Tevhîd Zikri

Kuddûsî’nin tarîkat ba

ğlılığına bakmaksızın bütün Müslümanları sürekli Allah’ı

anmaya, hat

ırda bulundurmaya ve her an O’nunla yaşamaya çağrısı, Allah’ın emirlerine ve
Hz. peygamber (s.)’in söz ve fiillerinden kaynaklanır.1151 Hz. peygamber (s.)’in insanlar için
en hayırlı amelin Allah’ı anmak olduğunu, insanın ağzının sürekli bu anışla ıslak olmasını1152

ve ki

şi Allah’ı o derece anmalı ki, insanlardan “deli” lakabını almalıdır1153. Allah’ı çok
anmak/zikir, Allah sevgisini kazanmak demektir1154. Zikir, Allah sevgisinin gereklerinden
biridir1155. Onun için zikir demek, Allah sevgisi ve kul sevgisi demektir. Allah’ı sürekli
hatırda tutmak, bir an olsa bile unutmamak, aşkın/muhabbetin işaretidir1156. Allah’ı sürekli
anmak, nafilelerle ona yaklaşmak, O’nun sevgisini kazanmak demektir1157. Zikir, Hz.
peygamber (s.)’in de buyurduğu gibi, sürekli kişinin aleyhinde değerlendirilen bir
ibâdettir1158.
Yine tevhîd zikri konusunda Hz. peygamber (s.) şöye buyurmaktadır: “Efdal-ı

zikir “

Lâ ilâhe illâllâh”tır. Kuddûsî’ye göre, Allah, bütün Hz. peygamberlerine, ümetlerine bu
zikre dâvet etmelerini emretmiştir.1159 “Lâ ilâhe illâllâh” dan daha ulvî bir kelime inmemiştir.
Gökler ve yerler bununla ayaktadır. O, ihlâs kelimesidir, İslâm kelimesidir, takvâ/korunma
kelimesidir, nûr kelimesidir, kurtuluş kelimesidir, rahmet kelimesidir, Allah’ın en yüce
kelimesidir. Kim bir defa “Lâ ilâhe illâllâh” derse, denizlerin köpüğü kadar günahları olsa,
bağışlanır.”1160

Serâya padi

şâh girmez eğer olmaz ise pâk
Dahi kalbe Hûda girmez süpürub silmeyince

Gönül pası silinmez ‘ilim-ile Kuddûsîyâ bil
Çalışub zikre ‘ışkın lüccesine tamlayınca1161.

Hz. peygamber (s.)’in bu derece övdü

ğü gönül köşküne Yüce Yaratıcının
hâkimiyet kurması için, buranın öncelikle “lâ” süpürgesiyle tamamen ağyârdan temizlenmesi

gerekir. Hakk bilgisi de, gönülde karar k

ılınca, iman insan benliğinin her tarafını ihata eder.
Bu öyle bir hâldir ki sûfî kendinden ve Hakk dışındaki her şeyden geçerek tamamen bu hâl
içinde yok olur. Hakk dışındaki her varlığı/eşyâyı tamamen yok edip tükettiği için O’ndan
başka hiçbir şey görmez1162. İşte mâsîvayı tamamıyla yok etmeyene kadar, yalnızca Allah o
saraya tam hükümdar olmadığı sürece, Hakk’ın oraya yerleşmesi mümkün değildir. Yâni kul
Hakk’ı tanıdıkça kendi varlığından geçer. Çünkü kendi varlığını yok saydığı aşama, Allah’ı

tam anlamda bildi

ği aşamadır.
Kuddûsî’nin düşüncesinde, gönül pasını silip tertemiz hâle gelmesi için, aşkın
engin denizine dalmak şarttır. Ma’rifet dışında hiçbir ilim gönüldeki ağyârı temizleyip sadece
Yaratıcı’ya hazır hâle getirmesi mümkün değildir. Çünkü mârifet, Allah’a dair bilginin
sağlamlığıdır.1163 Aynı zamanda ma’rifet, sûfînin zikirle geliştirdiği aşk ile zirveye çıkardığı

bütün sûfî faziletlerinin nihaî icras

ıdır1164. Kuddûsî’nin tenkid ettiği ilimler, belli bir konu
hakkında tam bir bilgi sahibi olmayı ifade ederken, mârifet, daha ziyade tapınmayı, farkına
varmayı, ilk kez idrak etmeyi veya bir şeyin bilinmesini ifade eder.1165 Ma’rifet öyle bir
bilgidir ki, fıtraten akıl verilenler onu hakikatte bilirler. Ona şahid olmayanın onu bilmesi
imkânsızdır; tıpkı âmânın güneş ışığını bilmemesi gibidir.1166


1150 İbnü’l-Arabî, Fütuhât, III, 101.

1151

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 260b.

1152

Tirmizi, Da’avât, 4; İbni Hanbel, IV, s.188–190.

1153

İbni Hanbel, III, 68,71.

1154

İbni Hanbel, III, 76.

1155

Tirmizi, Dua, 128.

1156

Mekki, a.g.e., II, s.106

1157

Bk. Buharî, Rikâk, 38.

1158

Tirmizi, Zühd, 63.

1159

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 236a.

1160

Buhârî, Daavât, 65; Müslim, Zikir, 68.

1161

Kuddûsî, Dîvân, s.165.

Tevhîd Zikri

Dersen e

ğer bileyim hâllâk’ı ayne’l-yakîn
Zikre çalış ey begim hâb-u keselden sakın

Tevhîde eyle devâm oturma heman subh u şâm
Hiç kalmasun âr u nâm ol kibr u kirden emin

Et zikrini rûz u şeb eyle visâlin taleb
Bil hicre gaflet sebeb andan Hudâ’ya sığın

Zikr eyle Kuddûsîyâ çıksan gönülden mâsivâ
Girup içine Hudâ desün sana âferin1134.

Kuddûsî’nin hassasiyetle üzerinde durdu

ğu konuların başında tevhîd zikri
gelmektedir; çünkü tevhîd, varlıkları, ayne’l-yakin olarak insana tanıtan kesintisiz bir
ibâdettir. Kuddûsî’nin anlayışında, tevhîd zikrinin sürekliliği sûfîyi cem’ ve birlik’e
götürür.1135 Yakîn, kesinlik demektir. İnanma ve bağlanmada kuşkunun asla olmamasıdır1136.
Her türlü bilme şeklinin kesin ve şüpheden uzak olmasıdır. Yakin mertebesi, her türlü
kaygılardan uzak olarak tam sükûnet ve huzur hâlidir1137. Kur’an’ın da andığı1138 ve kesinlik
olarak nitelediği bu kavram için, Kuddûsî genellikle “ayne’l-yakîn” tabirini çok kullanır.
Çünkü ayne’l-yakîn keşf ve ilham yoluyla elde edilen ilmî ifade etmektedir. Bu ilim çeşidi,
kulun küllü bir fenâ hâliyle beşerî varlığından çıkarak Hâlık’ı yine Hakk ile müşahede
etmesini ifade eder1139. İşte Kuddûsî bu yakîni bilgiye ulaşıp varlığı tanıyabilmeyi tevhîd
zikrinin devamlı olarak yerine getirme şartına bağlar. Kuddûsî’ye göre bu zikri yerine
getirmek, her şeyi ile bütün varlığı “yok” veya “sıfır” saymak, sadece Allah’ın varlığıyla var
olma düşüncesi ve fiilinin hayat bulması demektir. Bu zikir atmosferine giren bütün sınırları

a

şmıştır, kendi varlığının “hiç”likine kani olduğundan dolayı O’nun için ar-namus, utanma
duyguları yok olmuştur. Sûfî de aldatıcı tembellikten uzak kalarak Allah’ın salih kullarından
istediği şekilde hiçbir zaman O’nu anmaktan, hatırında bulundurmaktan gafil olmamalıdır.
Kuddûsî’nin sûfîlik felsefesinde tevhîd zikri, Allah’ı sürekli hatırda canlı tutmanın
anahtarıdır. “Lâ” ile her şey temizlenip “Allah” yerleştirildiği bir gönlün, hiçbir anında
Hakk’tan uzak kalması mümkün değildir. Çünkü zikir ne zaman, ne mekânı, ne de belli bir
ritüeli vardır Kuddûsî’nin anlayışında. O tarîkatların belli kurallara bağladığı zikri değil, her
kesin her an sesli-sessiz yerine getirebileceği zikri tavsiye etmektedir.1140 Onun için zikir, sûfî
için teneffüs edilen bir hava gibi yaşamsal bir gerçektir. Çünkü gerçek âşık Mâ’şukunu
devamlı gönlünde ve zihninde yaşatan kişidir. Öyle ise, sûfî için Allah’ı anmanın hiçbir
yönden sınırı yoktur. Onların zikri “zikr-i daim”dir. Bu sürekli zikirde sûfînin gönlü ve diliyle
ifade edeceği en güzel cümle veya kelime “kelime-i tevhîd” olacaktır. Tevhîd kelimesi,
Allah’ı bütün mecazi, yâni gölge varlıktan birlemek, O’nun “bir” ve “tek” oluşu anlamına
gelen vahdeti, tasavvufun temel felsefesini açıklar. Sûfîler, tevhîdi, yaratıkların hareket ve
sükununu, Allah’ın fiili olarak bilmektir.1141

Hem cümle zikrin afzali demi

ş nebîler ekmeli

İ

ksâr eden olur veli tevhîde meşgûl ol heman

Kalbi sivâdan pak eder koymaz alâ’ikden eser
Âşık olan dersen eğer tevhîde meşgûl ol heman.1142

Kuddûsî’ye göre, “

lâ” evrenin başlangıcıdır. Bu “lâ” sûfînin ilk menzilidir.
“Lâ”nın bilincine varan her şeyi “hiç” bilip, Allah’tan cem’ olan sûfî, Allah için koşan ve onu
kendisine hedef edinendir.1143 Onun için sûfînin hareket noktası, “lâ” iledir. Evrenin hesabı,
bu “lâ” ve “illâ” ile mümkündür1144. Eğer Sûfî “lâ” ve “illâ”yı idrak edip, gereğini yerine
getirirse, “kevn” sırrını çözer, ağyârın esaretinden kurtulmuş olur. Çünkü “lâ” ve “illâ”
“kün”deki hikmeti taşır. “Lâ” deyince hareket başlar, “illâ” deyince evren yerine oturur. “Lâ

ilâh” gere

ği yerine gelmeyince, Allah dışındakilerle olan bağın kırılması mümkün değildir1145.
Fakat Allah’ın dışındaki bağlar, perdeler yok edilince, evren “Lâ ilâhe illallah” nuru ile
aydınlanır. Onun için Kuddûsî tevhîd zikrini, Allah’ı anmanın hatırda tutmanın bütün kelime
ve cümlelerin de en faziletlisi ve en anlamlısı olarak görür. Onun için tevhîd cümlesi insanı

Allah’a yak

ınlaştıran, O’na dost/veli eden en büyük kelimedir. Gönlü mâsîvadan temizleyen,
bütün dikkat ve düşünce yoğunlaşmasını Allah’ta toplayan ve ağyârın tüm ilişkisini kesen tek
cümledir.1146

‘I

şk zikir ile hâsıl olur hem gönlüne irfân olur
Ârif Hu’dâ-ı tez bulur tevhîde meşgul ol hemen

Zikre çalış etme kesel çek mâsiva şuglundan el
Ağyârı terk et Hakk’a gel tevhîde meşgul ol heman

Et zikre Kuddûsî devâm çün sâlikle gaflet merâm
Bitmek ise işin merâm tevhîde meşgul ol hemân1147.

Kuddûsî’ye göre, a

şkın oluşması ve yoğunlaşması ancak sürekli olarak Allah’ı

gönül ve zihin haf

ızasında diri tutmakla gerçekleşir. Gönlün, Allah bilgisiyle dolması da aşkın
yoğunlaşması ve tesiri sonucunda gerçekleşir. Ma’rifetin oluşup sûfî ihata etmesiyle Allah’a
vuslat çabuk olur. Çünkü sûfîlere göre, aralarında hiçbir zaman tam bir kopma olmayan aşk
ve bilgi gerçek önemini saflıkta, letafette ve güzellikte bulmaktadır1148. Bu güzellik insan
ruhundaki katılığı eritir ve hikmetin meyvesi olan vahdet sırrının zevkini ortaya çıkarır1149.
Bilgi, aşk ve güzellik arasındaki ilişki, sûfîlerce çokça zikr edilen “kenz” hadisinde ortaya
konulmaktadır.

İ

lâhî kaynakla ilişkisini kesen her ilim faydasızdır ve tevhîd dışındadır. Her bilgi
de insanı Allah’tan uzaklaştırır. Tevhîde dayalı her bilgi ve faydalı olan her şey de Allah’dan
gelir. İşte ârif de bu bilgi ile donanır.1150 Bundan dolayı sûfî de, Kuddûsî’nin dediği gibi,
zikir-tefekkür-aşk ve bilgi bağlarını sıkı dokumalıdır.



1134 Kuddûsî, Dîvân, s.150.

1135

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 260a.

1136

Suad Hâkim, a.g.e. ss.1246–1250.

1137

İbnü’l-Arabî, Fütûhât, III, 308.

1138

Bk. Vâkı’a, 95; Tekâsür, 5-7.
1139 Bk. Sühreverdî, Avârif, s.250; İbnü’l-Arabî, Kitâbu’l-Mesâil, (Rasâil), 1403.

1140

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 236b.

1141

Afîfî, Tasavvuf, s.90.

1142

Kuddûsî, Dîvân, s. 83.

1143

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 237a.
1144 İkbal, Ey Şark Kavimleri, 63.

1145

İhsan Süreyya Sırma, “İkbal’in Düşüncesinde Lâ ve İllâ’nın Analizi”, Muhammed İkbal Kitabı, İstanbul
Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 1995, s.99–103.

1146

Kuddûsî, Hazinetü’l-Esrar, vr. 217b.

1147

Kuddûsî, Dîvân, s.149.

1148

Titus Burchardt, İslâm Tasavvuf Doktrinine Giriş, Çev: Fahrettin Arslan, (Kitabevi Yay.), İstanbul, 1995,
s.40.

1149

Seyyid Hüseyin Nasr, Bilgi ve Kutsal, Çev: Yusuf Yazar, İz Yayınları, İstanbul, 2001, s.283.