultan olunmaz

Hudâyı ‘ışk ile bildi bilenler
Ki ansız sâhib-i ‘irfân olunmaz1887.

Aşk ve Takvâ


İnsanın öz oluşumunun sevgi tohumları üzeride yeşermiş olan tasavvuf
anlayışında, takvâ kavramı, bilinenin aksine korkudan ziyade sevgiyi temel alan bir
kavramdır. Anlam olarak Müslümanlar arsında tartışmalı olan takvâ kelimesi bir çok yerde
asıl amacından farklı bir şekilde kullanılmıştır. Genelde takvânın temeli aşka ve sevgiye
dayalı bir dinde “korku” olarak anlaşılması, Yaratıcının sıfatlarından uzak bir anlam
vermektedir. Zira Allah: “Ey adem oğulları! Size kendi içinizden âyetlerimi anlatacak
peygamberler gelir de kim onlara karşı gelmekten ittika ederse (sakınır) ve kendisini
düzeltirse, onlara korku/havf yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir.”1856 buyurmaktadır. Bu
âyetteki “itteka”nın “korku” anlamına gelmediği açık bir durumdur.1857 Takva, lugat
anlamıyla, sevgili olan Allah’ın sevgisini kaybetmemek için sakınmak, korunmaktır.1858
tasavvuf termonolijinde ise, dinin emirlerine bağlanmaktır, korkuyla bağlılık değildir.1859
Takvâ sahibi sadece yasak olanlardan kaçınmaz, aynı zamanda Sevgilisine karşı duyduğu
sevgiye helâl gelmesin diye bazı mübahlardan da sakınarak bağlılığını güçlendirir.1860

İlm ü amal zühd-ü takvâdan eser komadı ışk
Girüben dil karyesine eyledi hep tarumâr1861.

Takva, kalbin Allah’dan ayıracak her şeyden uzak durarak, bütün benliğiyle
kendini adamasıdır. Bunun sınırını Allah âyet ile çizmektedir: “Ey iman edenler! Derin bir
duyarlıkla Allah’a karşı sorumluluğunuzun hakkıyla bilincinde olun ve O’na kendinizi
yürekten teslim etmeden önce ölümün sizi alt etmesine izin vermeyin”1862 Takvâ, Kur’ânın
ortaya koyduğu şekliyle sevgidir. Çünkü takvâ sahiplerini Allah sever: “…Allah kendine karşı
sorumluluk bilinci taşıyanları sever.”1863 Ve onlarla beraber olduğunu vaad eder.1864Allah’ın
hakkını en çok gözetleyen ve Allah’ın sevgisini ziyâdesiyle kazanan Hz. Peygamber (s.) buna
en çok riayet edendir: “ sizin en çok takvâ sahibi olanınız benim”1865 Allah takva sahibi
kulunu seveceğini,1866 buna karşılık kulun da nefsini muhâsebeye çekmeden takvâya
ulaşamayacağı gerşeğide ortadadır.1867 Aynı zamanda Peygamber (s.), kendisinin
sevdiklerinin ve dostlarının müttakîler olduğuna vurgu yaparak, takvânın sevgiye dayalı
olduğunu belirtir.1868 Kısacası Allah insanların kalplerine muhabbet nurunu “takvâ” ile
bağlamıştır, çünkü âyette: “Allah size imanı sevdirdi ve onu sizin kalblerinizde süsledi”1869
buyurarak, bu sevginin tadı ve güzelliğinin süsü ile takvâ kalplerin ayrılmaz bir parçası haline
gelir.
Sûfî perspektifte, seven ile Sevilen/âbid ile mâ’bud arasında tam bir sevgi bağı
vardır. Onlara göre, ibâdetin doğasının derinliklerine indiğimizde, sevgi temel form olarak
görülmektedir. Çünkü, sûfîlerin, İlâhî aşkı tadan kesiminde, kişinin ibâdetinin anlamı,
karşılığı, Allah’a olan fazla sevgisidir1870. Kul ile Tanrısı arasındaki ilişkide baskın olan
duygu sevgidir.

‘Işksız olan ‘âbid olursa dahi merdûd olur
Çün ibâdet eyler ol cennet için Tenrisine
Zümre-i ehli Hudâya girmeyip mefkûd olur.1871

Kuddûsî, aşksız yapılan ibâdetin derinilikten yoksun olduğundan dolayı, bunu kim
yaparsa yapsın kabul göremeyeceğini iddia eder. Bu aşktan yoksun ibâdeti, rutin hâle getiren
abidler için de geçerli olduğu görüşündedirler. Çünkü aşk ile ibâdet etmeyen kişiler cennet
karşılığında bu kulluğa yaptıkları için samimiyet ve dürüstlük yoktur. Bunlarda Allah’ın
dostluğunu kazanamazlar1872.
Kuddûsî’ye göre, aşkın kalbi fethetmesi, kişiyi kendi atmosferine alması ancak
Allah’ı ve mahlukatın sırlarını düşünmekle mümkün olur. Sûfîyi aşkın cezb edici atmosferine
sokan tefekkürdür. Cezbe de olmazsa kişinin aşka ulaşması imkansızdır1873

Âşık-ı miskîni ışk evvel zelil u hor eder
Varını yapma edip dil şişesin meksûr eder1874

Kuddûsî İlâhî aşkın insanı normal insan standartlarından çıkarıp hâlk arasında
perişan ettiğini söyler. Bu aşk insana ayrılık, acı, ızdırab, fakirlik, yalnızlık gibi menfi
durumlarla karşılaştırdığını, fakat neticede insanı onlardan uzaklaştırıp Hakk’a ulaştırdığını
söyler. Aşığın kalbi devamlı kırıktır. Çünkü o Mâ’şukunu hep arar.
Platon da, Kuddûsî gibi sûfîlerin bu aşk bağlılığına benzer tutkuyu, aşırı/coşkulu
sevgiyi, yoğun bir sevgi ya da aşırı hissediş olarak, insanı tamamlayan bir duygu olarak
tanımlar. Bu da, bazılarınca sûfîlerin aşk veya sevgiye getirdikleri tanımların Platon ve Yunan
felsefesinden alındığına dair iddialara sebep olmuştur.1875

Bu ışkın kadrini müfti müderris sanma bilirler
Ulvî kadrini anın sülûk ehli münibden sor1876.

Ve aşk hissetme ve yaşama konusunda, ancak bu aşkı tadan seyrü sülûk kişilerin
bilebileceğini diğer kişilerin hangi uzmanlık alanında yetki sahibi olsalar dahi, bu konuyu
anlamalarının mümkün olamayacağını ifade eder.

Saray pâk olmayınca Padişah’a lâyık olmaz
Kulübi ehl-i ‘ışk Yezdâna me’va demişler1877.