Seyr u sülûkun Temel Kuralları

Kuddûsî, âşıkların bazı özellikleri üzerinde durmaktadır. Onların bu sıfatları,
onların Allah’a karşı yakînlerini ortaya koymaktadır. Aslında âşıkların Hakk’a olan sevgileri
onların Allah’a olan ma’rifetleriyle orantılıdır. Ma’rifetleri ise, Allah’ın kendilerine tanınması
kadardır. Yâni onlar sahip oldukları yakîni iman kadar ma’rifet/bilgi sahibi olurlar. Çünkü
yakîn imanın hakikati ve olgunluğudur. Buda Allah’ın her varlıkta eşsiz güzelliğini ve
mükemmelliğini müşahededen sonra ortaya çıkar611. Bu vasıflar da, Kuddûsî’nin sık sık
kullandığı ayne’l-yakîn ile yapılan şahitliğin peşinde oluşur. Bu konuda Allah “İbrahim’e de
işte bu şekilde göklerin ve yerin melekûtunu gösteririz ki yakîn sahiplerinden olsun”612

buyurmaktadır. Hz. peygamber (s.) de hadisinde yakînin üstünlüğünü şöyle vurgular: “Sabır
imânın yarısıdır. Şükür imanın yarısıdır. Yakîn ise imanın tamamıdır”613.
Kuddûsî, sâlikin yakînî bir bağlanma ile her tür varlığa karşı iyi bir amel içinde
olacağını söylemektedir. Allah, âşık kullarına belli sıfatlar vererek, sevgiyle kendisine
bağlamıştır. Onlar öncelikle mâsîvadan arınarak, Allah’ın sevgisini kazanmışlardır. Çünkü
“…O çok arınanları sever”614

Onlar, Allah’ı sevdiklerinde Allah da, onları sevdiğinden dolayı “Kişi sevdiği
kimseyle beraberdir…615” sözünün gereğini yerine getirmişlerdir. Onlar, her iki dünya
arzusundan geçerek, Mâ’şuk’u istedikleri için bu sevgiyi hak etmişlerdir. Onlar sabrederek616

, şükrederek617, insanlara ve diğer varlıklara ihsanda/iyilikte bulunarak618, tevekkül ederek,
yâni Hakk’ın hükmüne rıza göstererek, O’nun eşsiz hikmetini ve güzel tedbirini bilerek619,
bütün varlıklara karşı tevâzu göstererek620 ve en önemlisi Hakk’ı tevhîdleyerek621 Allah’ın
sevgisini kazanmışlardır.
Onların kalplerine Hakk, ayne’l-yakînden bir ışık göndererek, bununla gönüldeki
kibir, gurur ve görünümlerini silip atmıştır. Ve sâlik bütün psikolojik hastalıklardan
arınmıştır. Bundan dolayı o, varlığa karşı derin düşüncenin verdiği aydınlıkla merhametle
davranır, şefkatlidir, hiçbir eşyâyı incitmez, her şeye karşı muhabbetle doludur. Hakk onlara
öyle bir hâl vermiştir ki, o hâl ile Hakk’a yakınlıkta yüksek mertebeler kazanmışlardır. Onlar
öyle bir istikamet tutmuşlar ki, onda bir sapma, bir kayma söz konusu değildir. Çünkü Hakk
sevdalıların verdikleri bir söz vardır. Onu yerine getiriyorlar. “Muhakkak o kimseler ki
“Rabbimiz Allah’tır” dediler ve ardından istikamet buldular”622 Bu İlâhî ifadeden de
anlaşıldığı gibi, onlar rotalarını İlâhî aşk gereği çizmişlerdir.
Sâlik, İlâhî aşkla donanınca insanlara karşı farklı bir tutum içine girer.
Çevresindeki insanlara sevgi nefesleri yayan, Hakk’tan dolayı bütün varlıklara şefkat ve
merhamet kollarını açar. Artık sâlik, “Sizden biriniz kendisi için istediğini kardeşi için de
istemediği müddetçe gerçek imana ermiş olamaz623” sözünü tam olarak içselleştirmiştir.
Bundan sonra insanları incitmez, herkese karşı mütevazı davranır, iyilik, merhamet, lütuf,
sevgiyi neden ve niçin gösterdiğinin şuurundadır. O, saygıyı nasıl elde edeceğini peygamber
(s.)’den öğrenmiştir. “Kim Allah için tevâzuda bulunursa Allah onu yükseltir. Kim de
büyüklük taslarsa onu alçaltır. Kim Allah’ı çok zikrederse, Allah da onu sever.”624







578 Kuddûsî, Hazinetü’l- Esrar, vr. 260b.
579 Aynı eser, vr. 261b.

580 A. e, vr. 284a.
581 Aynı yer

582 Ebû Davud, Edeb, 2; Tirmizi, Birr, 66.
583 Kuddûsî, Hazinetü’l- Esrar, vr. 262a
584 Kuddûsî, Hazinetü’l- Esrar, vr. 262a.
585 Aynı yer.

586 Aynı eser, vr. 262b

587 Buhârî, Hudud, 5.
588 İsrâ, 17/85.
589 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 262b
590 Aynı eser, vr. 263a

591 Süyüti, Cem’u’l-Cevam, 5519.
592 Furkân, 25/27,28.
593Kuddûsî, Hazinetü’l- Esrar, vr. 264b, 265a.
594 Aynı eser, 265a

595 Aynı yer

596 Aynı yer.

597 Hacc, 22/78.
598 ‘Al-i İmran, 3/103.

599 Kuddûsî, Hazinetü’l- Esrar, vr. 265b.
600 Bk., İbnü’l-Manzûr, Lisânü’l-Arab, c. X, ss.85-87.
601 Chittick, Hayal Alemleri, s. 60.
602 Â’râf, 7/108.
603 İbnü’l-Arabî, Fütuhat,II., s. 438.
604 Kuddûsî, Dîvân, s. 78.
605 Bk. The Cambridge Dictinary of Philosophy, (Ed. Robert Audi), ss. 398-403.
606 Kant, Pratik Usun Eleştirisi, çev. İ. Zeki Eyuboğlu, Say Yayınları, İstanbul 1997, s.58

607 Aynı eser, s. 53.

608 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 256a; Kuddûsî, Dîvân, s. 78.
609 Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrâr, vr. 256a.
610 Kuddûsî, Dîvân, s. 129.
611 el-Mekkî, age., II, s.154.
612 En’am, 6/75.
613 Buhârî, İmân, 1.
614 Bakara, 2/222.
615 Buhâri, Edeb, 96; Müslim, Birr, 165.
616 Al-i İmran, 3/146.

617 Al-i İmran, 3/144.

Kuddûsî’nin, bir sûfî için gerekli gördüğü ahlâki erdem ve mutluluğun kişide bir
arada bulunması en değerli hâli oluşturur. En faziletli erdemliliğin oluşması için de, İlâhî bir
sevgiye ve ihlâslı bir bağlılığa ihtiyaç vardır.604 Ahlâkın erdemli bir şekide ortaya konulması
konusunda Immanuel Kant (ö. 1804)605’ın görüşleri de Kuddûsî’nin anlayışına parelellik
arzeder. Ona göre, Allah bir şeyi insanlar için sadece emir olsun diye ortaya koymaz, o şey
insanlara faydalı, iyi olacağı için Allah emreder. Dolayısıyla bir ahlâk ilkesi olduğu için,
Allah bunu insanlardan istemektedir. O halde ahlâkî şeyler Allah’ın iradesine uygun olan
şeylerdir. Fakat Kant, eylemi, ahlâkî davranışı Kuddûsî de olduğu gibi, cennet nimetlerine
kavuşmak için ortaya konulmaması gerektiğini söyler. Onun için, Tanrının gözüne girmek
düşüncesiyle, kısacası dış uyarıcı ile yapılan her türlü eylem ahlâkî değere sahip değildir. Ona
göre, bir eylemi Allah emrettiği için; baskıdan, beklentiden dolayı değil, ahlâklı olmanın
içselliğine göre yerine getirilmelidir. Zira Allah eylemden önce insanın gönlünü, yüreğini
ister. Her şey Allah’a duyulan sevgiden dolayı yapılmalıdır. Kant’a göre, Allah’ı sevmek,
onun emrini seve seve yerine getirmek demektir.606 Yine Kant bu düşüncenin ışığında
hareketle, eylem iç dünyanın aydınlığından kaynaklanırsa, hem iyi, hem de Allah’ın istediği
bir ahlâk ortaya çıkar düşüncesindedir. Çünkü, Allah, insanlardan, iç dünya denilen kalbden
yansıyan bir anlayış/zihniyet beklemektedir.607

Kuddûsî’ye göre, irfan eğitiminde geçen, ma’rifet sahibi sâlikin davranış olarak
gösterebileceği bazı vasıflar şunlardır; yâni, ahlâki özellikler şunlar olmalıdır: Toprak gibi
tevâzulu olmalıdır, üzerine bassalar bile sabretmeli herhangi bir şikâyette bulunmamalıdır.
Hakkı olmayan her şeyden uzak durmalı, eğer bilmeyerek hakkı olmayan herhangi bir şeyi de
yemişse onu hemen kusarak da olsa çıkarmalıdır. Haram yeme ve içmeye kesinlikle
yaklaşmamalıdır.608 Dünyaya yâni, maddeye karşı kesinlikle bir meyil ifşa etmemelidir. Eğer
açığa vurursa, kıyamet günü Allah, onun nurunu söndürür.
Kuddûsî anlayışına göre, sâlik, diğer sûfîlerinde sıklıkla dile getirdikleri gibi, az
yemeli, az konuşmalı ve az uyumalıdır ki; çok çalışarak, ibâdet ve taat ederek Allah’ın âşık
dostları arasına katılabilsin. Sûfî, güneş gibi cömert olmalıdır; güneş nasıl hiç karşılık
beklemeden herkesi nuru ile aydınlatıp rızıklandırıyorsa, sûfî de insan-hayvan, canlı-cansız
ayrımı yapmaksızın her yönüyle bütün varlıklara karşı maddî ve mânevî servetiyle cömert
davranmalıdır. Sûfînin bu cömert tavrı karşısında hırsız/yankesicinin hidâyet bulması an
meselesidir.609

Sâlik, bedenen insanlarla birlikte yaşasa da, ruhen insanlardan uzlet içine
girmelidir. Ruhen, Allah aşkından mahrum insanlardan uzak durmak, Allah’la her an birlikte
olmak demektir. Sûfî, şehevî arzulardan mutlaka uzak durmalıdır. Şehvet arzusu şeytanın
vesvesesi olduğu için sûfî şeytanın arzusundan kaçmalıdır. Sâlik, ibâdetlerine riâyet etmelidir.
Bilhassa beş vakit namazını cemaatle kılmalıdır. Cemaatle kılınan namaz sûfîyi her iki
dünyadan da mutluluğa götürür. Sâlik, Rabbini hatırlamak ve gönüldeki bütün hastalıkların
şifası için sürekli zikir etmelidir.

Bu pendi okuyup tutan olur hâs bende Yezdâna
Karışur âkıbet bir gün gûrûh-i ehl-i irfâna

Sevicek bir kalın Mevlâ virir birkaç güzel ahlâk
Günâhın mağfiret eyler ki koymaz anı nîrâna

Eğer sevmez ise bir kimseyi virir kötü ahlâk
Kabul etmez anın a’mâlini kor dâr-ı hizlâna

Tevâzu it tezellûl it tevekkül it terahhum it
Tezekkür it tefekkür it ta’abbüd eyle Rahmana

Mahabbet eyle ehl-i ilm ü ‘irfan u salâha çün
Ki bunlar sevgi ki bil Hazret-i Hâllâk-ı devâna

Yetâmâya garibe hem fakire eylegil ikrâm
Kebire eyle tevkir merhamet it hem sağırâna

Sebepsiz kimseyi incitme hiç it Müntakimden havf
Refik ol rıfk u lütf eyle kamu insâna kayvâna

Çalış tevhîde gâfil olma birden zikr-i Mevlâdan
Bu Kuddûsî ider nushı sana hem cümle yârâna610.

Aklın derviş için önemi Hz. peygamber(s)in hadislerinde
de ifade edilmiştir: “Allah’ın ilk yarattığı şey akıldır. Allah, akla yönettiği bütün komutlarda
tam bir itaat görünce, şöyle buyurdu: “İzzetim, celalim, büyüklüğüm, saltanatım ve ceberütum
hakkı için, kendime senden daha sevimli bir şey yaratmadım. Seninle bilinirim, senin
ihtiyaçlarını karşıları, senin aracılığınla itaat edilirim, seninle alırım, seninle veririm ve
yalnızca seni azarlarım. Sevap senin lehine, ceza da aleyhinedir. Sana sabırdan daha faydalı

bir şey bağışlamadım”

589 Kuddûsî için aklın değeri, aşk ve irfan kadar önemlidir. Zira sûfînin
önündeki içten yolculukta onu son hedefine vardıracak, onun benliğinin oluşumunda yardımcı
olacak en önemli araç akıldır.590 Yine Hz. peygamber(s) aklın en güzelini şu şekilde tanımlar:
“Aklın en güzeli, haramlardan en çok sakınan ve hayırda, iyilikte en çok gayret sarf eden
akıldır.”591

ı. Sûfînin “benlik” inşası seyrinde, beyin kumanda merkezi olan kalbin bozulmasını
engellemek gerekir. Kuddûsî’ye göre, kalbin bozulmasına sebep olan etkenlerin başında,
kişinin vaktini insanlarla beraber boş şeylerle geçirmesi gelmektedir. İnsanların bu halini
Allah şöyle açıklar; “O gün, zalim kimse (pişmanlıktan) ellerini ısırır şöyle yakınır: keşke O
Hz. peygamberle birlikte bir yol tutsaydım! Yazık bana; keşke falancayı(batıl yolcusunu) dost
edinmeseydim”592. Kuddûsî, halkın içine karışma konusunda sâlike yalnızca faydası kesin
olan şey, insanlarla hayır konusunda bir araya gelmek düşüncesindedir.593 Kalbi bozucu ikinci
sebep kuruntudur. Kuddûsî’ye göre, kuruntu, öyle bir denizdir ki, sahili yoktur. Kuruntu,
müflislerin mallarının başı, onun binicilerinin sermayesi, şeytanın dürtüleri ve gerçekleşmesi
imkansız hayallerdir.594 Kuddûsî’ye göre kalbi bozan en büyük fesatlardan birisi de, Allah’tan
başkasına takılmaktır. Kulu Allah’tan kesen, onu Allah’a yakınlaştıracak amellere perde
olacak durumdur.595 Diğer bir ifsat edici durum da, mideyi tıka basa doldurmak ve fazla
uyumaktır. Çünkü fazla uyku kalbi öldürür. Bir sûfî için önemli olan vakti öldürür, gafleti
artırır ve tembellik meydana getirir.596

i. Kuddûsî’ye göre sûfînin benlik oluşumunda önemli etkenlerden birisi de “güven”
konusudur. Ona göre iki tür güvenmek vardır. Birincisi, Allah’ın emrettiği gibi: “Allah’
sımsıkı sarılın..”597 yâni Allah’a güvenmek. İkincisi ise, Allah’ın emirlerine/ipine sarılmaktır.
Zira bu konuda Allah: “Ey insanla! Topluca Allah’ın ipine sarılın ve ayrılığa düşmeyin”598

buyurmaktadır. Kuddûsî’nin felsefesinde, insanların hem dünyada, hem de âhiretteki
mutluluklarının tek nedeni Allah’a ve O’nun buyruklarını yerine getirmektir. İnsanın
kurtuluşunun ikinci bir alternatifi yoktur.599

Sûfîlerin epistemolojisi, etik ve eskatolojisini ontolojisinden ayrıt etmek mümkün
değildir. Bazı sûfîler, bu konularda kullandıkları kavramları, onların semantik tahlilini
yapmak suretiyle genel sistemleri içine yerleştirirler. Meselâ; hem “karakter, mîzaç” ve hem
de “ahlâk” anlamına gelen “hulk” kelimesi ile, “yaratma, yaratılmışlar” anlamına gelen
“halk”600 kelimesi arasında sadece küçük bir telaffuz farkı vardır. Aynı kökten türeyen bu iki
kelime birbirleriyle bağlantılıdır. Dolayısıyla ahlâkın kökeni yaratılışta ve eşyanın gerçek
doğasında bulunur. Bu sebeple bir kısım sûfîlere göre ahlâkın ontolojik yönü daha
önemlidir.601

Bir ahlâkı kendisine mâl etmek, ya da başka bir şeyin ahlâkıyla ahlâklanmak
anlamına gelen “tahalluk” kelimesi de hem “ahlâk” kelimesiyle, hem de yaratılmışlar
anlamına gelen “halk” kelimesiyle aynı köktendir. Bu iki kelime arasındaki ilişkiye vurgu
yapan bazı sûfîler, “ahlâk” kelimesini, etik alanının dışına taşan bir anlam yükleyerek
ontolojik bir düzeye taşırlar. Onlar, “En güzel isimler Allah’ındır”602 âyetiyle, zâhir olan
vücûdun tümü, Allah’ın sıfatları ve ahlâkıyla uyum içinde olduğu görüşündedirler. Yâni âlem,
o isimler yoluyla zâhir olur ve onların ahlâkıyla donanır.603 İnsânî-etik bir kavram olan
“ahlâk”ı sûfîler, kelimenin semantik tahlilinde yola çıkarak bütün varlıklara teşmil
etmektedirler.

Seyr u sülûkun Temel Kuralları

Kuddûsî’nin tasavvuf anlayışının temelinde, sûfî, sonsuzluk/ebedîlik serüvenini
dışardan değil, kendi iç dünyasına yönelerek arar. Çünkü o, sınırlı bir şekilde yaratılmasına
rağmen içinde sonsuzluğa açılan ilâhî bir pencerinin varlığının şuurundadır. Bu ebedîliğe
açılan kapı da baş gözünün ötesinde iç gözüdür. İşte sûfî, Hakk’a giden yolu yerde ve
göklerde aramak yerine kendinden bulmaya çalışır, tıpkı Yunus’un “Bir ben vardır, bende
benden içerü” dediği gibi. sâlik kendindeki Hakk’ı ararken, keşfederken, kendini
ilâhlaştırmamakta, sadece mutlak ve ebedî olan Allah’la kendini bulmaktadır. Zira o bu
makâma geldiğinde kendini varlık olarak tanıtmasını ya da kendine “ben” demeyi küfür, şirk
görür. Aynı zamanda kendini vahdette veren kişi ikiliğe razi olup “ben” demekten sakınır.
Bundan dolayı, yola koyulan sâlik için Kuddûsî bazı temel ilkeleri şu şekilde ortaya
koymaktadır:
a. Kuddûsî’ye göre, sâlikin perspektifinde, fâni, hakîr, büyüleyici, fitneci ve mezmûm
olan dünyanın varlığının ve yokluğunun bir olması gerekir. Onun tabiriyle, eğer sâlik/sûfî
“Ehlullah” olmak istiyorsa, hem Kur’an’ın, hem de sünnetin işaretiyle/delaletiyle her
ikisinden de, yani dünyadan da âhiretten de vazgeçmelidir.578

b. Sâlik, her şeyde tekellüfü/zorlama terk etmesi gerekir. Bütün beşerî, sosyal,
ekonomik ilişkilerde tekellüfü bırakmalıdır. Zira sâlike düşen görev, kendinden aşağıda olan
insanlara bakarak kanaat etmesidir.579 Kuddûsî’nin düşüncesine göre, cömertlik yalnızca
sâlikin mal, servet infak etmesine bağlı bir durum değildir; zengin malıyla, alim ilmiyle,
hizmetçi hizmetiyle infak etmelidir. Her meslek ve iş grubunda çalışan, kendi kabiliyetine ve
elinde bulundurduğu maddi ve mânevî imkanlara göre bu cömertliği ortaya koymalıdır.580

c. Sâlike düşen önemli görevlerden birisi de, sürekli ve bolca infak etmektir. Ve infak
ettiği zamanda karşıdaki kişiyi sıkmadan, rencide etmeden vermesini bilmektir. Kuddûsî’ye
göre sâlik dünyayı bir gurbet yurdu olarak bilip mal biriktirme ve çoğaltma yerine bunu
insanlarla paylaşmalıdır. 581

d. Kuddûsî’ye göre, sâlik, haramlar konusunda titiz olmalıdır. Sûfî, haramların
çiğnenme durumu hariç, tartışma ve öfkeyi terk etmelidir. Çünkü, sâliklerin önderi Hz.
Peygamber (s); “Güzel bir sekinet, ağır başlılık ve orta yolu takip etmek, nübüvvetin yirmi
dört ilkesinden bir ilkedir.”582 buyurmaktadır.583

e. Kuddûsî için, sâlikin uyması gereken temel kurallardan birisi de, edebi korumaktır.
Sâlik, bu önemli ilkeyi zâhirî ve bâtinî olarak ebedi ahlâkın yücelikleriyle desteklemelidir.
Çünkü sûfîlere göre, yüce ve ilkeli ahlâkların tümü, ahlâkı güzelleştirmekle mümkün olur.
Kuddûsî’nin anlayışında edebin, terbiyenin temeli dinin zâhiri bilgilerine bağlıdır. Eğer kişide
“fıkıh” bilgisi mevcut değilse, o kişinin edepli olması zordur.584

f. Onun anlayışında Melâmî bir kimliğe bürünmek seyrin ilkelerinden birisidir.
Kuddûsî, sâlikin sülükte gerçek “benlik”ine kavuşması için ad ve şanı önemsememek,
insanların gözünden düşmek ve özellikle de yaşadığı dönemi göz önünde bulundurarak kemal
ve şerefle meşhur olmamalıdır. Zira kişi şerefle şanla meşhur olduğu zaman fitneye düşer.
İnsan içinde taşıdığı kalbiyete göre bir işe yönelmelidir. Çünkü Hz. peygamber(s) de insanlara
kendi yeteneklerine göre işlerde çalışmalarını tavsiye etmiştir.585

g. Kuddûsî’nin sülûk anlayışında önemli bir ifadesi de, derviş olgunlaşma ve olma
yolunda öncelikle en yakın ihvanının/kardeşinin hukukuna riâyet etmelidir. O, öncelikle en
yakını olan kişiden başlayarak bütün insanlara karşı şefkat müşfikte ve sevecenlik göstermeli,
kusurlarını açığa vurmamalı ve güzel yönlerini açığa vurmalıdır. Kardeşi, arkadaşı için
hayırdan, iyilikten başka bir şey istememelidir. Bu aynı zamanda Hz. peygamber(s)in
insanlara önemli bir hatırlatmasıdır.586 Zira Peygamber (s.), “...Kardeşiniz hakkında şeytana
yardamcı olmayınız”587 şeklinde buyurmaktadır.
h. Kuddûsî, pişmenin ve vuslat yolculuğuna çıkarken, kendisi için gerekli olan
teçhizatın en önemli parçası akıldır. Sâlik, akıl nimetinden dolayı devamlı Allah’a
şükretmelidir. Ona göre basiret, nasıl ruh için kalp konumunda ise, akıl için de dil
konumundadır. Ruh da Allah’ın emrindedir. “Sana ruhtan soruyorlar de ki, ruh Rabb’imin
emrindedir.”588 ruh, göklerin ve yerin yüklenmekten çekindikleri emaneti yüklenmiştir. Aklın
nuru da ruhtan fışkırır. Aklın nuru içinde ilimler oluşur. İlimler için akıl, “Levhu’l-Mektub”
konumundadır. Kimin aklı ayağa kalkarsa, aklı basiretle te’yid edilir ve Yaratıcıya iletilir.
Sonra, alemi, Yaratıcı/Mukevvinle tanır. İşte bu akıl Allah’ı bilen hidâyet aklıdır. Hidâyet
aklı, doğruluğa delalet eder ve sapıklıktan korur. Hidâyet aklının yeri de kalptir, öğrencisi de
göğüste fuadın iki gözü arasındadır.