Cezbe.

Cazibesiz makbul değil zira sülûk bu yolda hiç

zikre çalış cezbe tolsun gönlüne bulun safa1281

Kuddûsî’nin anlayışında cezbe seyr u sülûkun kuvvetidir. Kuddûsî cezbesiz seyr u
sülûkun tam olamayacağını ifade eder. Cezbenin kalbe dalması için de mürîdin sürekli zikr
etmesi gerekir. Çünkü, cezbe İlâhî çekim kuvvetidir, kişiyi Hakk’a doğru yönlendirerek kedi
tanımasını sağlar. Cazibenin atmosferi aşık olan insanın kalbine kaplayınca zâkiri yedi kat
göğün üstündeki semaya yükseltir.

Cezbe Kuddûsî hocanın dil sarayına dolar
Rahmetinle ni’met-i valsı dahı bahş at ana1282

Kuddûsî’ye göre aşk ve cezbeden başka insanı Allah’a kavuşturacak başka bir yol
yoktur. Talibin sadece Allah ile kalması bu mutluluk ile kendinden geçmesinin tek yolu aşk
ş
arabı ile gönlünün cezb olmasıdır.1283 Cezbenin ve aşkın kalbe tek elden ihata etmesi için

mürîdin çokca zikretmesi gerekir. Mürîd zikr neticesinde hiç kimsenin ulaşamayacağı bir
paye kazanır.

Gönlümü cezb it şarab-ı ‘ışkına kandır beni
Mest u müstağrak olup kalam seninle daima1284

Cezbenin hedefi Allah’ı daima kalbde diri ve canlı tutmaktır. Bu da kalbi masivadan
tamamen silmak ve devamlı Allah’ı zikretmek ile gerçekleşir. Cezbe kul ile hak arasıdaki
bütün perdelerin/engellerin kalkmasıdır.

Gönlümi cezb eyle sana daim seninle kalayım
Çıkar sivayı kamasın hergiz aramızda perde1285

Cezbe-i Rahman’a kavuşmak için zikretmek ve geceleri Allah’ı sürekli anmak gerekir.
Eğer vasıl olmak isteği varsa mürîd o zaman aşk-ı âlayı bulması için aşk ile yanmak gerekir.

Gönlüne cezbe toluban gözlerinden yaşar
Derdi ışk içinde derya ve ş olur her dem mezid1286

Cezbe ile gönülde zikr ile dolar. Zikrin çoğalması ile sûfînin aşk acısı deniz gibi
kararır.1287 Zikr, Mâ’şukun aşıkın ruhunu kendine çekilişidir. Burada sâlikin sırrı ve kalbi
olarak Allah’a doğru yolda sürekli Allah’la olmakla, yâni aşığın aşk ateşi ile beşer
duygular
ının İlâhî nefhaların hakimiyeti altına girmesidir. Aşığın Mâ’şuka vuslatıdır. Cezbe

zikir sayesinde gerçekleşir. Aşık sürekli Mâ’şuku anınca bu ünsiyetten sevgi oluşur ve ruhun
çekimi gerçekleşmiş olur.

Her kim cezb itdi ise geçdi sivâsından anın
Nice selâtin-i cihân ol cezbenin ‘uryânıdır.1288

Aşık zikirde olduğu gibi Allah’tan aşkın cezbesini istemelidir.1289 Sûfî, Yaratıcısından
kedisini O’na çeken bir bağlılık istemelidir. Cezbe, sâlikin gönül dünyasında ağyarı tamamen
unutmayı gerçekleştirerek, onu İlâhî aşka hazır hale getirir. Çünkü cezbe kulu Allah’a çeken
en kuvvetli bağdır. Aşığın gönlünü ve benliğini aşk esir alınca o aşk Mâ’şukun sevdası ile
derya gibi büyür.

Gönlüne cezben dolarken gözlerinden
Derdi ‘ışk içinde derya veş olur herdem mezid1290

Allah, cezbe ile kulunu kendine doğru çeker. Bu konuda Hz. peygamber de Hakk’ın
cezbelerinden bir cezbe, dünya ve âhiret ameline değer buyurmaktadır. Cezbe, Hakk’ın sâlike
yönelen fiili ise, aşk da sâlikin Allah’a yönelen eylemidir. Cezb Allah’ın sâlike verilen
lütfudur. Cezbe ile sûfî sülûkta aşk mertebesine ulaşır. Bu mertebeye ulaşan aşık en üst
mertebeye ulaşmış demektir.
Cezbe aynı zamanda sûfînin ârif olmasını sağlar. Mâ’rifetin gönüle doğması cezbe
sayesinde mümkün olur. Cezbenin gerçekleşmesi için de, zikir gereklidir. Bu zikir de insanı
âriflere katacak olan tevhîd zikridir.

Mârifet gönülde doğar, cezbe ile gün gibi
Cezbe de zikir ile dolup kalbe eder ihtizaz1291
Sen dirsen e
ğer cezbeyi ben kande bulayım

Bil ana sebeb leyl ü nehâr zikr-iHudâdır.1292

Kuddûsî’ye göre, faydalı ilim, onunla amel eden kişinin mârifet ve hakikate ulaşmak
için gayret sarf edenlerin kalbine çabuk dolar. Ona göre ehli Hakk cezbenin cezbenini riyâzet,
mücahede ve çok amelden olduğu görüşündedir.1293

1280 İmam-ı Rabbânî, Mektûbât, I, 315-20; Yılmaz, “Cezbe”, VII, 504.
1281
Aynı eser, 130.

1282
Kuddûsî, Dîvân, 140.

1283
Aynı eser, 143.

1284
A.e, 144.

1285
A. e, 163.

1286
Kuddûsî, Dîvân 177.

1287 Aynı eser, 186.
1288
Kuddûsî, Dîvân, s. 146

1289
Aynı eser, s. 218.

1290
Aynı eser, s. 25.

1291
A.e., s. 64.

1292
A.e., s. 37.

1293
Kuddûsî, Pendnâme-i Kuddûsî, vr. 27b.

Cezbe

Cezbe Arapça’da çeki

ş, heyecana gelme, kendinden geçme anlamına gelir. Sûfî
literatüründe ise Allah’ın kulu kendine çekmesidir.1269 Ayrıca, Allah’ın ilâhî inayetin gereği
olarak kendisine giden yolda ihtiyaç duyulan her şeyi kuluna bahşedip herhangi bir kesbî
olmaksızın onu kendine yaklaştırması ve âniden huzuruna yükseltmesidir.1270 Tasavvufta
hakikate ulaşmak, aşk ile cezbeye gelmek vasıtasıyla gerçekleşir. Cezbe, Allah’ın kula ihsanı

oldu

ğundan, kulun elinde değildir. Cezbe kulda istikâmet ve ibâdet arzusu doğurarak ona belâ
ve musibetlere sabretme gücü kazandırır.1271 Sûfîler, Allah’ın velîlerin ruhlarını kendine
çekip/cebu’l-ervâh olanlara zikir ve vuslatın hazzını tattırması Allah’ın Tevfik ve inayeti ile
olduğunu söylerler.1272

Kuddûsî’ye göre, a

şktan önce cezbenin oluşması, bir sûfî için Rabbe doğru çekim
gücünün hazırlığıdır. Cezbe olmadan aşkın çekim kuvveti hasıl olaz. Bu kuvvet de olmazsa,
aşk ile meydana gelecek ma’rifet ilmide olmaz. Ve neticede vuslat da gerçekleşmez. İşte tüm
bunların gerçekleşmesi cezbenin çekici kuvvetinin olmasına bağlıdır.
Mutasavvıfların hassasiyetle üzerinde durdukları üç konu vardır. Bunlar; sülûk, cezbe
ve uruçtur. Allah, cezbe vasıtasıyla kullarını kendine yöneltir. Hakk’ın sâlike yönelen fiilleri,
cezbe, sâlikin Hakk’a yönelen eylem ve istekleri ise irade, sevgi ve aşktır. Sûfî cezbeye
kavuşup sulûkta aşk mertebesine ulaşırsa, bundan sonra bu mertebeden daha aşağı bir
mertebeye inmez, sevgi mertebesinde yaşamını sürdürür.1273 Cezbe ile Allah’a yönelen insan,
aşkın verdiği hareketten dolayı ortaya koyduğu davranış nedeniyle ağyar tarafından “meczup”
diye tanımlanır. Allah’ı müşahade ederken kendini kaybeder ve her türlü dış etkiye kapanır.
Bu sıfat âriflerin vasfıdır. Onlar Allah’ı cezb ve istiğfar ile anarlar. “sekr” sarhoşluk hali
onları tamamen kuşatır. Bundan dolayı kendi öz kimliklerini unutarak Hakk’ın hüviyetinden
başka her şeye idraklerini kapatırlar.1274

Cezbe, kulun be

şeri özelliklerinden çekilip İlâhî özellikleri kazanarak vahdet
tecellilerini müşahede etmesidir.1275 Cezbe, riyâzet ve ibâdetlere devam ettirmek ile
duyguların yok olmasında bunun neticesinde sûfînin Hakk’a kavuşmasıdır. Cezbenin

olu

şmasına neden olan ibâdetlerin başında, zikir, tefekkür ve çile gelmektedir. Diğer tararftan
da Dîvân edebiyatında da aşık sevgilinin cezbesine kaptıran kişidir.1276

Yaz ad

ımı her defteri uşşakın içinde
Cezb eyle sene gönlümü pür zevki sefâ kıl

1277

Cezbe, ayn

ı zamanda Hakk’ın sâlike yönelen fiilidir. Sâlikin Hakk’a yönelen eylem ve
istekleri ise irade, sevgi ve aşktır. Sûfî, Hakk’ın cezbesini kazanıp ve seyr u sülûku aşk
basamağına ulaşırsa, artık bundan sonra aşağı bir dereceye inmesi mümkün değildir. Cezbe,
sâlikin tasavvufî deneyimin en üst seviyelerine doğru çıkmanın yolundadır. Cezbe tutulan sûfî
tek bir mânevî tecrübe ile tam vuslat ve istiğrak haline ulaşabilir. Cezbeye tutulan sûfî,
insanları normal davranışlarının dışında bazı tepkiler gösterebilirler. Bunlar kalp gözlerinin
açılması şokuyla normalin dışında hareket verebilirler. Böyle cezbeli kişileri tamamıyla
kendinden geçmiş ve İlâhî tevhîde dolmuş huşu içinde ve bazen de davranışı ile insanları şoke
eden kimseler olarak görmek mümkündür.1278

Cezbe kulda devaml

ı zikir ile oluşan aşkın bağlayıcı özelliğinden doğan ve kulu
Hakk’a çeken bir güçtür. Cezbesiz bir sülûkun ne tam olarak gerçekleşmesi mümkündür, ne
de sûfîye kazandırdığı bir faydası vardır. Cezbe zikir, tefekkür, mârifet ve aşk bir halkanın
zincirleri gibi bir birine bağlıdır. Onun için Kuddûsî, cezbenin önemi ve bağlayıcılığı üzerinde
çok durmaktadır.

Cezbesiz râha sûlukun nefsi yoktur sâlike
Vas

ıl olmaz çünkü zinhar gönlünü dost almadan
Cezbe zikir ile gelür kalbe hemen seriyet ona
Kalbde irfan şemsi doğmaz ışkı cezbe dolmadan

.1279

Sülûk için en önemli

şart cezbedir. Cezbe aşığa bağlayan onu Allah’a çeken kuvvettir.
Bu hal aşıkta oluştu mu zerre kadar kalbine masiva girmez. Bu konuda İmam-ı Rabbânî (ö.
1034/1625) cezbeyi sülûk görmeyenleri ve sülûkünü tamamlamış bulunanların cezbesi olmak
üzere ikiye ayırır. Sülûk görmeyenlerde rûh nefsin etkisinden kurtulmadığı için bunların
cezbesi kalbîdir, ruhî değildir. Bunlar ruhlar alemini müşâhede ettikleri halde Hakk’ı

mü

şâhede ettiklereini zannederler. Sülûklerini tamamlayıp ruhları nefislerinin etkisinden

kurtulmu

ş kimselerin cezbesi ise ruhîdir, bunlar Hakk’ı müşahede ederler. Bundan dolayı

sülûk görerek kemal derecesine erenlerde vahdet-i vücûda dair sözlere rastlanmaz.

1280


1269 Cebecioğlu, TTDS, ss. 128-129.

1270

Kâşânî, age., s. 65; Hıfnî, age., s. 62; Yılmaz, “Cezbe”, DİA, VII, 504.

1271

Yılmaz, “Cezbe”, 504.

1272

Serrâc, Luma’, s. 445.

1273

İbrahim Düzen, Aziz Nesefiye Göre Allah, Kainat ve İnsan, Furkan yay. İstanbul 2000, s. 129.

1276 İskender Pala, Ansiklopedik Dîvân-ı Şiir Sözlüğü, Ötüken Yay., VI. Baskı, 1999, s. 87.

1277

Kuddûsî, Dîvân, s. 109.

1278

Camii, Nefahatu’l-Üns ed. M. Turuhad-i pür, Tahran, 1957, s. 479 (Türkçesi, Evliya Menkıbeleri Türceme ve

Ş

erh: Lami Çelebi, Haz. Süleyman Uludağ ve Mustafa Kara, II. Baskı, Mârifet yay. İstanbul, 2001, s. 654.

1279

Kuddûsî, Dîvân, s. 140.

250

1274

En-Neferi, el-Mevakıf, s. 34.

1275

Cebecioğlu, TTDS, s. 129.

249