Seyr u sülûkda İnsanın Kendini Keşfi

Kuddûsî gibi her ifadesinden İlâhî aşkı dile getiren sûfîlerin anlayışında aşk,
insanın kendine has varlık konumunun fark edilişidir. Yâni Allah’ın kendi iradesinin insanda
yansıma biçimidir. Zira Allah evrende bulunan her şeyi insanda kuvve hâlinde mevcut
kılmıştır. Allah’ın lutfu ile âlemde bulunan bütün eşyânın özü insana verilmiştir524.

Ne bilsün tanrısın ol kim henüz nefsini bilmez
Nice ‘ârif oluram ben ki kaldım şekk ü zanda

Olur, tevhîde meşgul olmag-ila kişi ‘ârif
Bilur kimdir tasarruf eyleyen kevn ü mekânda525.

Kuddûsî’ye göre, sûfînin “nefs” mücadelesindeki amaç, eşyâya nefsi ile boyun
eğen insanı, eşyâyı ona boyun eğdiren bir “yaratıcı benlik” hâline getirmektir. Onun için
insana, Yaratıcı’ya bağlayıcı İlâhî şuur vermek ve onu İlâhî ben atmosferine sokmak gerekir.
Yâni insanın kendini bulması için kendi içinde saklı olan defineye ulaşması lazımdır526. Bu
anlayışta insan derûnî bilgisiyle içinde yaşadığı var oluşsal/ekziztansiyel çatışmaların ötesine
geçerek, dinîn temel aldığı hakikati kendi derinliğinde yeniden bulmakta, kendi iç aydınlığı
ile İslâm’ın kendine kazandırdığı özü birleştirmektedir527. Sûfînin bu mücadeledeki asıl
hedefi, sevgiyi temel alan bir buluşmayı gerçekleştirmeye çalışmaktır. Bu buluşmada yok
edilmesi gereken şey de insanın nefsi/egosudur.
İkbal’in de dediği gibi, insandaki “benlik” denilen nur noktası, bir avuç topraktan
başka bir şey olmayan insan varlığının altında hayat bulan gerçektir. Onu diri ve daha yakıcı
ve daha parlak hâle getiren muhabbettir. Benlik yaradılışı ateşini aşktan alır, dünyayı
aydınlatmayı aşktan öğrenir. Aşkın aslı var olan alanı meydana getiren unsurlardan, sudan,
rüzgârdan, ateşten ve topraktan değildir528.



480 Kuddûsî, Divân, s. 54.
481 Kuddûsî, Dîvân (İE), s. 216

482 Kuddûsî, Dîvân, s. 70.
483 Çetin Kağıtçıbaşı, Yeni İnsan ve İnsanlar, Evrim Yayınevi, 10. Baskı, İstanbul 1999, s. 38.

484 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), s. 112.
485 Ahzâb, 33/4.
486 Garaudy, İslâm’ın Va’d Ettikleri, s. 183.

487 Kuddûsî, Dîvân, s. 40.
488 Ebû Davûd; Edeb, 101.
489 İkbal, Payâm-ı Meşrik; Şarktan Haber, çev: Ali Nihad Tarlan, TTK Basımevi, Ankara, 1956, s.32.
490 Kuddûsî, Dîvân, s.136.
491 M. Enç, Ruh Bilimleri Terimleri Sözlüğü, 2. Basım TDKY, Ankara 1980, s. 23.

492 S. Taylor, L. Peplau-D. O. Sears, Social Psychology, Tenth edition, Upper Saddle River, NJ Prentice Hall
2000, s. 43
493 Kuddûsî, Dîvân, s. 118.
494 Kuddûsî, Dîvân, s. 12.
495 Kuddûsî, Dîvân, s. 193.
496 İkbâl, Esrar ve Rumuz, s.31.
497 Kuddûsî, Dîvân, s.140.
498 İbnü’l-Arabî; Fususu’l-Hikem, s.117.
499 Kuddûsî, Dîvân, s.140.
500 Aynı yer.

501 Kuddûsî, Dîvân, s.143.
502 Suad el-Hâkim; el-Mucemu’s-Sûfî el-Hikmetû’l-Kelime, Beyrut, 1981, s.667.
503 Schumacher, age, s. 89.
504 Aynı eser, s. 92.

505 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr., 263b.
506 İbnü’l-Arabî; “Hilyetü’l-Ebdal”, Resâil, s.512.
507 Kuddûsî, Dîvân (Külliyat), 222.
508 Sühreverdî; Avârif, s.250.
509 Nasr; Bilgi ve Kutsal, s. 338.
510 Kuddûsî, Dîvân, s.152.
511 Aynı eser, s.136.

512 Attar; Tezkiretü’l-Evliya; s.226.
513 Kuddûsî; Dîvan, s.165.
514 Hilye; IX, 4.
515 el-Mekki; a.g.e., I, 85.
516 Serrâc; Luma’, s.433.
517 Kuşeyrî; Risâle, s.44.
518 Es-Sülemî; Tabakât, s.139.
519 Kuşeyrî; Risâle, s.83.
520 El-Kelâbâzî; Ta’arruf, s.94.
521 Kuddûsî, Dîvân, s. 147.
522 Mevlânâ; Rubailer, 1382.
523 Mevlânâ; Rubailer, 1192.
524 İbnü’l-Arabî; a.g.e., II, 392.
525 Kuddûsî; Dîvan, s. 98.
526 Mevlânâ; Dîvan-ı Kebîr, VII, 287.
527 Kenan Gürsoy; a.g.e., s.115.

Kuddûsî, insanın kendini keşfini tasavvufî bilgiye/ma’rifete bağlar. Bu bilginin
yoğunlaşmasıyla kişi kendini ve Rabbini gereği gibi bilir. Sûfîler için ma’rifet bir dervişin
erebileceği en büyük mutluluk ve hazdır. Bu metot sûfîler için gerçekleri anlamanın ve
bilinmeyen/gaybî sırlardan haberdar olmanın yoludur. Sûfînin yakîne ulaşıp, varlığı ve
Yaratıcıyı gereği gibi müşahede edip bilmesinin yolu da, ma’rifete ulaşmadan geçmektedir.
Yakini veya hakikati arayanlar için ma’rifetten daha büyük bir mutluluk yoktur. Kuddûsî’nin
üzeride sıklıkla durduğu “ayne’l-yakîn” tabiridir. Bu da keşf/sezgi ve ilham yoluyla elde
edilen ilmi ifade etmekte kullanılır. Bu da sûfînin külli bir fenâ hâliyle beşerî varlığından
sıyrılarak, Hakk’ı yine Hakk ile müşahede etmesini ifade eder508. Bu mertebeye çıkanlar,
kesin bilginin ilk iki mertebesinin işaret ettiği şeyin hakikat ve sırlarını hakk’al-yakîn
mertebesinde yakalar.
Aslında yakînin bu aşamaları bilmenin derecelerini ortaya koymaktadır, bilme
kesinliği/ilme’l-yakîn, görme kesinliği/ayne’l-yakîn, kesinliğin ortaya çıkışı konusunda
kesinliğin derinleşmesini sağlarlar. Bu aşamaların sonucunda kul Yaratıcının nasıl bir varlık
olduğunu bilir509.

Aç basiret gözünü edûb nazar göke yine
Bileyin ayne’l-yakîn Sen padişahı bî-gûmân510.

Geçmeyince varlığından kişi âşık olmaz
İste Kuddûsî heman Allah’ı sen Allah’dan511.

Kuddûsî’nin bu konuda düşüncesi kesin ve nettir. O, insanların basiret gözlerini
açıp, yerde ve göklerde mevcut bulunan Yaratıcı’ya götürecek olan işaretleri derinden
izlemesini istemektedir. İşte o zaman Yaratıcı, görme kesinliğiyle idrak edilir ve Allah’ı bilme
konusundaki kesinliğin tahakkuku gerçekleşmiş olur. Onun düşüncesine göre, Hakk yine
Hakk’ın mahlûkata tecellîsiyle bilinebilir.
Kuddûsî’nin burada vermek istediği mesaj, sûfînin hayattaki amacı, “Ey ben olan
sen” sözünün gereğini yerine getirmektir. Sûfî, “ben” olarak kalamaz, çünkü ondaki “ben” ve
“Hakk’ın” birlikte bulunması şirktir. Bu konuda Beyazıd Bistami: “Allah otuz yıl bana ayna
oldu, şimdi ben kendimin aynasıyım” demekle kendi “ben”inini aştığını söylemektedir. İşte
bu düşünceyle sûfîde “ben” kalmayınca Allah kendisinin aynası olur. Bu aşamadan sonra kul
oradan kalkar, her şeye Hakk hâkim olur512.
Bu “ben”i kazanan âşıkların gönüllerinde Hakk’ın tecellîyatının şimşekleri çakar.
Artık İlâhî sırlar âşıkar olur. Geçmiş ve gelecek kaygıları yoktur. Cennet arzusu ve Cehennem
korkusu gibi duygular onlar için söz konusu değildir. Lika ve huzur ister, Hakk ile kendileri
arasında perdeler birer birer yırtılmıştır. İncecik bir perde kalmıştır. Nefis artık mağlup
olmuştur. Bir adım sonrası ma’rifet aydınlığı başlayacak, âşıklar perdesi ortadan kalkmış nefis
ile ruh birleşmiştir. Mâ’şuk ile âşık buluşmuşlardır. Bu aşamadan sonra âşığın elinden tutan
gözünden gören, kulağından işiten Hakk’tır.

Bilinmez ‘ilm-i zâhir ile çün ‘ayne’l-yakîn Hak
Ki evvel nefsini ‘ârif oluban bilmeyince513.

Kuddûsî’nin tasavvuf düşüncesine göre Hakk’ın hakiki olarak bilinebilmesi için,
sûfînin yakîn bilgi/kesin bilgi sahibi olması gerekir. Çünkü, samimi sûfî için bilgi, psikolojik
bir ihtiyaç olarak, fizyolojik bir ihtiyaç olan beslenmeden daha önemlidir514. Bu da sûfî’nin
kendini keşfini sağlar. Sûfînin gönül dünyasını aydınlatan, iman ve bağlılığının gerçek
kaynağı yakîn/kesin bilgidir515. Yakîn, Allah’a bağlanmasın temel ilkesidir516. Yakîn,
sahibinin hiçbir şekilde şüphe içinde olamayacağı bir bilgidir517. Yakîn, insanın gerçeğe
ulaşabilmesi için Allah’ın insanın kalbine yerleştirdiği bir ışıktır518. Yakînin kalbe girmesiyle
beraber kendisiyle getirdiği nur, kalbi Allah’a has kılar; en önemsiz kuşkuyu bile yok eder519.
Yakîn olma özelliğinden yoksun bilgi şüpheli bilgidir. Bilgi yakîn ile birleşirse, hiçbir şekilde
şüphenin bulunmadığı bilgi olur. Yakîn gönüllerde biriken bilgi demektir ki, kesbi olmayan
bilgi anlamındadır520

Sen sen de gözet Hakkı hemân gezme yabânda
Kendinden iken sen anı gayrîde ararsın

.521

Kuddûsî’nin tasavvuf anlayışında, kişinin kendini bilmeden, Yaratıcısını bilmesi
mümkün değildir. İnsanın evreni ve varlıkları anlamaya çalışması, aslında insanın
yaratışındaki sırrı kavramaya çalışmasıdır. Bu ise, Hakk’ın kendini bilmeyi arzulaması demek
olan İlâhî ve ebedî aşktan pay almak ve mutlak iradeye kendini teslim etmektir. Mevlâna da
insanın, varlık içindeki konumunu şöyle ifade eder. “Ey Hakk kitabının örneği insan! Ey
şahlık güzelliğinin aynası mutlu varlık. Her şey sensin, Âlemde ne varsa, senden dışarıda
değil, sen her ne ararsan kendinden ara; çünkü her varlık sende var”522.
İnsan, nefs örtüleri/perdeleri altında saklayan “öz ben”ini ortaya çıkarmalıdır.
İnsanın bu şekilde işleyen kendini keşf süreci sonunda, kendini bilme ve gerçek anlamıyla
Hakk’ı tanıma ve O’nu sevme derecesine yükselecektir. Çünkü insanda Hakk’ın cemâli
tezahür etmektedir. Hakk da kendi güzelliğini insanda seyreder. İnsandaki bu sır, Mevlâna’nın
ifadesiyle, ölümüne bir sırdır, herkes bunu anlayamaz523.

Kuddûsî için, Allah’a dost/veli olmanın şartı, kendi nefsini, varlığını, mezarlarda
yatan ölüler gibi yok bilmektir. Allah’ın dostluğunu kazanmanın ve kişinin kendini bilmesinin
önemli ilkelerin başında, kulun “ölmeden önce ölme” bilinci kazanmasıdır. Bazılarının iddia
ettiği gibi, Kuddûsî eserlerinde doğal ölümü değil, araştırmacıların “nefis ölümü” konusu
üzerinde çokça durmaktadır. O, sûfînin mezarda yatan ölüler gibi nefsini toprağa gömmesini
istemektedir.

Bu hâl ile sen ârif-i Yezdân olamazsın
Ki bilmeyecek nefsini anı bilemezsin

Fikret ki seni nice yaratmıştır ol Hâlik
Fehm eylemezsen aslını ibret alamazsın

Tedric ile verdi sana bu heyeti Mevlâ
Düşünmeyecek bunları irfan bulamazsın500.

Kuddûsî’nin tasavvuf düşüncesinde, kişinin “kendini bilmesi” önemli bir
faktördür. Kendini tanımayan bir insanın, ne varlığı ne de yaratıcıyı bilmesi ve bu yolla
ma’rifete ulaşması mümkün değildir. Bundan dolayı Kuddûsî, sûfî’yi öncelikle kendi varlığı
üzerinde maddî ve mânevî olarak düşünmeye davet etmektedir. İlkin kendi maddî oluşumunu
tefekkürle işe başlamasını istemektedir. Eğer insan kendi bedensel varlığının oluşumu
hakkında derin düşüncelere dalarak, kendinin bir analizini yapıp, dersler çıkarmazsa gönül
dünyasının ma’rifetle dolması mümkün değildir. Kuddûsî anlayışına göre Allah’ı bilen kimse
kendini, sonra varlığı ve en sonunda âlemin tek varlığı olan Allah’ı tanıyan kimsedir. O, bu
bilgilerle donanmış ve kendini aşan bir kişilik kazanmıştır. İnsan bu özelliğini (kendini
tanıma) derûnî bir tefekkürle kazanır. Sûfî bütün nesneler üzerinde düşünerek, onları analiz
ederek, kendi arzularından geçip, her şeyde İlâhî tecellî’yi yakalayabilir. Ve sonunda da,
bütün varlığı “bir”e indirebilir. İnsanın varlığı keşf ve anlama gücünü ancak derûnî düşünce
dediğimiz tefekkürle elde edip, ma’rifet bilgisinin aydınlanmasına kavuşabilir.

Rabbini bilmek dilersen sen eğer Ayne’l-Yakîn
Nefsini bil kim nedir aslın düşün Hak hikmetin501.

Kuddûsî’ye göre Rabbin ayne’l-yakin bilinmesi için, sâlikin nefsini bilmesi
lazımdır, yâni, Hakk Kendisini tanıtıncaya ve zuhuruyla Hakk’ı tanıyıncaya kadar hiç
kimsenin Hakk’ı bilmesi mümkün değildir. Hakk zuhur ettiğinde ise insan onu kalbinde
ayne’l-yakin olarak görür502. Yâni, kesinliğe ulaşır. Nefsin bilinmesi için de kulun önce kendi
varlığı üzerinde derin düşünceye dalması gerekir.
İnsan tarih boyunca düşünce alanında daima kendini bilme/self-determination,
kendini keşfetme çabası içinde olmuştur. Örneğin Çin bilgini Laotezu (M.Ö 531), “başkalarını
bilen insan akıllıdır, kendini bilen insan ise, aydınlanmış insandır”.503 demektedir. Yine XX.
yüzyılın önemli bilginlerinden P. D. Ouspesky(ö.1947)’ye göre insan, kendisinin tanındığı
haliyle insan tamamlanmış bir varlık değildir: o belirli bir noktaya kadar gelişip orada kalır,
ya kendi çabasıyla daha fazla gelişmeye ya da tıpkı doğduğu gibi yaşayıp ölmeye ve ya
bozulup gelişme için yeteneğini kaybeder. İnsanın gelişim/evrimi çoğunlukla gelişmemiş

kalan ve kendi kendilerine gelişmeyen belirli deruni nitelik ve özelliklerin gelişmesi
demektir.504

Kuddûsî, Yaratıcı ile kul arasında “benlik” davasından daha kalın bir perdenin
olmadiğını ifade etmektedir. Bu perdenin yırtılıp ortadan kalkması da ancak İlâhî aşk ile
mümkündür.505

Kuddûsî’ye göre, İlâhî bilgiyi elde etmenin, yâni rûhî aydınlanmanın ya da kendini
tanımanın dört temel esası vardır. Ve tasavvufî bilgi de bunlar üzerinde yükselir. İlkin Allah’ı
tanımak kendini tanımak, evreni tanımak ve şeytanı/kötülüğü tanımak gerekir.506

İnsan, kendi nefsinden/arzu ve isteklerden kopup ağyârdan/mâsîvadan uzaklaşırsa;
Rabbini anarak başka şeyleri unutursa; bedeni asıl gıdasını terk edip herkesin uyuduğu zaman
uyanık kalmayı başarırsa, o kişide yukarıda sayılan dört temel nitelik meydana gelmiş olur.
Onun beşerî/hayvani yönü melekliğe dönüşür, ibâdeti efendiliğe dönüşür; zihinsel algıları
somut bir şekilde keskinleşir, duyarlı hâle gelir. İç dünyasındaki gizlilikler kendisine âşikâr
olur, iç dünyasının gücüyle eşyâyı okumaya başlar, içsel bilgiyi elde eder. Bilmediği,
görmediği şeyleri yakından bilmiş, görmüş gibi olur. İç âlemini okumaya başlar, iç âlemin
bilgisinin gücüyle dıştaki olayları da gereği gibi analiz eder, kriterini yapar; yâni, kendini
bilir, kâinatı bilir, Rabbini bilir.

Ma’rifet içün halkı yaratdı
Ben de ‘irfânı tahsîle geldim

Gelmişem andan giderim ana
Ana rücû’u tebdile geldim

‘Ârif-i Hakkım ben tâ ezelden
Varlığı birliğin bile geldim

Dilimde zikri kalbimde fikri
Özimi ana tavsîle geldim.507

Kuddûsî, insanın kendini bilmesini, dünya ve âhiret isteklerinden vazgeçip gönül
dünyasına dalarak, insanın kendini keşfetmesi, insanı sınırlayan, esaret altına alan bütün
bağlardan kurtularak, gönül dünyasını aşk ile onarmasını istemektedir. Aynı zamanda
“benlik”, psikolojide, bireyin ne olduğu, ne olmak istediği ve çevresince nasıl tanındığı

konularındaki bilinçliliği,491 kendi beni ve başkalarının kendisini nasıl gördüğü konusundaki
bilgisi, öz varlığı olarak tanımlanır. Aslında benlik bir yerde, insanın “ben kimim?” sorusuna
verdiği yanıt ve sahip olduğu bütün inanç değerlerini de ortaya koymaktadır.492 Kuddûsî’nin
anlayışında, eğer sâlikin gönülden gelen Hakk talebi olmazsa, o, en Kudsî Padişaha
aitliğini/O’ndan geldiğini iddia etmesi çelişki olur. Sâlik her ânını O’nu birliyerek
geçirmelidir ki, Mutlak Yaratıcıya vuslatı gerçekleştirebilsin.

Ben gayre dil virmezem yârimden ayrılmazam
Yansun anın şem’ine cismimi kayırmazam

Yağmaladı gönlümü yağmacı ‘ışk çün benim
Dîvâne oldum bugün halk içine girmezem

.493

Kuddûsî’nin benlik felsefesinde, sûfînin aşkı, rûhun mâsîva sevgisinde vazgeçip,

İlâhî/semavî Sevgili ile buluşması, yâni varlığın en soylu hâline ulaşmasıdır. İnsan doğası

gereği tanımadığına karşı sevgi beslemesi mümkün değildir. Onun için sâlikin amacı sülûkta
karşılaştığı bütün engelleri kaldırarak, Allah’ı bilme ve tanıma noktasına ulaşabilmektir.
Sûfînin varlığını kuşatan sevgi her yönüyle, tüm benlik, gönül ve zihinle Allah’ı sevmeye
başlar ve O’na itaat ve ibâdet etmesiyle doruğa çıkar. Onun için sûfî de son gaye sevgide yok
olmak, kendini Sevgili’de tamamen yok etmektir. İlâhî sevginin gücüyle hareket edenler,
yâni, sevgide yok olanlar için artık Sevgili’nin isteği onların ortak arzusu haline gelmiştir.
Artık “benlik” yoktur, sadece Sevgili’nin sonsuz ve sınırsız varlığı mevcuttur.

Cânânı taleb eyler isen cânı fidâ it
Gel gör ki açık ‘aşıka çarşû-yı mahabbet

.494

Kuddûsî’ye göre, sûfî cânanı/Hakkı tanıyorsa cân gözüyle onu aramalıdır. Âşık
sûfî, her varlıkta baktığı her nesnede Cânanı görmeli, her neye bakarsa, orada Cânanı talep
etmelidir. Bu da ancak tevhîd düşüncesinin olgunlaşıp, sûfînin kendi nefsini bilmesiyle
gerçekleşebilir. Sûfî bunu gerçekleştirirse, Kuddûsî’nin tanımıyla Hakk tarafından âşıklara
bağışlanan ihsan-ı hümayun/kutlu bağışa kavuşur.

Nefsini rifk it yoluna bin git
Pendimi işit görme melâli

İlleri yirme kendini görme
Hırs-ıla dirme mâl ü menâli.495

Kuddûsî de, ana konu insanın kendini tanımasıdır. Bunu gerçekleştiren insan
eşyânın sırrına ulaşarak kendi dışındaki varlığı, eşyâyı doğru bir şekilde idrak ederek,
kendinin ne olduğunu tanır. Sûfînin tek gayesi Allah’ı tam manasıyla istemek ise, o zaman
“kendine” daha fazla yaklaşmalıdır. Kendine seferler düzenlemelidir. Eğer kendini gerçek bir

şekilde ortaya koyarsa insan, basamakları, mertebeleri daha rahat geçecektir.

İnsanın kendi kendisiyle tanışması, onun Hakk ile kurbiyeti insanı zincirleyen kötü
duygulardan kurtulmasıyla mümkündür. Bu da insanın kendi hürriyetini kazanması demektir,
yâni özünü oluşturan İlâhî kaynak ile tam bir ilişki meydana getirmek ve bütün varlığı

kucaklayarak, onları bilmek ile gerçekleşir.
Aşk insandaki benlik sırrının üzerindeki perdeleri kaldırarak, “benlik” mücizesinin
gizemini ortaya koymaktadır. İnsan varlığının veya var olmanın süsü aşk nuruyla ortaya çıkar.
O İlâhî nûr ortaya çıkmayana kadar “insan” denilen varlık işe yaramaz bir nesnedir. Bu işe
yaramaz varlık, aşkın ana kaynağına girmesiyle yontulur, hamuru yoğrulur ve “adam” haline
getirilir. Aydınlanan gönül önce kendini bilir, daha sonra âlemin keyfiyet ve kemiyetini idrâk
eder.496

Bilemez bir kimse Hakkı kendi nefsin bilmeden
Cevher-i irfan bulunmaz bahr-i fikre dalmadan497.

Kuddûsî, insanın, Hakk’ın zuhurundan bir parça olduğunu söylerken, Hakk’ın ise,
insanın aslı ve ilk kaynağı olduğunu söylemişlerdir. Bundan dolayı insanın kendi nefsini
tanıması, Rabbini bilmesine bir giriştir. Çünkü insanın Rabbini bilmesi de kendi nefsini
bilmesinin neticesidir.498

Nefsini ehl-i kubûrdan eyle odd Kuddûsî’ye

Çünki olmaz kul veli ölmezden evvel ölmeden499.

Seyr u sülûkda İnsanın Kendini Keşfi

Kendini bilen kimse, şeytanın ayartmalarının hemen farkına vararak bu
duygulardan kaçar. Kuddûsî, metaforik yaklaşımlarla nefs üzerinde durmamaktadır. Onun için
önemli olan kişinin varlık âlemi içinde kendi konumunu bilip, kendini tanımaya çalışmasıdır.
Kendini tanımak, nefisini bilmekte gaye, Allah’ı tanımak ve O’na gereği gibi kulluk

yapmaktır. Bir insanın kendi egosunu/nefsini tanıyıp bilmesi ile, Hakk’ı tanıyıp bilmesi
aynıdır. Nefisini tanıyan sûfî Allah’a tam olarak, yâni, aşk ile yönelip tam teslimiyet
gösterirse ubudiyetini tam olarak yerine getirmiş olur. Ubudiyeti yerine getirmek demek, İlâhî
aşkın sırrına vakıf olmak demektir.
Kuddûsî’nin vurguladığı gibi, insanın kendisinin tanımasının en önemli ögesi olan
benlik, dünyayı, varlığı ve kişinin kendisi nasıl görüp algılamasını belirler ve aynı zamanda,
insanın varoluşunun temelini oluşturur. Diğer taraftan her tür duygu, düşünce ve davranışı

etkiler.483

Sev sevil zîrâ sever o şaj-ı hübân ‘âşıkın
Sev hemân Kuddûsîya vir ana cümle varı sen.484

Kuddûsî, Kur’ân’ın: “Allah insanların göğsüne iki kalb koymadı…”485 buyruğuyla
hareketle, öncelikle insanın kendisinden geçmedikçe gerçek varlığına / benliğine
kavuşmasının imkansız olacağını düşünür. Bu kendinden geçiş sülûk yolunda veya mânevî
yollarda yürümenin temel ve değişmez kuralıdır. İnsanı kendi kendisinden kopartacak tek
kudret ise aşktır. Bu aşk insanın kendisini aşmasına yardımcı olacak tek kuvvettır.486

Gâhî olur bir gedâ varını eyler fidâ
Cümleden olur cüdâ şöylece ‘uryan olur.487

Kuddûsî için, nefsini bilmek ve kontrol altında tutmak sürekli olarak tevhîd
bilincinde olmakla mümkündür. Bu konuda Hz. peygamber (s.) de: “Ya Rabbi, beni göz açıp
kapayacak kadar kısa bir zaman için de olsa nefsimle tek başıma bırakma. Yoksa helak
olurum488” diye buyurmaktadır. Kuddûsî de, “kendini bilen, Rabbini bilir” sözünden
hareketle, kendini bilen insanın, kendi varlığından hareketle Allah’ı bilebileceğini ve
bulacağını, bundan hareketle Allah’la da bütün evreni keşfedebileceğine inanmaktadır. O,
insanın, kendini keşf etmesiyle İkbal’in de dediği gibi, varlık ve yokluk uçurumundan çıkıp,
evrenin üstüne çıkıp, kendi varlığını/benliğini inşa edebileceğini düşünmektedir489.

Ey kendini ârif sanan zâhid-i magbûn
Gel olma bu dünyaya verûb gönlünü meftûn

Gün fitne-i uzmâ imiş ol afeti sevmek
Al ibret eğer ârif isen neyledi Karûn

Bil nefsini bilmekse garaz Hakkı yakinen
Tevhîde devâm eyle heman durma dûmgûn

Yok, sende o cânanı taleb cân ü gönülden
Ol tâlibi eyler sana ihsân-ı hûmâyûn insan490.