Benlik Oluşum Süreci, Seyr u Sülûk

Kuddûsî’nin düşüncesinde, kişinin, kendini keşfetme sürecinde öncelikle, büyük bir
özenle benliğini sorgulama ve kendini tanıma çabasına gönüllü olması gerekir.437 Psikologlara
göre ruh sağlığı ahlâkın sorunları ile ayrılmaz bir şekilde bağlıdır. Her ruh hastasının/nevrotik
bir ahlâki sorunu temsil ettiği söylenebilir. Kişiliğin tamamen olgunluğunu ve bütünlüğünü
gerçekleştirmedeki başarısızlık, insan merkezci etik açısından ahlâki bir başarısızlıktır. Ruh
hastalıklarının çoğu, ahlâkî sorunların dile getirilişleri olup nevrotik belirtiler de
çözümlenmemiş ahlâki çatışmaların bir sonucudur.438

Bu cism ü cânını ‘ışk odına yak eylegil sâfî
Ki dost dîvânına yarın safasız gelme ey sâlik

.439

Kuddûsî’ye göre, sûfî ise, etik ve psikolojik çatışmalara girmeden, her ibâdeti aşk ile
yerine getirdiğinde, Hakk’ın ahlâkıyla görünmeye başlar, örneğin namaz ibâdetinin,
“Muhakkak namaz hayasızlıktan ve fenalıktan vazgeçirir”440 emrince zihnindeki kötülükleri iç
ahengi ile yok ederek mutlu bir şekilde Rabbinin huzuruna çıkar.

İkbâl idegör Hâlika mahlûkı nidersin
Vir ana kamu varını yoğ eyle yolunda

441

Kuddûsî’nin düşüncesine göre, insanın yaşamı boyunca karşılaşacağı problemlerin
tümünün çözümü yine insanın kendisindedir. Onun için benlik oluşumunda da sûfînin dış

etkenlere başvurmasının hiçbir anlamı yoktur. Eğer kişi kendi iç dünyasına samimi bir şekilde
yönelirse, varlığını “yok” bilirse, benliğini keşfederek Rabbine ulaşacaktır.

Gamze yabanda bul Hakk’ı sen de
Sıdk ile bende ol pişuvâye442

Cânân beni çün itdi hevâsına giriftâr
Yanmak bana kâr oldı hemân ‘ışk-ıla her bâr.443

Kuddûsî, sûfî perspektifle, insanın benliğini keşf etmekle gerçek huzuru ve mutluluğa
kavuşacağnı söylerken,444 örneğin insanı hedefleyen psikoterapi bilimi farklı bir yaklaşımda
bulunur. Psikoterapi, kişiyi sosyal çevreye uyumlu bir duruma getirmeye çalışarak sabit bir
benlik/kişilik oluşturmayı amaçlar. Yâni psikoterapi, sorunları dondurarak “morfin”
düzeyinde çözmeye çalışmakta, nedeni bilmeden, iyileştirmeden acıyı azaltıyor. Oysa,
Kuddûsî, böyle sabit bir benlik oluşturmanın insanı gerçek bütünlüğünden kopardığını söyler.
Zira o, asıl benliğin Yaratıcı’nın “Mutlak benliğin”den yok olmakla gerçekleşebileceğini
ifade eder. Kısacası sûfî, İlâhî aşkdan aldığı güçle insanın dünyaya bakışını, özüne
dönüştürmeyi isterken, psikoterapi, insanı okumadan topluma uyumlu hale getirmeye
çalışır.445 Aslında tasavvuf, insanın parçalanmış kişiliğini sûfî tecrübeyle birleştirmeye ve
insanın iç dünyasında bütün duyular arasında denge ve uyum yaratmaya çalışır.



396 İkbâl, Esrar ve Rumuz, s. 83.
397 Kuddûsî, Dîvân, s. 88.
398 İbnü’l-Arabî; Fütûhât, II, 392.
399 Mevlânâ; Dîvan-ı Kebir, VII, 287.
400 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 375.

401Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 357.

402 Bk. Tîn, 95/3.
403 Kuddûsî, Dîvân, s. 81.
404 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 125.
405 Sühreverdî, Avârif, 78.
406 El-İsfahânî, Hilye, VIII, 167.
407 Kuddûsî, Dîvân, s. 144.
408 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 272.

409 E.F. Shumacher, Aklıkarışıklar için Klavuz, İz Yay, (Çev. Mustafa Özel) İst., 1999. s. 50.

410 Aziz Nesefî, İnsan-ı Kamil, s. 36.
411 Stephan A. Hoeller, The Gnastic Jung, , The Theosophical Publishing House 306 West Genevu Road
Weaton, USA, 982 s. 54,
412 Kuddûsî, Dîvân, s. 200.
413 Aynı eser, s. 99.

414 Schumacher, age., s. 66.
415 Bakara, 2/18.
416 Hoeller,age., s. 93.
417 Kuddûsî, Dîvân, s. 172.
418 Schumacher. age., s. 89.
419 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 62.

420 Mevlânâ, Dîvân, V. 2434.
421 Mevlânâ, Dîvân-ı Kebîr, V, 1118.
422 Taşdelen, age., s.142.
423 Kierkegaard, The Sikness Unto Death, s. 59.
424 Kuddûsî, Dîvân, s. 9.
425 Goodman, age, s. 211.
426 Kuddûsî, Dîvân, s. 35.
427 Michel Foucault, Technologies of Self, s. 62.
428 Kuddûsî, Dîvân, s. 29.
429 Scheler, age., ss. 120-124.
430 Kuddûsî, Dîvân, s. 105.
431 Victoria Roave Halbrook, The Unreadable Shoes of Love Turkish Modernity and Mystic Romance, University
of Texas Pres, Texas 1994, s. 81.
432 Zariyât, 51/21.
433 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 40.

434 Doğan Cüceoğlu, Yeniden İnsan İnsana, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1993, s. 75, 87.

435 Kuddûsî, Dîvân(Külliyat), s. 262.
436 Kuddûsî, Dîvân, s. 160
437 Jung, Keşfedilmemiş Benlik, (Çev. Canan Ener Sılay), İlhan Yayınevi, ist. 1999, s. 107.

438 Eric Fromm, Kendini Savunan İnsan, (Çev. Nejla Arat), Say Yayıncılık, İstanbul, 1982, s. 216.

439 Kuddûsî, Dîvân, s. 99.
440 Ankebut, 29/45.
441 Kuddûsî, Dîvân, s. 176.
442 Aynı eser, s. 126.

Kuddûsî’ye göre, kişinin, ödevi kim olduğunu bilmek yâni kendisinin içinde gönül
dünyasında neler olup bittiğini fark etmek, hatalarını kabul etmek, insanı saptıran şeyleri
tanımak, ünlü psikyart Michel Foucault (ö. 1984)’un dediği gibi, arzuları belirlemek ve
bunları yaratıcı ile paylaşmak gerekir.427 İnsanın benliği gerçek yükümlülükleri birbirine
bağlıdır. Bu bağ, öz bilinç olmaksızın ruhun arınmasını imkansız kılar.

Sâdık erenlerden it râha gidenlerden it
Varı virenlerden it mahv ola heb nâm ü ad.428

Kuddûsî’nin anlayışında, mahlukat içinde örnek bir varlık olan insan, kendi psiko-fizik
tabiatını nesne yaptığı, yani “insan” olduğu anda, sonsuz bir varlık olmak düşüncesiyle karşı
karşıya gelecektir. Kendisini doğanın dışına çıkarıp “ben neredeyim? Kimim? Yerim
neresidir?” diye soran bir varlık, artık “ben, beni çevreleyen ruh ve bu ulvî kişilik, maddenin
üstündedir.”düşüncesine kapılarak, dünyayı/nesneyi ve kendini kavrayacaktır. Bunun yanında
Allah’ı da kavrayarak, O’nun biçimsel bilincine erişecektir. Çünkü, o, varlığını şuurlu bir
birleşmeyele”hiç”liyerek, bütün varlığıyla birlikte kendisiyle varolan şan, şöhret, nâm, nişan,
etiket ve kariyerini yakıp, geriye dönüş ihtimalı için de olsa bütün gemileri yakmıştır. Kendisi
için, sadece ve sadece Rabbinin cemâlini bırakmıştır. Onun için, eşya, ben ve Allah bilinci
ayrılmaz bir yapı birliği gösterirler. Ancak kişinin kendini ortaya koymasıyla, kendi, yoluyla
varolan varlığı bilme imkanı ona açılacaktır.429

İstemez iki cihânın ‘izzetin Hak ‘âşıkı

Yokluğu ile bulunur vasl-ı Hudâyı Lem-Yezel

‘Ucb ile sürüldi iblîs oldı mel’ûn u recîm
benlik ile geldi âhir ‘izz u câhına halel.430

Kuddûsî’nin düşüncesinde, insanın “kendini bilme” arayışı, insanın geldiği yere/özüne
döndüğü bir yokluktur. Önemli olan insanın bu yokluğu/süluku tamamlayabilmesidir.431

Bireyin benliğini bulması, yaratıcısına en yakın hallerini anlayıp müşahade etmesini gerekli
kılar. Bu bağlamda “nefsini bilen, rabbini bilir.” Sözü de bu çerçevede değerlendirilebilir.
Ayrıca “nerede durursanız, sizinle beraberdir.”432 İlâhî buyruğuna da uygun düşmektedir.
Nefsi tanıma/benliği bulmada ancak Hakkı bilmek ile mümkündür.

Bilmeye kimse anı ol kimseyi hem bilmeye
Beldesinde ola kavmi içre bir merd-i garîb

Halk yanında olmaya kadri delidür diyeler
Hak ile ünsiyet idüben ola ‘abd-i münîb

Muttasıf ola sıfâtı nâs ile ol sûretâ
Zikre idüb iştigâl Mevlâsına ola karîb

.433

Kuddûsî’ye göre, nefs/benlik hakikati bilme gücüne yaklaştıkça, yâni, birey kendini
bilme sürecine yaklaştıkça, İlâhî lütuflar ile irtibata geçer. Bu hal neticesinde İlâhî ahlâk doğar
buna aksi nefs/benlik duygu ve düşüncelerle karşılaşırsa, bu durumda da ruhsal sorunlu bir
kişilik ortaya çıkar. Onun için bütünleşmiş bir hayat tarzı bağlamından kopuk olarak yapılan
uygulamalar, tedaviden çok hastalığa neden olacağı için, iç alem anlayışı ile dış alemi
birbirinden ayırmamak gerekir. Kendini bilmeyen, sevgiyi tatmayan kişiler, dünyaya küskün,
kendini ve insanları sevmeyen kişiler ortaya çıkar. Her bir birey kendini tüm anlamıyla
keşfedip tanırsa, yaşamını kendi yönlendiren bir benlik ortaya çıkacaktır. Aksi takdirde
kendini bilme gerçekleşmezse, karışık bir zihinle, sadece dış etkenler tarafından yönlendirilen
bir şahsiyet olacaktır. 434 Kuddûsî, sâlikin kazandığı bu şahsiyeti, görünürde insan sıfatı, fakat
Hakk’ı devamlı zikretmek suretiyle O’na yakınlaşarak ilâhî bir veche büründüğünü
söylemektedir.

Benlik idenin hâlini düşün ki ne oldı

Hayr oldı sonı töhmet nefsine lılanın

.435

Dü cihânın ben istemem câhın
Cümleden geçdim kaldım ‘ışkınla

Dir ki Kuddûsî istedim Seni Senden
Sen dilârayı buldum ‘ışkınla.

436

Batılı psikologların da dediği gibi, tasavvufun insanı eğitmedeki gayesi, insanlığın en
derûnî ve en temel ruhsal ihtiyaçlarını karşılamayı hedeflemektir. Tasavvuf, diğer din
teolojilerinin ruhun derinliklerine ulaşmada çok rasyonalist, indirgemeci ve duyarsız
kalmalarına karşı, tamamen ruhî derinlik amaçlamaktadır. Öte taraftan Hıristiyanlık, ruhu
kişisel psişik dönüşüme, insanların arzularını boğan Aristotelesçi mantık ve diğer düşünce
yapılarının zararlı etkisi altında köreltmiştir.411

Virüb vârını yağmaya düşüp bir özge sevdâya
Salub gönlini Mevlâya şeh-i merdân olur var mı412

Bu cism ü cânını ‘ışk odına yak eylegil sâfî
Ki dost dîvânına yarın safâsız gelme ey sâlik

.413

Kuddûsî’ye göre, beşere “insan” sıfatı veren ve aynı zamanda ona insanlığını aşmaya
muktedir kılan güç kendinin farkında olma gücüdür. Bu güç de insanın derununda
bulunmaktadır. İnsan kendini keşfetmeyi duyularla gerçekleştiremez, çünkü duyular, insanın
en dışsal araçlarıdır. “bakarlar görmezler;duyarlar işitmezler” gibi durumda, hata/yanlışlık
duyularda değil, iç derinliklerdedir.414 Zira, “Bu insanların kalpleri mühürlüdür; kalpleri ile
idrak edemezler”415 ancak, yüksek önem dereceleri ve varlık düzeyleri ile temas sadece kalp
vasıtasıyla yapılabilir. Çünkü iç görü, eşyayı algılama meydana getiren kalp gözünün gücü,
görüşler üreten düşünme gücünden kat kat üstün olur. Kuddûsî, bu şuura ancak kendini
Mevlâ’ya verebilenler ulaşabilir görüşündedir.
Batılıların itiraf ettiği gibi insanlık hayati ölçüde önemli meseleler hakkında öğretilere
sahip olmak için modern psikolojinin doğuşunu beklemek zorunda değildir. Bütün büyük
dinler dahil geleneksel hikmet her zaman kendini yol/seyir/sulûk olarak tanımlamış ve amaç
olarak bir tür uyanmayı ön görmüştür.416

Gice gündüz ideyim şevk ile Dostun zikrini
Yakayım pervâne-veş bu cism u cânı nâra âh

Neylerem cennât-ı ‘Adnin hûrını gılmânını

Düşdü bu dîvâne gönlüm misli yok Cebbâra âh

.417

Kuddûsî’nin tasavvuf felsefesinde, insan kendi kalp dünyasına yönelmedikçe, kendini
bilip keşfetmesi mümkün değildir. Çünkü kalp gözünün gücü, görüşler üreten düşünme
gücünden kat kat üstündür. Kalp ile tefekkür eden herkes aynı görüşte birleşmektedir. O da,
görünür şeylerin sadece dış duyular, görünmeyeni ise yalnızca kalp gözü idrak eder.418 İşte bu
kalp gözü, “sûfî kişilik”in oluşmasının ana üssüdür.

Benliğimi benden al valsını eyle nevâl
Ey Samed u bî-zevâl sana olam âşınâ

.419

Kuddûsî, benliğin oluşumunda, insanın kendini kendi beşeri varlığında kurtarmaya
başlayınca, o zaman varlığından sıyrılmış olur görüşündedir. Kuddûsî’nin manevî pîri
Mevlânâ’da benliğin, kişinin, kendi aslına dönmesi anlamına geldiğini söyler.420 Bu durum
yeni Ay’a benzemektedir. Yeni Ay kendini “hiç” bilerek dolunay akla insanda kendini “hiç”
saymazsa hiçlikten kurtulması mümkün değildir.421 Batı da ünlü varoluşçu felsefenin en
önemli temsilcilerinden birisi olan Kierkegaard (ö. 1855)’a göre ise, varolmanın, bir “benlik”
olmanın, bir insan olmanın anlamı bütün diğer sorunlar önceleyen bir içeriğe sahiptir. Ona
göre, temel hakikat varoluşla ilgilidir.422

Bundan dolayı insan bilinci artıkça “benlik” gelişir. Biliş ne derece fazla irade de o
kadar fazla olur. İrade nedenli artarsa “ben” de okadar gelişir. İradesi olmayanın beni de
yoktur.423

Yağmalasa heb varımı ‘ışk zerre komasa
Ansız olamaz çün kişi ‘irfâna münâsib

Kalsam yalnız dost ile hîç olmazsa ağyâr
‘Işk ehline dünya ile ‘ukbâ ne münâsib

.424

Kuddûsî’nin benlik oluşumu, aynı zamanda bast/genişlik ve kabz/darlık arasında
kendine özgü bir diyalektik geliştirir. Bu oluşum, insanların ruhunda meydana gelecek
endişe, büzülme ve depresyon duygusunu yok etmeyi amaçlar. Sûfî, birbirleri ile çatışan aşırı
uçlara hakim olmak ve sûfîlerin ruh hallerinin yukarı doğru yükselme yolunda her birine
uygun bir yer tahsis etmek üzere bir disiplin peşinde koşar. Nihai hedef, Hakk ile temas etmek
ve onunla birleşme/communion değil, kişiliklerin onu İlâhî gücü içinde erimesi, yok
olmasıdır/fussion.425

Sen nefsini alçakda gözet itme terefu’
Fir’avn gibi ben diyeni ‘ummâna çekerler

Tûr tağı tevâzu’ idüben buldu tecellî
Yükseklik iden tağları hırmâna çekerler

.426

Benlik Oluşum Süreci, Seyr u Sülûk

Yola koyulmak ve yolu yürümek anlamına gelen tasavvuf terminolojisinde sûlûk, yola
girmek, yürümek manasındadır. Sufîler her zaman insanın gelişimini ön planda tutarak, en
yüksek ahlâki durumu gerçekleştirmeyi kazanmak için psikolojik bir eğilim sürecini
başlatmışlardır.

Sa’y ile sâlik irer maksûdına tut sözimi
Kat’ ider sa’y ile yolcu nice fersahı.400

İlm ü ‘amel hâl gerek seyr u sülûk ehline
Sen ki sülûk ehlisin ‘ilm ile ‘irfan kanı.401

Kuddûsî, insanın yaratılışının nedenini, hayatlarının hakikatini keşfetmek ve bu hayatı
gerçekleştirmek olarak görür. İnsan bunu yaparken de önce kendini gözlemlerler, anlar ve
yaşamaya çalışır. İşte seyr u sûluk sufînin kendisini anlaması için en temel yoldur. Sufî bu
yolculukta belli merhaleler atlayarak hallerden geçip makâmlardan yaşayarak, imtihana
çekilerek, beşeri varlığından sıyrılıp İlâhî sıfatlara bürünerek varlığı anlamaya çalışırlar.
Kuddûsî’ye göre, bütün bu yaşanan üstün hâller, ilim ve amel ile gerçekleşir. İlâhî aşkın
neticesinde sâlikin benliğinde oluşan ilim/ma’rifet, onun sülûktaki tek tesirli silahıdır.
Sufîlere göre bütün varlıklar sûlûk yaşamaktadır. Bu sufî düşüncede, var oluş

noktasıyla başlar fenâ ile olgunluğa ermekle son bulur. Tasavvuf düşüncesinde sûluk ölüm ile
de bitmemektedir. Çünkü insan ebedi bir “olma” seferi içindedir. Sûlûk aslında âyetlerde
geçtiği gibi402 insanın en güzel şekilde yaratılan ruhunun, bedene girince, ulvîliğini
kaybetmiştir. Ruhun aslı dönmesi çin yâni Allah’a ulaştırmak amacıyla yapılan arındırma
yolculuğudur.

Varlığımdan her ne ki var ise virdim dosta heb
Böyle oldığına ahvâlım anın ‘ilm-i muhît

.403

Kuddûsî’ye göre, insan kendini bulmada, yâni özgürleşmek için Allah’a varmak için
uzun bir merhale almak zorundadır. İnsan, maddî tarafından kaosa itilen benliğini
keşfetmeden, kendinin farkında olma bilincine ulaşmadıkça geçek hürriyete ulaşması
mümkün değildir. Gerçek hürriyet ile sûfînin asli varlığı olan Allah’a ulaşmayı engelleyen
onu “elest” teki özüne yabancılaştıran ağyardan kurtulmaktır.
Kuddûsî’ye göre, sûfî için mutluluğu elde etmenin yolu olan seyr u sulûkun gıdası
hürriyettir. Sûfînin vuslatı, kurtuluşu, kendini masîvadan kurtarmaya bağlıdır. Eğer sûfî
kendini sınırlayan bağlardan kurtarırsa sulûku da başarılı bir şekilde yerine getirerek
ubûdiyetin/kulluğun zirvesine ulaşarak maddi olan her şeyden kurtulur.

Varlık sana mahsûs hemân yokluk benim halim durur
Toldır içime ‘ışkını pes cümle işgâlden geçir

Unudayım iki cihânın devletin gidem sana

Şol ibn-i Edhem veş kamu evlâd u emvâldan geçir.

404

Sûfîler, seyr u süluktaki sonu, başlangıca dönüş kabul ederek,405 bu yolla ubudiyette
en üst noktaya çıkan benliği ezeli berraklığa ulaşmış kabul ederler, yâni kul, Allah’dan
ayrılmadığı ilk durumundadır. Kuddûsî, sulûkta geçirilen merhaleler insanı ilk çıkış noktasına
götürüyor. Sûfîler bu durumu hürriyetin kemali ubudiyette, ubûdiyetin kemali hürriyetedir,
şeklinde yorumlamışlardır.406

Rabbini bilmek dilersen sen eğer ‘ayne’l-yakîn
Nefsini bil kim nedir aslın düşün Hakk hikmetin

.407

Kaçub nâsdan ana ikbâl-ı külli eyledim şimdi
Çekilüb mâsivâsından hemân anın ile kaldım

Teşekkür eyleyip bî-çâre Kuddûsî gice gündüz
Hemîn der eyle Hudâ hep varımı verip seni.408

Kuddûsî’nin anlayışında insanın ruh dünyası, iç mekanı, gerçek kişiliğin, yaratıcılığın,
hürriyetin mekanıdır. Ruh dünyası, İlâhî bir şuur ve kendinin farkında olma/selfawaregücüyle
donanmıştır. İşte madde ile kamufle edilen bu şuur ancak sulûk neticesinde
kendifarkındalığının gerçeğine ulaşabilir. İnsan bu şuuru keşfetmeden önce bir mekanik
olarak hareket eder, onun kendini keşfetme güçleri derin uykudadır. Ancak gücünü kullandığı
zaman hürriyet düzeyine ulaşabilir.409 İşte insanın bu kendini bilme gücü hürriyetinin
gücüdür. Kuddûsî’ye göre, sûfî bu bilme gücünü, kendi beşeri benliklerin karanlığında
yaşayan insanlardan uzlet edip, kendi ilâhî özgürlüğüne kaçışla ancak kazanabilir. Bunu elde
eden varlığını Yaratıcı’da birleştirdiği için sürekli şükretmelidir.
Kuddûsî’ye göre, kendini bilme, keşfetme süreci olan sulûk en önemli unsur sûfînin
kendisini bilmeyi öğrenmesidir. Kuddûsî, insanın aslını, yaradılış gayesini düşündüğü zaman
daha kolay özgürlüğünü elde ederk bütünleşmeyi sağlayabileceği görüşündedir. Ona göre,
sâlikin boşa geçireceği her hangi bir ânı olmadığı için, bunu daha çabuk kavrama ve bilme
yeteneğine sahiptir. Zira bu konuda Hz. Ali (ra), Hz. Peygamber (s.) “vaktini boşa
harcamamak için ne yapmalıyım” diye sorunca, Hz. Peygamber (s) de, “ kendini bilmeyi
öğren”410 diye cevap vermiştir.
İnsanın kendini keşfetme çabası, bütün dinlerin kökeninde vardır ve bu da uygulamalı
psikolojinin en önemli örneğidir.