Sûfînin Şahsiyet İnşâsında Tefekkürün Fonksiyonu; Derûni düşünmek.

Sâlikin önemli özelliklerinden birisi de, Allah’

ın sanatını tefekkür etmesidir. Bu
sanatı düşünmek, afaklara dalmak, O’nun yüce sanatkârlığını tefekkürle zikretmek, basiret
gözünün açılmasına neden olur. Sâlik dilini zikre, kalbini de fikre, düşünceye açan kişidir1214.

Tefekkür eyle masnu’unda ki Hâllâk Teâla’n

ın
Basîret gözin açılsun görüb anı âyân ağla

Sûfî, evrende mevcut olan bütün varl

ıkları göz önünde bulundurarak tefekkür
etmelidir. Tefekkür öyle bir nimettir ki, bir çeşmeye benzer ve insanların kalplerine oluk oluk
rahmet akıtır. Akan bu rahmet pınarıyla sûfî de cezbe-i aşk coşar. Sûfî ancak bu coşkuyla aşk
yoluna devam edebilir. Aksi takdirde yolunu tamamlayamaz. Bundan dolayıdır ki sâlik
evrende var olan bütün eşyâyı, yaratılışı, sanatı, estetiği açısından tefekkür etmelidir ki, Yüce
Rabbinin o eşsiz sanatını görerek ona olan sevgisi ve kulluğu gün be gün pekişsin

K

ıyâs eyle kamu mahlûku sana kıl tefekkür
Anı bir bilmeye zira tefekkür hoş sebildir.1215

Ş

unu biliriz ki, Allah’ı çokça anmak/zikir ve tefekkür/düşünmek insan ruhunun
aydınlanması ve iç dünyanın aşkla dolmasını sağlayan önemli iki ibâdettir.
Âşık Sûfîlerin düşünce ve eylem/hâl dünyaları devamlı Hakk’a karşı zikir ve her
an tefekkürden dolayı aşk ile diri ve canlıdır. Onların alıcıları Tanrı’nın kutsal bilgisine karşı

devaml

ı açık, ağyâra ve onlardan gelen bilgi kırıntılarına keşfi karşıda kapalıdır.
Tefekkür insana yol kılavuzluğu yapan bir aydınlık lambadır. Kişinin hayat
serüveninin hazırlık planıdır. Tefekkür, yağmur yağmadan önce şimşeğin çakması gibi, hayat
denilen şeyin anahtarıdır.

İ

nsanın ruhunun Hakk ile beraber olduğu aşk ve zevk dolu hayattan ayrılması

zordur. Bu a

şk ve zevk meclisi, “bezm-i elest”dir. Sanki insan madde hâlinde dünya hayatı

ya

şamamış, hâlâ o rûh hâlindeki zevk ve sarhoşluğu sürdürmektedir.

İ

nsandaki her duygu, heyecan muhakkak ki, mahiyeti bilinmeyen bir hayat
insiyâkının şuur altında oluşan tefekkürünün sonucudur. Her duygunun altında hayati bir fikir
zarurî olarak vardır.

İ

nsan ezelî maddî hayatı kazandığı zaman karşılaştığı her varlık üzerinde
evrendeki ezelî, şaşmayan düzeni karşısında tefekkür ederek İlâhî büyüklüğü anlar. Ve bu
“MutlakVarlık” karşısında sonsuz bir aşk ile sarsılır. İnsanın hayatı boyunca olgulaşan fikri,

ruhuna eski bir

şarabın sarhoşluğunu verir. Artık madde evreninden ruh evrenine geçerek
“elest’ bezmindeki zevk ve aşk içinde yaşar.1216

Tefekkür, Descartes’in de dedi

ği gibi, insanın varoluşunun kendisidir. Tefekkür
gönlü aydınlatıp, o dünyayı güzelliklerle donatan ışıktır. İyi ile kötünün, fayda ile zararın,
güzel ile çirkinin kendisiyle bilindiği bir gerçektir. Eşyânın bilinmesi ve kavranması

faaliyetidir. Evrende bulunan bütün varl

ık, tefekkürle okunan bir kitap hâline gelir. İnsan önce
kendini okur ondan sonra evreni olur. Yine Descartes, insan için, bütün özü ve doğası

dü

şünmek olan ve var olmak için hiçbir yere ihtiyacı olmayan ve maddî hiçbir şeye bağlı

olmayan bir cevherdir dü

şüncesiyle, insan tefekkürünün önemini ortaya koymaktadır.1217

Tefekkür, ma’rifetin dev

şirmesidir. İnsan tefekkürle az zamanını senelere ibâdet
denk bir hâle getirir. Tefekkür, imanın canlı kalmasının aydınlığıdır1218. Tefekkür, ma’rifete
derinlik kazandırarak, Allah’ın yaratmış olduğu varlıktan zevk ve lezzet almasına neden olur.
Gâzâli’ye göre tefekkür, bütün iyiliklerin başıdır. Tefekkür öyle bir ibâdettir ki, bütün
ibâdetleri kapsayan ve insanın en derûnî aksiyonu olan zikirden daha hayırlıdır1219. Çünkü
tefekkür de aynı zamanda zikirde bulunmaktadır. Tefekkür sûfîde ma’rifet aydınlığının
kuvvetlenmesine ve Hakk ile olan muhabbetin artmasına neden olur.

1214 Aynı eser, s.107.

1215

Kuddûsî, Dîvân, s. 53.

Sûfîler, tefekkürü, sürekli yap

ılması gerekli bir ibâdet şeklinde tanımlamaktadırlar.
Kişinin ister kalabalık içerisinde ister yalnız olsun bütün benliğiyle Allah’a yönelmesi ve
O’nun Rabblığı ve İlâhlığı hakkında düşünce üretmesidir1202. Ortaya konulan bu düşünce bir
lamba gibi kalbi aydınlatır ve kalbe gelen İlâhî veriler bu lambanın ışığı aracılığıyla fark
edilir. Bu ışık, kişinin nefsinden kaynaklanan kusurları da ortaya çıkarır ve terbiye edilmesini
sağlar1203. Kalbin bilgiyle aydınlanmasını sağlayan tefekkür bu özelliğinden dolayı Yaratıcıya
bağlılığı pekiştiren önemli bir ritüeldir. Fakat tasavvuftaki derûnî tefekkürü tam olarak
algılayamayan çağdaş bilim adamı ve araştırıcı Frans Rosenthâl (ö.2003) “Knowledge
Triumphant: The Concept of Knowledge in Medieval İslâm” adlı eserinde, sûfîlerin tefekkürde
ziyade amele önem verdiklerini iddia etmektedir1204.
Tefekkür, zikrin en ileri merhâlesidir; çünkü tefekkür gönül cevheriyle birlikte
Hakk’a muhabbettir. Tefekkür, sûfî’nin en ileri sıfatıdır. Onun kudretini, hakikatini yalnız
Yaratıcının bildiği bir sır olup, insanın varlık sırlarını açar1205. Tefekkür kişinin yaradılış ve
kabiliyetleriyle ilgilidir. Diğer taraftan zâkirin zikir ve düşüncenin tefekkür aşaması onun
yetenekleri kadar bilgisiyle de ilgilidir. Çünkü sonsuz derecelerde merhâleleri olan zikir ve
tefekkür, kişinin bilgisi ve kavrama derecesi ile orantılı bir durum arz eder.
Tefekkürün önemi öncelikle Kur’ân’da anlamını bulur. Kur’ân’a göre, tabiatta
olup biten her şey ile meşgûl olmak, onları derinden düşünmek ibâdettir. Kur’ân bir sinek
üzerinde bile düşünmenin sayısız hikmetlerinin olduğunu ifade eder. Örneğin âyette, “Ey
insanlar size bir misal veriliyor; onu dinleyin şimdi: Sizin Allah’dan başka yalvarıpyakardığınız
bütün o düzmece varlıklar, hepsi bir araya gelseler dahî, bir sinek bile
yaratamazlar! Başvurup isteyen de, başvurulan ve istenen de ne kadar aciz…”1206 şeklinde
buyrulmaktadır. Aynı şekilde Allah, arıyı da vahye lâyık bir varlık olarak takdim ederek,
insanları düşünmeye ve dersler çıkarmaya davet etmektedir.1207

Kur’an-

ı Kerim, Zikir ve tefekkür arasındaki sıkı bağa dikkat çekerken, aynı

zamanda insanlar

ı Allah’ın eserleri nimetleri üzerinde zikir ve tefekküre çağırmaktadır.1208 Bu
Allah’ın isim ve sıfatları üzerinde tefekkürdür. Çünkü varlık bu işin ve sıfatların birer
tecellîsinden ibarettir. Bu tecellîler üzerindeki tefekkür kişiyi Hakk’ın zâtı hakkında gerekli
bilgilerle donatır. Tefekkürden amaç, eserden müessire gitmektir.
Kuddûsî, “O’nun benzeri hiçbir şey yoktur”1209 âyetini tefekkürün insan için elzem
olduğunu düşüncesindedir. Eğer kişi, Hakk’ın sıfatları üzerinde düşünmezse, düşüncenin
derinliklerine inmezse, bu İlâhî sıfatları algılaması ve en önemlisi kesretde vahdeti görmesi
olanaksızdır.1210 Kesret de vahdeti yakalamak, eşyâyı görüp onlara kapılmadan hiçbir varlığa
benzemeyen varlığa bağlanmaktan mahrum olmamak demektir.1211

Her ne kadar sûfî gelenekte, tasavvufî bilgi/ma’rifet cândan câna bir yans

ıma ise
de, yâni mânevî oluşumun bilgisi kitaplarda değil de, yüce rûhlarda aks ediyorsa, tasavvufda
tefekkür ile beraber ma’rifet gönül dünyasında yeşerir. Bundan dolayı, tasavvufî tefekkür,
gönülle dilin, aklın ve bütün organların bütünleşmesidir/unity. Aynı zamanda tefekkür okuma
yoluyla tasavvufu tanımak isteyenlere de bir ışıktır.
Tefekkür, sûfînin tevhîde yöneliş anahtarıdır. Çünkü, sûfî, bir anlamda tefekkür
vasıtasıyla bilgi yle bütünleşmektedir. Bilgi/ma’rifet ona aşk aracılığıyla gelmiştir. Onun için
aşk fakındalıktır; kulluk ve “benlik” bilincinin kazanılması anlamına gelmektedir. Tefekkür
ise, iç dünyanın derinliklerinde derûnî olarak düşünmektir. Tefekkür sûfîye derûnilikle
beraber dinamizimde kazandırır. Tefekkür, insanın kendi gerçeğini bulması/keşfini
gerçekleştirmesi demektir. Tefekkürlr tevhîd ve teslimiyet gerçekleşir. Aynı zamanda
tefekkür, tevhîd perspektifinde eşyâyı değerlendirmektir. Onun için Kuddûsî, insanın en
büyük faziletini, göklere yere ve bunların içinde bulunan her tür mahlûkâta bakıp tefekkür
ederek Allah’ın âzamet, kudret ve izzetini ayne’l-yakîn bilmek olarak değerlendirmiştir.1212

Sen de Kuddûsî tefekkür bahr

ına tal ‘ışk ıla
Çün ona her kim talarsa ol bulısar dürlerin

1213

Kuddûsî göre, e

ğer insan tefekkür denizine aşk ile dalarsa orada inci-mercandan
oluşan hazinelere kavuşur. Düşünmek, kendini düşünmek, vücudunu, yaratılışını ve bu
yaratılışı gerçekleştiren Yaratıcıyı düşünerek kendini bulmak gerekir. İnsanın hem kendi
vücudundaki âyetlere ve hem de âlemdeki âyetlere (enfus ve âfâk) bakarak tefekkür etmesi
onu Yaratıcının sevgisine, aşkına götürür

1201 Gazâlî, İhyâ, IV, 410.

1202

Muhâsîbî, er-Riâye, s.65.

1203

Sülemi, Risâle, s.26.
1204 Bk. Franz Rosenthâl, Knowledge Tiumphant, The Concept of Knowledge in Medieval İslam Leiden, Ed: J.
Brill, 1970, (Türkçesi, Bilginin Zaferi, Çev: Lami Güngören, Ufuk Yayınları, İstanbul, 2003.

1205

İbnü’l-Arabî, Futühât, II, 238.

1206

Hacc, 22/73.

1207

Nahl, 16/68-69.

1208

Bk. Maide, 5/11; A’râf, 7/69; İbrahim, 14/6; Zuhruf, 43/13.

1209

Şurâ, 42/11.

1210

Kuddûsî, Pednâme-i Kuddûsî, vr. 33a.

1211

Rabbanî, Mektubât, nu: 166.

1212

Kuddûsî, Pednâme-i Kuddûsî, vr. 33a.

1213

Kuddûsî, Dîvân, s.70.

Sûfînin

Şahsiyet İnşâsında Tefekkürün Fonksiyonu
Derûnî Düşünmek

Tefekkür, dü

şünmek, derûnî olarak ve iç dünyaya dalarak düşünmek, hatırlamak,
hatırlatmak, meyl etmek, muhakeme yapmak, fikr etmek1190 anlamına gelen bir kelimedir.
Tefekkür, sadece İslâm sûfîlerin değil, Batılı düşünür ve psikiyatristlerin de
üzerinde durdukları önemli bir derin düşünce eylemidir.
Düşünce tarihinde hemen hemen her din ve her düşünce ekolu tefekkürü
tartışmıştır. Kimi tefekkürün gerekliliğinde, kimi de tefekkürün pratik yanında gereksiz kalışı

üzerinde dü

şüncelerini ortaya koymuştur.1191

Aristotales (m.ö.384-322)’ten günümüze kadar bir çok filozof tefekkürü
mutlulu

ğun anahtarı olarak kabul etmiştir.1192 Aristotales’e göre mutluluğun âlameti farikaları

ne olursa olsun, ki

şinin tefekküre dayalı bir yaşamdan bunların daha fazlasını elde eder.
Çünkü tefekküre dayalı bir eylem, sıradan pratik etkinliklere göre daha “sürekli” ve daha da
“kendine yeterlidir.”1193 Aynı zamanda, Aristoteles, pratik erdemlerle sürdürülen hayatın
mutlu bir yaşam olduğunu söyler. Fakat insan o yaşamı tefekküre işaret eden bir şey olarak
yaşamadıkça, doğru bir şekilde anlayıp, düzgün bir şekilde idrak etmesi mümkün değildir.
Ahlâkî açıdan erdemli olanlarda gerçek mutluluğun tefekkürde olduğunu
düşünmektedirler.1194 Tefekkürle sürdürülen bir hayat ideali, o hayatın anlamına yeni bir yön
verilmesini içerir. Ona göre insan, tefekküre dalarken, Tanrı’ının hikmetine katılmış olur;
fakat insan tefekküre dalarken yine de Tanrı’ya nazaran eksik kalır.1195 Burada verilmek
istenen düşünce, yaşama en derin değerini veren şeyin tefekkür olduğudur.1196

İ

nsanların düşüşünce yapısı ve dinî inanışları ne olursa olsun, eylemin temel taşı

olarak görülen tefekkür, tarih boyunca her dü

şünce ve inanıştaki insanı yönlendiren temel
etkenin hamuru olmuştur. Örneğin, manastır yaşamın ikinci özelliği olan tefekkür, en büyük
sevap olarak kabul edilir. Tefekkür kişinin düşüncelerini sürekli olarak Tanrı’nın bulunduğu
noktaya yöneltmesi ve yüreğinin, Tanrı’yı görmesini sağlayacak kadar temiz olmasını

sa

ğlaması zorunluluğudur. Amaç sürekli olarak Tanr’yı düşünmektir. Böyle bir amaç ve
inanış ile gelişen “benlik” teknolojisi oldukça berrak bir açılımla o kişiyi mutluluğa
taşıyacaktır.1197

Ayn

ı şekilde Blaise Pascal (ö.1662)’da, insanın düşünen bir saz olduğunu, elsiz
ayaksız bir insanın düşünülebileceğini; fakat düşüncesiz bir insanın düşünülemiyeceğini, eğer
böyle bir yaratık düşünülse, ancak bir taş ya da yırtıcı bir hayvan olabileceğini söyler.1198

Rene Descartes (ö.1650)’e göre ise, elsiz, ayaks

ız, bedensiz ve dünyasız bir insan
düşünülebilir, fakat düşüncesiz bir insan düşünmek mümkün değildir. Onun için, bütün özü
ve doğası düşünmek olan ve varolmak için hiçbir yere ihtiyacı bulunmayan ve maddî hiçbir

ş

eye bağlı olmayan bir cevherdir1199 Kişi, sürekli olarak düşüncelerini Yaratıcı’ya yöneltmek
zorunda olduğu için, tefekkür ile düşüncesinin fiilî akışını sürekli irdelemek durumundadır.
Dolayısıyla bu irdelemenin hedefi, Yaratıcı’ya yönelen düşünceler ile onun dışındaki
düşünceleri sürekli olarak birbirinden ayırmaya çalışmaktır. İçinde bulunan ân’a yönelik bu
sürekli ilgi, düşüncesiz eylemden çok farklı bir olgudur.1200

Sûfîler, terminolojik anlamda tefekkürü, iyi ve kötüyü alg

ılamaya yaratan
gönüldeki bilinçli aydınlama, ma’rifet ve hikmet bilgisini elde etmeye aracılık yapan ışık
olarak ele almışlardır. Sûfînin kavuşmak istediği bilgiye ulaşabilmesi için nesnelerin
anlamlarını idrak etmede kalbin faaliyete geçmesi ve muhakeme içinde bulunmasıdır. Gönül
dünyasının derûnî düşünce üretme ve aydınlanma ameliyesidir1201.

1186 Ahmet İnam, “Andelib-i Gûyâ’nın Yolculuğu Olarak Aşk”, Doğu Batı Düşünce Dergisi: Aşk ve Doğu, s.26,
Ankara, 2004, s.100–101.

1187

Kuddûsî, Dîvân, s.170.

1188

Aynı eser, s.171.

1189

A.e., s.177.

1190

İbn Manzûr, Lisanu’l-Arab, II, 1120; Cürcânî, Ta’rifât, s.43; Râgıb el-İsfehani, Mütedât, s.578; Komisyon,
el-Müncid, s.591.

1191

Michel Foucault, Benlik Teknolojileri, (Kendini Bilmek’in içinde), çev. Gül Çağalı Güven, Om Yay.,

İ

stanbul 1999, ss.70-71.

1192

Jonathan Lear, Mutluluk, Ölüm ve Yasamın Artakalanı, (çev. Banu Büyükkal), Metis Yayınları, İstanbul
2006, s. 46.

1193

Aristoteles, Nikomakhos’a Etik, (Yun. çev. Saffet Babür), Kebikeç Yayınları, Ankara 2005, 1137b, 111.

1194

Aristoteles, Nikomakhos’a Etik, s. 112.

1195

Aynı yer.

1196

Lear, age., s.47.

1197

Foucault, age, s. 70.

1198

Pascal, Düşünceler, (çev. İ. Zeki Eyüpoğlu), Say Yayınları, İstanbul 1992, s. 36.

1199

Descartes, Metot Üzerine Konuşma, (çev. K. Sahisel), Sosyal Yay., İstanbul 1984, s. 8, 33.

1200

Aynı eser, s. 71.