İdeal İnsan Ehl-i Hakk

Kuddûsî’ye göre, insanlar kullukta bulunduklarına göre üç hâle bürünerek
davranır. Âhireti gaye edinen, dünyayı kesinlikle düşünmemeli, dünyayı gaye edinen âhireti
düşünmemelidir. Eğer kişi, Allah’a âşık ise kesinlikle ne âhireti, ne de dünyayı düşünecektir.
Kuddûsî’nin hem tinsel, hem de maddî olarak insanın doğal yapısına tam uygun olarak
yaptığı bu değerlendirmeye karşılık materyalist düşünür Karl Marx (ö.1883) ise insanı sadece
emeğine göre değerlendirir. Ona gör insan, alet yapan hayvan/homo fober gibi üreten bir
varlıktır.1445

Eğer âşık isen Mevlâ’ya geç dünya ve ‘ukbadan
Haramdır çünkü Ehlullah’a anlar, şüphe yok asla

Sığar mı bir gönülde iki mahbub var düşün birken
Nu zıt kamal itmek mahâl mümkün değil zîrâ.

Nedir maksûdun ey ‘abid ibâdetten de gil bana
Eğer talib isen dünyâyı bil âhiret harâm sana

Eğer âhiret dilersen gönül virme şu dünyâya
Ki âhret ehline dünyâ harâmdır böylece bil ha1446.

Kuddûsî, “Kenzu’l-mahfi”1447 hadisinden yola çıkarak, insanları Allah’ı bilmek
konusunda, üç sınıfta ele alır. İnsanların, bu hadise göre, Allah’ı herhangi bir engel ve mânia
olmadan bilmeleri gerekir. Birinci sınıf insan, Allah’ı takdirle az bilendir. İkinci sınıf insanlar
Allah’ı istidlâl/kanıt ile bilenler, üçüncü sınıf insanlar ise, Allah’ı tahkîk ile bilenlerdir.
Mukallidler, işittikleriyle Allah’ı bilirler, fakat onlar bu bilgileriyle engeli aşamazlar.
Müstedille, akılla ve nakille Allah’ı bildiklerini iddia ederler. Tahkik ehli ise Allah’ı ayne’lyakin

bilenlerdir. Onlar, Allah’ı en ulu şekilde bilenlerdir. Zira bu kimselerin ruhu Allah’ı
hakkıyla bilme sırrına ermek istiyorsa, bunu öncelikle gönül levhasına yazacaktır. Gönül
duvarına kazılmayan İlâhî bilgi/ma’rifet, meyva vermeyen ağaç gibi verimsizdir.

Kim ki bu sırra olursa aşina Hakkı bilür
Hakkı bilmek diler isen bunu tevhid-i dilde yaz.1448

Kuddûsî’nin üzerinde durduğu konuların başında insan gelir. Ona göre, insan
olmak kolay ve basit bir olgu değildir. Her şeyin başında, kişinin insan olabilmesi en önemli
faktördür. Bundan dolayı lafla kişinin “insan” olabilmesi mümkün değildir.

Özünü sanma kim insan olubdür
Kuru da’va ile insân olunmaz1449.

Bu “insan” olma bilincinin kazanılması, insanlığın varlığıyla birlikte tartışılmıştır. Her
dönemde insan, yapıp ettiklerine göre değişik tiplerle tanımlanmıştır. Örneğin, Antik Yunan
felsefesinin üç önemli ismi olan Sokrates (469-399 B.C), Aristoteles(384-322 B.C) ve Plato
(427-347 B.C) da iki önemli insan tipi vardır. Bunlar sıradan insan ve üstün/tanrısal/bilge
insandır. Onlara göre sıradan insan, yaşamını haz ve acının yönlendirdiği, asıl anlamda
“insanî” olanı henüz gerçekleştirmemiş olan insan tipidir.1450 Bilge/tanrısal kişi ise etik akla
sahip olan ve yapıp etmelerinde bunu ortaya koyan kişidir.
Ayrıca Plato, bir bireyin asıl anlamda insan olabilmesi için, aklın bilgisiyle
aydınlatılması, ruhtaki düşünme gücünün, bu Tanrısal yönün “iyi”den yana çevrilmesi
gerekir. Bu da bireyin eğitimi ile gerçekleşir görüşündedir.1451


1417 Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, İst. 1966, s. 106.

1418 İnsan-ı Kamil için bk. Abdülkerîm el-Cîlî el-İnsânü’l-kâmil, Kahire 1963; Nesefî, Aziz, İnsan-ı Kâmil

(Tasavvufta İnsan Meselesi, Çev: Mehmet Kanar, Dergâh Yay. İstanbul, 1990.

1419 Mevlânâ, Mesnevi, V, 2038.
1420 Mevlânâ, Mesnevi, II, 1170.
1421 Kuddûsî, Nasâih-i Kuddûsî, vr. 201a.
1422 Mevlânâ, Dîvân-ı Kebir, VII, 556.
1423 Eflâki, Menâkıb, I, 484.
1424 Gazâlî, İhya, III, 352.
1425 Kuddusî, Dîvân, s. 167.
1426 Aynı eser, 173.
1427 Kuddusî, İcâzetnâme, s. 187a.
1428 Buhârî, Îmân, 39; Müslim, Müsâkat, 107; İbn Mâce, Fiten, 14.
1429 Gazâlî, İhyâ, III, 7.
1430 Bk. Buhârî, Rikak, 38.
1431 Aclûnî, Keşf, II, 195.
1432 Bakara, 2/18.
1433 Augustinus, The City of God, çev. H. Bettenson, Penguin Books 1972, s. 507.
1434 Johansen, age, s. 608.
1435 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 280.

1436 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 209b.
1437 Francis Bacon, Novum Organun, çev. S. Ö. Akkaş, Doruk Yay., Ankara 1999, s. 93.

1438 Kuddûsî, Dîvân, s. 25.
1439 Bk. Gazâlî, İhyâ, IV, 220; Cebecioğlu, TTDS, s. 653 ; Uludağ, TTS, s. 483.
1440 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 280.

1441 Nicholson, Mysctism of İslâm, ss. 95-96.
1442 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 227a.
1443 Kuddûsî, Dîvân, s.182.
1444 Kuddûsî, Dîvân, s.36.
1445 Karl Marx, Kapital I, çev. Alaattin Bilgi, Sol Yay., Ankara 1997, s. 182.
1446 Kuddûsî, Dîvân s. 4.

Kuddusî’nin felsefesinde istenen kulluğun ispatı, ancak, aşk ile önce terk-i dünya,
sonra terk-i ukba en sonunda da “terk”i terk etmekle gerçekleşmiştir. Cennetin nimetleri de,
mal sevgisi de, riyâset sevgisi de “ehl-i Hakk” için perdedir. Fakat Kuddûsî’nin, unutmamak
için sık vurguladığı, insanların riyâ/gösteriş amacı ile yaptıkları zikrin tehlikesine dikkat
çekmesidir. Bu tip insanların çoğu, mal ve dünya sevgisinden dolayı ceza çekeceklerdir.
Aslında Kuddusî, malın, servetin mü’minlerin elinde olmasının kalbe bağlı bir durum
olduğunu belirtir. Ona göre, eğer ehli Hakk elindeki servetini gönül dünyasına zarar vermeden
hem kendisi, hem de diğer insanlar için harcarsa, bu mal onun için hayırlı olur. Kuddusî’ye
göre, sâlikin psikolojik olarak iyi olması yaptığı cömertliğe bağlıdır. Kendi benliğini keşfeden
sûfî mal varlığını insanlar için harcayan kişidir.
Kuddûsî’nin, ehl-i Hakk/ehl-i Mevlâ diye isimlendirdiği tip, kendi kişiliğini rencide
etmek amacıyla insana, yani kendi inancına helâl getirecek bir davranışla varlığa karşı sevgi
ve saygı ile eğilmez; o, Hak’tan oluştuğu için, bu davranışı gösterir. Çünkü o, hâlini
kitaplardan öğrenmemiştir, O, kendine özgü teslimiyetiyle, inkâr ve îmanın ötesine geçmiştir.
Ehl-i Hakk için, insanları doğru ve yanlış diye anmak aynıdır.1441 Bundan dolayı, o, kişiliğini
koruyarak, Yaratıcısının yarattığı varlığa nasıl davranacağını bilir. Sûfînin bu hâlini anlamak
için, onun gibi yaşamak gerekir. O, öyle bir aşamaya gelmiştir ki, bulunduğu yerde küfüriman
ayırımı yoktur.
Kuddusî’ye göre, ehl-i Mevlâ insanları için iki önemli esas vardır; birincisi; nefsi
terbiye/benlik inşası için büyük çaba sarfetmek, ikincisi, dürüst niyettir. Sufî, benlik inşasında
aşırıya kaçmadan gereken hâlleri ortaya koymalıdır. Çünkü, nefs/benlik kişinin benliğidir.
Kişi ona nasıl davranırsa o da o yöne doğru hareket eder.1442 Fakat Kuddûsî’nin bu ideal insan
tipini Nietzsche’nin insan tipleriyle karşılaştırdığımız da, onun tasavvufun engin ruh
dünyasıyla insana verdiği değer belirgin bir şekilde ortaya çıkmaktadır.

İçinizde ehl-i dünya çokdur âhiret ehli az
Ehl-i Mevlâ gizli bilinmezler asla ad ile

Ehl-i dünya suretinde var nice Hakk dostları
Saklamış onları halktan suret-i berbad ile1443.

Ehl-i Mevlâ insanı, gizli kimselerdir, bilinmezler, kendilerini insanlardan gizlerler.
Ehl-i Hakk, içlerinde samimi aşk taşıyanlardır. Bu Allah âşıkları açlıktan ölseler bile hiç

kimseden herhangi bir şey dilenmezler. Onlar, sadece Allah’tan ister, çünkü bilirler ki, her ne
isterse, O yüce Allah’da, isteklerin hepsini isteyen kuluna verir. O’nun kapısı her an açık ve
her yaratığa ihsanı vardır. İster dostları olsun, ister düşmanları olsun fark etmez. Onun için
insanoğlunun rızık konusunda endişe taşımaması gerekir.
Kuddûsî’nin düşüncesinde, eğer insanın gayesi zâhidlik ise, dış görünüşle/kabukla
meşgul olmamalıdır. Dışı süslemekten vazgeçip, kalbini aşk ile süslemelidir. Bu da kalbi
riyâdan tamamen temizleyip, aşk meyvesiyle doldurmakla gerçekleşir. Çünkü içgörüyü
(eşyayı algılama kuvveti) sağlayan “gönül gözü”nün gücü, sadece görüşler üreten düşünme
gücünden çok daha üstündür. Zira insanın ilâhî kimlikli kişiliğini inşa etmesi bizzât kendi
içinde başlar. Başta her şey karanlıktır, bu karanlıkta, bir insanın kendisinin görünmezliğinin
iç(sel) idrâki, ışığın doğuş noktasıdır. Buda hakîkat idrakıdır duyu algılaması değildir. Bu
ışıkla ma’rifetin gerçeğini algılama meselesidir. İşte sûfînin benliğini keşfinin öz-bilgisinin/
self-knowledge gayesi budur.

Zâhidi ta’maine meşgul olmayan zâhidlerin

İtme tezyin kalıbı var kalbi ‘ışk ile beze

İt tesebbüb ya tevekkül besleyen perverdigâr
Ko rüyayı kıl gönül kapusuna ‘ışkı nâze1444.

Ezoterik mistik anlayışın en önemli temsilcilerinden biri olan Augustinus’un dediği
gibi insan, eşsiz ve en yüce iyi olan Tanrı’ya gerçek sevginin bütün saflığıyla bağlı kalmadığı
sürece gerçek “insanlığını” keşfedip gerçeğe ulaşması mümkün değildir.1433 Çünkü insan,
Allah tarafından yaratıldığı, doğasını O’ndan aldığı için, İlâhî düzendeki her şey gibi onun
yeri ve yolu da bellidir. Tanrı insana, hür irade ve sevgi vermiştir. Ancak insan kendinin
bilincinden olduğundan dolayı bazı varlıkların yapmakta aciz kaldığı pek çok şeyi yapabilir.
Onun için insana düşen ahlâki sorumluluk ya da İlâhî emir, arzunun değil, sevginin yolundan
yürümektir. Sadece kendisi için sevilecek tek şey ise Tanrı’dır.1434 Tasavvuf ise hem Allah’ı,
hem de mahlukatını sevmeye çağırmaktadır.

Üç sınıf insan buyurmuştur nebîbler serveri
Ehl-i dünyâ, ehl-i ‘ukbâ, ehl-i Mevlâdır bir

Ehl-i ‘ukbâya harâm dünyâ sakın sevme anı

Ehl-i dünyâya haram ‘ukbâ anın düzah yine

Ehl-i Mevlâya harâm iki ahân bir ey ahî
Tâlib-i sâdık isen cem’ eyleme sîm ü zeri

Kesret-i mâldır iden Kârun ‘âsr Tanrıya
‘İbret al edip tekebbür cem-i mâl idenleri.1435

Kuddusî, üç tip insanı Dîvân’ında sıklıkla tanımlamaktadır. O, dünya ehli ile ehl-i
‘ukbâ’nın felsefesinin belirgin olduğunu ifade eder. Ehl-i dünya insanı, yalnızca kendini
düşünen, kendi için yaşayan ve hayat felsefesinin odağında, maddenin varlığına inanan
insandır. Ehl-i ukba ise, dünyaya sırt çevirip âhiretteki mutluluğu için yaşam savaşı veren
kişidir. O, zühd ve takvayı, cennet ve cennetin nimetlerini kazanmak için yapan kişidir. O,
kendince zâhid ve takva ehli olmakla insanlardan daha yüksek bir derecede olduğunu
zanneder. Sonuç olarak ikisi de faydacıdır. Çünkü, biri dünyada zevk isterken, diğeri de aynı
zevki cennet vergileri karşılığında istemektedir.
Kuddusî’ye göre, Allah’ın dilediği özellikleri ve ahlâkı üzerinde taşıyan, insan-ı kâmil
sıfatını kazanan ehl-i Mevlâ insanın yaşam felsefesi ise, Allah’a aşkla bağlanmaktır; yâni
davranışından, konuşmasından ve düşüncesinden farklı maskeler takmadan, rol yapmadan,
bütün varlığa karşı hehangi bir renge bürünmeden, Yaratıcısına yakînî bir bilgiyle
bağlanmaktır.1436

Onun Allah düşüncesi, tefekkürü ve zikri böyle bir hal, bir ahlâk oluşturmuştur ki, o,
Allah aşkı için, dünyayı ve içindekilerle birlikte, âhireti ve âhiretle va’dedilen bütün nimetleri,
köşkleri, her tür meyveden, hurilerden vb. nimetlerden feragat edendir. O, ma’şûku olan Allah
için canından da, varlığından da vazgeçmiştir.
Kuddûsî’ye göre, Allah’ın âşık dostları, sadece Allah ile hayat sürdürdükleri vakit,
mutluluğa ererler. Bu yaşam şekilde ancak, Hakk ehli sâliklerin kendilerini “hiç”leyerek, fenâ
ile yok oldukları zaman gerçekleşir.
Ünlü İngiliz düşünür Francis Bacon (ö. 1626)’a göre de, insanın mutluluğunun ve
kendini bulmanın kaynağı bilimdir. Hem tek tek varolanların yapısı anlamında doğa, hem
genel anlamda doğa, kısacası “bile özne” dışında kalan bütün varolanlar “şey”leşir.1437

Ehl-i cennet yigrenüb eyler firâr pes dünyâdan
Tâlib-i dünyâ olan eyler hatâ ile ferah

Dû cihândan eyler istikrâh Hudânın ‘âşıkı

Mâsivâya bakmayub eyler Hudâ ile ferah

Terk-i terk eder fenâ fillâh makâmına iren
Bahr-i mahva gark olub eyler fenâ ile ferah

.1438

Kuddûsî’nin anlayışın da, gönül küresini, aşkın kesif atmosferine terk eden Hakk
dostları, bütün terk makâmlarını geçip “terk” kavranmını da bırakarak fenâya ulaşırlar. Onlar,
mahv/yok olma denizinden “yok”lukla, “hiç”likle mutluluğa kavuşurlar. Sûfî, önce terk-i
dünyâ makâmını geçmelidir. Zira bu terk basamağı, zâhidlerin terkidir, çünkü onlar, dünya
nimetlerini, mal ve mülkü âhiret ve cennet için bırakırlar. İkincisi terk-i ‘ukbâdır; bu âşık
âriflerin terkidir. Onlar, cenneti ve içindeki nimetleri, İlâhî kemâl için bırakırlar. Üçüncüsü
terk-i hestidir; sûfî, dünyayı, ağyârı ve cennetin yanında kendi varlığından da vazgeçerek
Hakk’dan fâni olur. Son basamak, terk-i terkdir; burada âşık, ârif sâlik “terk” kavramınıda
bırakarak benliğide “terk” diye bir olgu kalmamaktadır.1439

Nice zâkir var ki zikri celb-i mal içün ider,
Hubb-i dünyâ ile girer nâra halkın ekseri

Var ise mâl-ı helâl destinde imsâk eyleme
Yi yidür Mevlâ sever çünki ganî şâkirleri

Kalbde hubbı olmamaktır mü’mine elzem olan
Elde olmada zarar yoktur düşün sâlihleri

Terk-i dünya terk-i ‘ukbâ itmeyen aşık değil
‘Âşık oldur ki vire Ma’şûkına cân u seri

Hubb-ı mal hubb-ı riyâset perdedir Kuddûsîyâ
Zümre-i ‘uşşâka menfûr bağ-ı cennet gülleri

1440

İdeal İnsan Ehl-i Hakk

Kuddusî’deki en üst insan tipi olan “ehl-i hak” insan tipinin bilindiği gibi genel sûfî
anlayışı içinde insan-ı kâmil/olgun insandır.1418 Örneğin bu ideal insan tipi Mevlânâ da ise,
“Merd-i Hak”tır. Ona göre, “merd-i hak” için asıl olan, “ittihad-ı nûr”dur. Yâni İlâhî nurla
birleşmesidir; dolayısıyla hulûl’un her çeşidi imkan dışıdır.1419 Bu âşık insan tipi, ateşe
sürülmüş demir gibidir. Onun rengini alır, onun gibi yakar, ama cevheri aynı kalır. Mevlânâ
bu tipi başka yerde şöyle tanımlar:

Padişah’ın cinsinden değilim ben haşa!
O’nun tecellisiyle O’nun nuruna sahibim sadece

1420

Ehl-i Hakk insanı, Kuddûsî’nin dediği gibi, kerem sahibidir.1421 Onun canı Meryeme
benzer, gönlü Mesihtir. Sanki göğsüyse Mesihin beşiğidir adeta.1422 Sûfîlere göre, ehl-i Mevlâ
insanının en mükemmel örneği olan Hz. Peygamberin her dönemde bir temsilcisi vardır. Bu
kıyamete kadar sürüp gidecektir. Diri ve faal önder ve velidir; hangi durumda olursa olsun, O,
hidâyete erdirendir, hem gizlidir o, hem âşikar, O, nura benzer, akıl, onun Cebrail’idir. Ondan
aşağı mertebede olan veli de onun kandili durumundadır.1423

Hakk ehli, sır kapılarını açan anahtardır. O, zehri bala çeviren iksir, insanlığın yanlışa
batmış durumunu, bunalımlarını tahrik eden hatalarını düzelten kişidir. O, dünyanın direği,
varlığın ruhudur. O, kendini Yaratıcının mahluklarına fedâ eden er kişidir.
Kuddûsî’ye göre burada söz konusu olan ontolojik/vücudi bir birlik değil psikolojik
bir birliktir. Derûnî bir tecrübe yaşayan sûfî, kendi vücûdunun/varlığının Mutlak ve Külli
bende erdiğini, yok olduğunu hisseder; aslında benlik yok olmaz, çünkü, benliğin asli icmâli,
“fena”da değil “beka”dadır. Gazâlî (ö. 505/1111)’ninde dediği gibi, sûfînin kemale ulaşmasını
ve insan-ı kamil olmasını, bildiği kuvvette ve hürriyette olgunluk olarak ele alır ve Allah’a
giden yolun bu mertebelerden geçtiğini bu tip insanların Allah’ın sıfatları ile sıfatlandıklarını
söyler.1424

Zümre-i merdana gitmek kibr-i ucb ile muhâl
Sen dilersin ki olasın hemnişin onlar ile

1425

Kuddusî’nin ehl-i hak için kullandığı diğer bir tanım da “zümre-i merdâm” tabiridir.
Bu zümre- i merdâm aşk ile bütün beşerî isim, sıfat, nam, şanlardan kurtulup Hakka yaklaşan
civanmertlerdir. Onlarda kibir ve ucbun kırıntısı bulunmamaktadır. Mevlânâ’nın mânevî
öğrencisi, asrımızın önemli sûfîsi İkbal de “merd-i mü’mini” arar.

Ârif-u Hallak olan halka gönül verir mi hiç
Sen de ol ârif gönül verme anın ağyârine

Âşık-ı sâdık geçer ki cihandan sâlikûn
Neylesün ol mâsivâi ki verir dil yârine

1426

Kuddusî’nin en üstün insan tipi olan ehl-i hak için kullandığı diğer isimler ise, “âşık-ı
sâdık” ve “Ârif-u Hallak”dır. Bu tip insan hem dünyadan, hem de âhiret sevdasından vazgeçip
gönlünü sadece Hakka açan kimselerdir. Onlar gönül sarayını sadece Hakka tahsis edip
ağyara kapalı tutan kimselerdir.
Kuddusî’ye göre kişinin kalbini aşk-ı ilâhîye açması onu “Allah ehli” yapar.1427 Çünkü
kalb Hz Peygamber (s.)’in “…Dikkat ediniz! İnsan vücûdunda bir lokmacık et parçası vardır
ki, o iyi olursa bütün beden iyi olur, bozuk olursa bütün beden bozuk olur. İşte o et parçası,
kalbdir.”1428 buyurarak insanı sevk ve idare üssünün gönül olduğunun önemini
vurgulamaktadır. Gazâlî’nin de dediği gibi, burada kalbden kastedilen anlam, insanı
eşyanın/varlığın gerçeğine sahip kılan idrak gücüdür.1429 Bu güç de Allah’ın sevgisinden
dolayı gelmektedir. Kalbe gelen bu sevgide, aynı zamanda kulda duyarlı bir vicdan ve sağ

duyunun doğmasına yol açar.1430

Kalb, insanın derûnunda/iç dünyasında bulunan ve insanın beşerî özellikleri yok
etmede merkezî fonksiyonu üstlenen en büyük cevherdir. Nitekim Hz. Peygamber (s.), kalbin
değerini şu şekilde açıklamaktadır: “Ben, arz ve semâya sığmam lakin mü’min ve müttakî
kulumun kalbine sığınırım.”1431 Onun için duyular, insanların en dış araçlarıdır; “…Bakarlar
göremezler, duyarlar işitmezler…”1432 Çünkü bu insanların kalbleri mühürlüdür; gönülleriyle
idrak edemezler. Yüksek ehemmiyet dereceleri ve varoluş düzeyleriyle sadece “kalb”
aracılığıyla hissedebilirler.