VARLIK: Varoluş Nedeni.

Aşk güzel âşık güzel yâr güzel
Gül güzel bülbül güzel gül zar güzel

Bulamadım bir nesne kim ola abes
Çâr anâsır yel su hâk nâr güzel

Yedi gökler dahî onlardan olan
Levh kâlem ay gün cünûd yâr güzel

Arş-ı kürsî beyt-i ma’mur melek
Pes dahî anlarda ki envâr güzel

Yedi kat yer ve anlardan olan

Cümle eşyâya verilmiş kâr güzel

Yoktur âlemde bir beyhûde şey
Taş ağaç sâir cemâd candâr güzel

On sekiz bin dürlü âlem hâlkı hep
Kulluk edenler kamu her bâr gzel

Kelb ü Hinzir ü Yılan akreb dahî
Sairinin varınca esrar güzel

Kâfiri şeytânî halk etmekte hem
Var masâlih ideriz ikrâr güzel1511.

Böyle bir varoluş felsefesine bağlı varlıklar, her yönüyle güzeldir ve her
cihetleriyle sevilmeye değerdir. Allah’ın tecellîsiyle varlık sahnesine çıkan her varlık
derûnînde Rabbanî güzellikler barındırır. Onun için Hakk’ın yaratmış olduğu ve “halk”
sıfatının özelliklerini üzerinde taşıyan her varlık güzeldir. Çünkü Yaratıcısı güzeldir.
Yaratılmış hiçbir nesne Hâlık’tan dolayı, yani yaratılış vasıflarından dolayı tenkid edilemez.
O nesneyi tenkid Yaratıcısının işine, hikmetine müdahâle anlamına gelir. Dünya üzerinde
hiçbir nesne boş yere, amaçsız bir şekide yaratılmamıştır. Her eşyânın kendine verilen güç
nisbetinde, diğer eşyâya inanılmaz şekilde ihtiyacı veya faydası vardır. Bu nedenle her
mahlûk, Hâlık’tan dolayı bir aşk nuru taşımaktadır. Kendini keşf eden varlık, bunun bilincine
varır ve Rabbine bu aşk üzere yaklaşmaya çaba sarf eder. Bütün varlıklara bu sevgi nuruyla
bakar ve ona göre her şey güzeldir.
Varlığın temel yapısını oluşturan dört temel unsur (anasır-ı erba’a), en güzel
nesnelere maya olmuştur. İnsana canlılığını sağlayan dört element: Toprak, su, hava ve ateş.
Varlığı bu dört elementin birleşmesinden yaratan Allah’tır. Bu temelin harcı olan bu dört
unsuru da en güzel bir biçimde yoğurup, şekillendirip aşk ile üfleyen de en büyük
Yaratıcı’dır.1512 Varoluşun hiyerarşik yapısının en alt derecesinde bulunan ve dört unsurdan
oluşan madde tam anlamıyla “maddî” değildir. Bunlar İlâhî hakîkatın tecellî ettiği birer
şekildirler/arketipdir.1513 Zira sûfî anlayışında bu alemde varolan her şey canlıdır ve hepsi de
bi rûha sahiptir. Ve her şey bir “nefs” ile hayat bulmuştur.
Güzellik tek bir varlıkta değil, her varlıkta mevcûttur. En küçük yaratıktan en
büyüğüne kadar. Yedi gök semavat ve içinde barınan her varlık, Rabbanîyet özelliğinden
dolayı güzeldir. Çünkü Yaratıcı güzeldir ve güzelliği sever.1514 Levh-i mahfuz, her şeyin
yazıldığı ve muhafaza edildiği yer, güzelliğin üssüdür. Zira bu üssün hakîmi, her şeyi en güzel
şekilde yarattığını beyan etmektedir.1515 Burası, âşığın gönlü gibi, aşkın sırrı olarak okunan
irfanî levhadır. Âşık/ârif nasıl yüce yaratılışa ait bilgileri bu güzel levhaya yazıyorsa; orada da
her şey kaydedilir. Allah’ın tecellîleriyle süslenen âşıkın gönlü, aşk ile sırlı bir şekilde okunan
irfân levhası gibidir. Ârif, bulduğu Yüce hakikatleri gönül levhasına yazar. İlâhî cemâl de
gönül levhine işlenmiştir. İşlenen bu İlâhî cemâlin görülebilmesi için, gönül levhasında iki
cihan/dünya ve âhiret nakşının silinmesi gerekir. Çünkü âşıkın her iki dünyaya olan ilgisi
sıfırdır, yoktur. O sadece Tanrı’sına vuslatı özlemektedir.
Yani Kuddûsî, bir taraftan dünya ve âhiret nimetlerine yüz çevirip iç dünyasında
onların izini silip, benliğini “hiç”liyerek/sıfırlayarak ağyârı önemsemezken, diğer taraftan
varlık dünyasında/ kevn ü mekân da varolan her varlığın bir gaye için yaratıldığına
inanmaktadır. Her yaratılan nesnenin, meydana gelen her olayın, fenomenin bir sebebinin ve
amacının olduğunu ifade etmektedir. İşte bu felsefesi de, sûfînin dünyaya bakışı konusundaki
yanlış imajini ortadan kaldıran bir gerçektir. Nitekim Kuddûsî bu hususu şöyle anlatır:

Zem eyleme dünyayı ‘ukbâya oldı âlet
Tahsil-ı zâd iden mücâhid dir mi hiç dünyâ abes

.1516

İlâhî nûr ile var olan arş, Allah’ın evi Kâbe ve meleklerin hepsinde gizli olan
nurların tümü, Yüce Yaratıcıyı zikredip O’nu anmaktadır. İnsanları ve varlığı kendine cezb
etmektedir. İlâhî nurla inşa edilen arş, beyt-i ma’mur ve meleklerin her birinde Allah’ın farklı
bir tecellîsi olduğundan dolayı hepsi de nur saçan eşsiz güzellerdir.




1491 Chittick, Hayal Alemler, s. 42.

1492 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 220.
1493 Kuddûsî, Nasâih-i Kuddûsî, vr. 205a.
1494 Mevlânâ, Dîvân-ı Kebîr, III, 426.
1495 Aynı eser, VI, 457.

1496 Kuddûsî, Dîvân, s. 144.
1497 Kuddûsî, Dîvân, s.28.

1498 Kuddûsî, Dîvân, s.29.
1499 Aynı eser, s.123.

1500 A.e, s.16.
1501 Evelyn Underhill, A Study in The Nature and Development of Man’s Spiritual Consciousness, 12. edition,
Methuen, London 1960, s. 234.
1502Kuddûsî, Dîvân, s. 16.
1503 Aynı eser, s.22.

1504 Aynı yer.

1505 Kuddûsî, Dîvân, s.82.
1506 Mevlânâ, Dîvân-ı Kebir, VII, 229.

1507 Kuddûsî, Dîvân, s. 144.
1508 Kuddûsî, Dîvân, s. 91.
1509 Kuddûsî, Dîvân, s.104.
1510 Aynı eser, s. 33.

1511 Kuddûsî, Dîvân, s.106–107.
1512 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 258a.
1513 Schwarz, age., s. 209.

Kuddûsî’ye göre, sûfî, düşünce dünyasına yoğun bir şekilde daldığı zaman, insan
kendi dışındaki dünyada algılayamayacağı şeylerle karşılaşır. Sûfîye göre her varlık ve bizim
perspektifimizde iyi veya kötü bilinen her şey bir hikmete mebni olarak yaratılmıştır. Hata
sûfîler, inanmayanların ve kendilerine buğz edenlerin de bir hikmet için yaratıldıklarını
görülmektedir. Onun için hadiste geçen “ Yetmiş iki fırkanın delâlette” olmadığı sonucu
ortaya çıkmaktadır1503.
Kuddûsî’nin düşüncesinde, cehennemin yaratılması, insanların uçması, ateş vb.
hiçbir nesne ve fenomen abes/unreasonable yaratılmamıştır. Kısacası evrendeki her şey bir
gaye için yaratılmıştır. Akleden varlıkları ve Yaratıcı’nın doğuştan iç dünyalarında
yerleştirdiği sevgiden dolayı diğer canlı varlıklar arasındaki mecazî aşkda abes değildir.
Çünkü mecazî aşk, hakîkî aşkın kantarıdır. Yaratılan varlıkların dış görünüşlerinden insanlar
bir paradoksla karşı karşıya kalabilirler, fakat, varolan her paradoksun altında bir İlâhî hikmet
vardır. Bundan dolayı, hiçbir bir varlık abes olarak yaratılmamıştır. Hayır ve şer diye
isimlendirdiğimiz her olgu, her eşyânı bir yaratılış amacı vardır. Zannedilmesin ki, Mecnun
ve Leyla abestir. Âhirete ölçü olan dünyada abes yaratılmamıştır. Onun için sûfî dünyayı abes
görmemelidir. Kâfirleri yaratmasında Hırısitiyan, Yahudi ve müşriklerin yaratılmasında abes
değil, hikmet vardır. Ma’rifet sahibi sûfî, hiçbir şeyi abes olarak görmemelidir1504.

Uyumaz on sekiz bin âlemin hâlkı sana n’oldu
Ederler cümlesi tesbih u ezkar u duâ ikaz

Uyumaz arş u ferş şems u kamer mâh u necm u kürsî
Bulut, kar, yıldırım, yağmur çu bunlar daima kar1505.

Kuddûsî’ye göre, bütün varlıklar Allah’a kullukta sahv/uyanık durumda olmalıdır.
Varlık evreninde hiçbir varlık yoktur ki, Allah’ı her an zikretmek için sahv/uyanık hâlde
olmasın. Güneşten en küçük yıldıza, vahşi hayvanlardan balıklara, cinlerden meleklere,
denizlerden göklere, buluttan yağmura kadar bütün varlıklar uyanık bir şekilde Allah’ı sürekli
anarken, âşık sûfînin gecesini uyuyarak geçirip Allah’ı anmaktan gafil durması mümkün
değildir.
Varlık âleminde mevcut olan bütün eşyâ, sürekli Allah’ı anmak ile meşgûlken,
âşık sûfîlerin, Allah’ı gece gündüz anmaması, gecelerini uyku ile geçirmeleri mümkün
değildir. Onların bu vasıfları, Allah’ı anmayan, bir ân bu ibâdetten gafil olan ve aşk ile gönül
dünyalarını aydınlatmayan kişilerin vasıflarından tamamen uzaktır. Onun için, Allah’a
vuslatın ve O’na hesap vermenin bedeli o kadar ucuz değildir. Zira bütün eşyâ, hesap
gününün vermiş olduğu ağır yükün sorumluluğu altında ezilirken, O’na kendini adamış âşığın
bu bilinçten gafil kalması imkânsızdır. Nimetin ve varlığın, insan için yaratıldığı düşüncesinin
hâkim olduğu bir dinde, o dine bağlı sâliklerin sabahlara kadar ibâdet yapmadan uyumaları
sûfî eylem ve düşüncesine aykırıdır.
Allah, insanı yaratırken bezm-i elest’te kendisini Hakk sıfatıyla donatmıştır. Bu
sıfatı da aşk gömleğiyle kendisine giydirmiştir. O “elest”teki bu sözleşme gereği eğer
içindeki, Allah cevherini keşf edip, önceden kendisine bahşedilmiş olan aşkı yaşarsa, Hakk’ın
kendisi üzerindeki sıfatlarının hakkını verebilir. Zira varlık ve oluşun temelini oluşturan,
yaşamı yeni rüyâların heyecanıyla durmadan hareket halinde tutan kuvvet aşktır. Oluş

halindeki her şeyden aşk mevcuttur, çünkü, dünyada ne varsa hepsi sonunda yok olup gider;
geri kalan sadece aşktır1506

Buyurdun kör olan dünyâda pes ‘ukbâda kördür
Seni her zerrede kim görmez anın işi hüsrân

.1507

İşte bu aşk ile varlıktaki ilâhî tecellîyi ayne’l-yakîn bir şuur hâliyle Allah’ı idrâk
edemeyen kişinin âhirette de Yaratıcı’yı görmesi mümkün değildir. Kuddûsî’nin anlayışında
hakk varolan bütün varlıkta, yani zerreden küreye her nesnede mevcuttur. Bundan dolayı sûfî
gönül dünyasının aydınlığıyla O’nu görebilme bilincini kazanabilir. Onun içn sûfînin tüm
varlığa yaklaşımı da sevgi ve şefkâtla beraber büyük bir saygı gerektirir.

Bana pend eyleyüp der ki bu ışkdan fârig ol gel
Beni bezm-i elest’de ‘ışk ile Hak etti merzûk1508.

Kuddûsî, diğer sûfîlerin de ontoloji/varlık konusunda temel ilke olarak
benimsedikleri “men ‘ârefe” düsturu üzerinde durmaktadır. Ona göre, kişinin Yaratıcı’sını
bilmesi için öncelikle kendine rucû ederek, Rabbin emrettiği şekilde “enfus”u müşahede
ederek, kendini bildikten sonra, Tanrı’sını da gerçek varlığıyla tanıyabileceği görüşündedir.

Bir kat’a meni idi senin çünki esâsen
Pes kendini bil Hikmet-i Hâllâk’a nazar kıl1509.

Kuddûsî, bütün varlıklara, eşyâya, Allah’ın vermiş olduğu İlâhî aşkla sevecen ve
muhabbetle yaklaşır. Onun için, her şey güzeldir. Hem güzel olan eşyâ güzeldir, hem de
insanlar nazarında çirkin, kötü görünen her şey güzeldir. Öncelikle güzellerin başında aşk,
âşık ve yâr gelir. Allah ve O’nun birliğinin sembolü olan gül aşkın karşılığıdır ve güzeldir.
Aşk bağının bülbülü olan âşık, bülbülü sembolize eder, o, Allah’ın gülünü/aşkını o bağda
görmüştür. Bülbül, gülden başkasına konmayacağına göre; yâni âşıkın/ârifin Allah’tan
başkasına gönül vermesi mümkün değildir.
Kuddûsî’nin düşüncesinde, alemdeki her şey, madde ve cisim olarak Allah aşkının
bir sonucu olarak varlık alemindeki yerlerini almışlardır. Aynı zamanda Allah, her şeye
sevgisi ve aşkıyla ulaşmaktayken, insanın da, O’na ulaşabileceği/vuslat edeceği gerçek ve
doğru bir yolu vardır; bu da aşktır.

Geldi yine mevsim-i gül bülbül ağlar inler
Bülbül inler güller inler dahi gülzâr inler

.1510

Başka bir ifadeyle sûfînin maksûdu, bağ bahçe değil, ondaki gül aşkıdır. Yâr da
gülzâr ile sembolize edilir. Allah’dan, Vahdet, Vahidiyyet, Ferd ve Ahad mertebesindeki
henüz taayyüne ve tecellîye geçmemiş varlık, âşıkların gül bahçesi olan makâmıdır.
Âşık/bülbül, gülzârı seyr etmek isteyen bir bülbüldür. Yâni, gülün sevgisiyle oraya
bağlanmıştır. Âşık/bülbül gül bahçesini dikenlikte/dünyada bulmuştur. Ay yüzlü sevgilinin
yüzündeki aydınlık gönlüne doğmadıkça, saadet bağının gülünün/aşkının açılması mümkün
değildir. Âşık/bülbülün gönlü Yâr’ın/gülüzârın, güzellik bağının reyhanını isteyen bir
aşk/gül’dür.işte bu noktada, Kuddûsî’nin şu anlamlı dizeleri bize önemli ipucları verir:

VARLIK

Varoluş Nedeni

Sûfîlere göre âlem, “Allah’tan başka her şey” /mâ sivâ olması bakımından O’ndan
ayrıdır. Âlem, Rahman’ın nefesinden zuhur eden kelimeler olduğundan, her yönden bir ayrılık
söz konusu değildir. Çünkü nefes, nefes sâhibinden ayrı olmadığı için Allah’ın sonsuz
kelimeleri olan âlem, O’nun nefesiyle aynıdır. Nefes de Rahman’ın kendisi olduğundan,
kelimeler/logos Rahman’ın aynıdır. Yâni, âlem, Hakk’ın zuhûr yeridir. Zât itibariyle Allah
her şeyden mutlak münezzeh olması sebebiyle âlem bu yönden Allah’tan başkadır. Fakat
âlemde Allah’ın isimlerinin tecellisinden başka bir şey bulunmadığından âlem Allah’tan ayrı
değildir.1491

Kamu eşyâya bakuban ‘ayânen anı gördüm
Ki ‘uşşâkın dilin kapan şeh-i hûbânı gördüm

Sözüm yalan değil anda içerem dostlar inanın
Beher zerrât-ı mevcûdâtda ben ol Cânı gördüm

.1492

Kuddûsî’ye göre, varoluş heyecanının hamurunda aşk olduğu için, Allah her şeyi
yerli yerince yaratmıştır.1493 Zira sûfîler, var olan her şeyi aşk annenin çocuğu olarak kabul
ederler. Çünkü, dünya dört unsurdan doğmuştur, fakat dört unsurda aşktan doğmuştur.1494

Dünyanın her parçası aşktır; her parça bir bakışın sarhoşudur.1495 İşte Hakk’ın yarattığı bütün
varlıklar bu sarhoşlukla Yaratıcıya ibâdet ederler. Âlemde hiçbir varlık yoktur ki, amaçsız ve
yararsız yaratılmamış olsun; büyük, küçük (canlı cansız denilen) bütün varlıklar, kendi ruh ve
fizikî durumlarına bakılmaksızın hepsi Allah’ı tesbih etmektedir. Bütün varlıklardan birbirleri
için birçok faydalar ve iyilikler vardır. Dünya âhengi, varlıkların birbirlerine olan
ihtiyaçlarından dolayı dengede tutulmaktadır. Bütün hayvanların yaratılış amacı; tümünün de
birbirine hizmet etmesidir.

Buyurdun kör olan dünyâda pes ‘ukbâda kördür
Seni her zerrede kim görmez anın işi hüsrân

.1496

Kuddûsî, mânevî Pîri Mevlânâ ve diğer âşık mutasavvıflarda olduğu gibi, varoluşu
Allah’ın aşkıyla açıklamaya çalışır. Ona göre, Allah, kendi sevgisi nedeniyle, önce bütün
varlığın prototipi olan ve kendi katında henüz bilgisel bir varlığa sahip olan Muhammedî
Nûru yaratıp, dost olarak kabul etmiştir.

Hûdâ her şeyi hâlk edip komış yerlü yerince

İderler cümlesi ana ibâdat rütbesince

Abes bir nesne yokdur kim ola bi-faide hâşâ
Büyük küçük duruşu hidmetine cüssesince1497.

Kıyas it bunlara var on sekiz bin dürlü hâlden
Nefissiz nesne yok filden karıncaya varınca

Bi-külli ferdin mahlûkat melek hem cin cemâdat
Çalışub hidmet iderler kamu hâlıka hâlince

N’ola şu şöyle olsaydı diyecek yir komamış

Bilürsin anı Kuddûsî tefekkür eyleyince1498.

Allah kendi nurundan Hz. Peygamber (s)’i yaratmış, O’nun nurundan ise bütün
varlığı yaratmıştır. Evrende var olan her şeyin bir benzeri insanın bedeninde vardır. Onun için
mürîd, bu âhenkli ontolojik düzene bakarak âriflik/bilgelik sıfatını kazanır. Mürîd devamlı
insanın evrende en büyük âyet olduğunu tefekkür etmelidir1499.
Bütün varlığın yaratıcısı olan Allah’ı, Kendisinden başka hiç kimse medh edemez.
Çünkü diğer sıfatlar da olduğu gibi, nâkıs yaratılan bir varlığın, Yaratıcıyı da, gereği gibi
takdir edip, medh etmesi mümkün değildir. Allah’ın dostlarının hepsi bu konuda ittifak
hâlindedir1500.
Bütün varlıklar/mevcûdât, Yaratıcılarını sürekli olarak anarlar. O’na şükranlarını
bildirirler. O’nun Rabbliğini takdis ederler ve Allah’ı zikr ederler. Bu zikir esnasında, her
varlık değişik sesler çıkarır. Örneğin, kuşlar ve kurbağaların çıkarmış olduğu farklı seslerde
ve körükten çıkan “hû” sesinde nice sırlar gizlidir. Allah her varlığı çeşitli sırlarla yaratmıştır.
Her varlık O’nu tesbih ve zikr etmek için yaratılmıştır. Bunu idrâk edebilmek için insana
düşen, derin bir düşünce atmosferine girerek tefekkür etmektir. Evrende var olan her şey
âhenkli bir şekilde ve bir hikmete binâen yaratılmıştır. Onun için eşyada Yaratıcı’yı görmek
bir şuur açıklığıdır ve aynı zamanda aydınlanmanın en basit ve en yaygın biçimidir. Birçok
insan, duyduğu ve gördüğü güzelliğin cazibesiyle bu aydınlamayı yaşamaktadır.1501 Böyle bir
şuur hâli Kuddûsî gibi mutasavvıf şâirlerde kendini belirgin bir şekilde ortaya koymaktadır.

Münkir ve mubgızları yaratmasında var hikem
Dime imdi yetmiş iki fırka hem küffâr abes.1502