Utanma Duygusu ve Haya

Utanma Duygusu ve Haya
Bazı duygular vardır ki, günah ve ayıp sayılan şeyleri yapmamıza engel olur. Bunlardan birisi de sadece insanlara ait olan haya duygusudur.
Haya, çekinmek ve utanmak demektir. Namusu muhafaza etmek ve haysiyetini korumaktır.
Haya, hoşa gitmeyen şeylerin yahut ta terk edilmesi yapılmasından daha uygun olan bir şeyin yapılması anında yüzünde beliren ince kızarma hali diye tarif edilmektedir. Utanma ve sıkılma anlamlarına da gelen haya, İslam ahlakında çok önemli bir yer tutmaktadır.
Haya, kişinin her hususta haddini bilip, onu aşmaması şeklinde de tanımlanabilir. Gerek Allah’a gerekse insanlar karşı kendi konumunu muhafaza etmesi insanın faziletlerindendir.
Dini anlamda haya, ar ve tekdiri mucip olan fenalıktan insanın son derece sıkılması demektir.
Ragıbül İsfehani hayayı şöyle tarif eder:
“Haya, fenalıklar karşısında nefsi tutmak ve kötülüğü terk etmektir.”
Haya, imanın en mükemmel derecesidir. İnsanlığın zirvesi, hayatın süsü ve zinetidir. Bu sayede insanlık huzur ve ve rahata erer.
Haya, insanın kuvvetli bir imana sahip olduğunu gösterir. Çünkü haya, ancak inanan insanın vasfıdır. İnanmamış bir insan, utanmanın semtine bile uğramamıştır.
Utanmak insanların en güzel örneklerinden biridir.
Aristo’ya sorarlar:
- Kadınlarda en çok hoşa giden şey nedir? Aristo:
- Utandığı zaman yüzünde meydana gelen kızartıdır, cevabını verir.
Kadın... Çok garip bir mahluk. Garipliği elinden gelen varlık. Haya duygusu ile kızartamadığı yanağını boya ile kızartmakta...
Utanmak, normal insan ölçüleri içinde yaşayan her millette, her zaman iyi görülmüş, tavsiye edilmiş, bu duygunun bulunmayışı büyük kusur sayılmıştır.
İnsan; pek çok kötülüklerden, insanlardan utandığı için vazgeçer.
İslam dini, insanın Allah’tan utanmasına değer verir. Peygamber Efendimiz (sav), Mü’minleri Hak Teâla’dan utanmaya davet etmiş, imanın şubelerinden birinin de utanmak olduğunu bildirmiştir:
Ebû Hureyre (ra), Efendimizin şöyle buyurduğunu naklediyor.
“İmanın yetmiş yahut altmış bu kadar şubesi vardır, o şubelerin en üst derecesi olanı (La ilahe illallah) sözüdür. En aşağısı da yoldan gelip geçenlere eza verecek şeyleri gidermektir. Haya da imandan bir şubedir. [1]
Hintlilerin bir atasözü vardır. Derler ki:
- Bir gün mutlu olmak istersen, yeni bir elbise giyin,
- Bir ay mesut olmaz isterseniz, bir dava kazanın,
- Bir sene mesut olmak isterseniz, evlenin,
- Bütün ömrünüzce mesut olmak arzusunda iseniz, namuslu olun.
Hayası olmayanların mesut olduğu görülmemiştir.
Napolyon’un kız kardeşi Altes, çıplak bir heykelini yaptırdığında nedimelerden bir sorar:
- Aman Altes! Böyle çırılçıplak mı poz verdiniz?
- Evet. Ne sakıncası var? Odam sımsıcaktı. [2]
Rasulüllah (sav) şöyle buyuruyor:
“Ebu Mesud Ukbe b. Amir el-Ensari el-Bedri (ra)’den rivayet edilmiştir. Efendimiz buyurdu ki: “İnsanların ilk nübüvvetten beri bütün Peygamberlerden duyduğu sözlerden biri; Utanmazsan dilediğini yap sözüdür.” [3]
Utanmaya insandan her şey beklenir. Onun dini, imanı da olmadığına göre yapmayacağı kötülük kalmaz. Fakat unutulmamalıdır ki, insanın sadece ekmeğe, yemeğe değil, şerefe de hayaya da ihtiyacı vardır.
Bir defa utanç damarı çatladıktan sonra insanın yapamayacağı hiçbir kötülük yoktur. Cemiyetin düzeninin bozulması, ahlaksızlığın alıp yürümesi, yeni yetişmekte olan nesle bol bol fuhuş örneği verilmesi gibi sayıya hesaba gelmeyen mahzurlar, utanç duygusunun ortadan kalkması sonunda meydana gelir.
Ediplerden bir şöyle demiştir: “Açıkta işlemekten çekindiği işi yalnızken yapan adam, kendi şahsını değersiz saymış demektir.” [4]
Bu söz gerçekten de değerlidir. Çünkü kendi şahsına değer vermeyen kimse yoktur. Ahlaksızlığın en son haddine varan kimseler bile çoğu zaman, insanlıktan, şeref ve haysiyetten, faziletten bahseder. Kendine değer vermeyene değer vermez. Hakaret edene hakaret eder. Edemezse içinde kin kalır.
İmam-ı Azam hamama gider. Yıkanmakta iken çırılçıplak bir adam gelir. İmam-ı Azam onu görünce gözlerini yumar. Adam hayasızın biridir. Üstelik alay eder:
- Ya İmam! Gözlerinin nurunu ne zaman aldılar?
İmam-ı Azam bu münasebetsize şu cevabı verir:
- Senin haya perden kaldırılırken.
Haya perdesini kaldıranlar, alın damarını çatlatanlar, iffet örtüsünü yırtanlar insanlardan utanmazlar. Şair der ki:
“Gecelerin sonundan korkmuyorsan.
Her isteğine işle, utanmıyorsan.
Dünyada ve yaşayışta hayır kalmaz.
Hayayı ortadan kaldırırsan.”

Hadis-i Şerifteki “Utanmazsan dilediğini yap” sözü (utanmadığı takdirde sana her şeyi yapmak mübahtır) manasına anlaşılmamalıdır. Çünkü bu şekilde bir anlayış hem Peygamber Efendimizin maksadına uygun düşmez, hem de normal anlayış çerçevesinin hududu aşılmış olur. Hadis-i Şerifi:
1) Utanmazsan dilediğini yap, ama sonunda cezasını da hesaba kat. Çünkü utanç duygusunu yitirmiş olmak, insanı sorumlu olmaktan kurtarmaz. Yapacağın hiçbir kötülük (utanç duygusunu yitirmişti) diyerek, cezasız bırakılmaz.
2) Utanmazsan dilediğini yap, çünkü insanı insan yapan utanç duygusudur. Bu duyguyu yitirdikten sonra senin önüne geçecek, yaptıklarının fena olduğunu vicdanına haykıracak bir kuvvet kalmamıştır. İyi kötü demeden her şeyin mübah olduğunu kabul edecek kadar arsız, hayvanlar kadar hissiz bir kimse olursun, şeklinde anlamak lazımdır.
Ümmetin daima Allah’tan utanmasını arzu edilen Sevgili Peygamberimiz (sav) bir gün ashabına:
- “Allah’tan gereği gibi utanınız” buyurmuştu.
Hadisi rivayet eden Abdullah b. Mesud diyor ki:
- Ya Rasulallah! Biz hamdolsun, Allah’tan gerçek anlamıyla utanıyoruz, dedik. Efendimiz şöyle buyurdu:
- “Hayır, hakikat sizin anladığınız gibi değildir. Allah’tan gereği gibi utanamak; başı ve başta bulunan her şeyi, karnı ve karında bulunan her şeyi Allah’ın razı olmadığı her şeyden korumak, ayrıca ölümü, öldükten sonra çürümeyi daima hatırda tutmaktır. Ahireti isteyen kimse dünyanın fani zinetine aldanmaz ve terkeder. Kim bunu yaparsa Allah Teala’dan gereği gibi haya etmiş, utanmış olur. [5]
Utanmanın imandan olduğuna dair ise Abdullah b. Ömer (r.a.)’den rivayet edilen bir hadis-i şerifte Rasülullah (sav):
“Rasül-i Ekrem (sav) utangaçlığının fazlalığı dolayısıyla kardeşini ikaz eden Ensar’dan bir adamın yanından geçti ve;
“Onu bırak; varsın utansın”, dedi. “Zira haya imandandır” buyurdu. [6]
Bir kadın, mükellef olduğu dini vazifelerini kocasından öğrenme imkânını bulamazsa, şehrin müftüsüne giderek hâcetini sorabilir. Buna kimse engel olamaz. Rasül-ü Ekrem Efendimiz’in devrinde kadınlık halleri hakkında Efendimiz’den bilgi alan kadınlar olurdu. Hatta Hz. Aişe (R.Anha) onlar hakkında:
“Ensar kadınları ne iyi hanımlardır. Din bilgisi almaya utanç duyguları engel olmuyor...” demişti. [7]
Rasülullah (sav) örtünmenin gerekliliğini her zaman açıkça ortaya koymuştur.
Efendimiz bir gün, açıkça yıkanan ve örtünmeyen bir adam görmüştü. Derhal minbere çıktı. Allah’a hamd ve sena etti. Sonra dedi ki:
“Allahü Teala haya sahibidir. Kulunun utanmasını, örtünmesini ister. Sizden gusledecek olan kimse yıkanırken örtünsün, gizlensin.” [8]

Ashabtan biri, Peygamber Efendimiz’e sordu:
- Ya Rasülallah! Örtünmeye mecbur olduğumuz ve olmadığımız yerlerimiz var ya, bunu açıklar mısın?
Efendimiz cevap verdi:
- Zevcenden ve malik olduğun cariyelerden başkasına daima örtülü bulun.
- Ya Rasülallah! Hep erkek olsak ne olacak?
- Hiçbir kimsenin görmemesini temin edebilirsen bunu yapmaya çalış.
- Ya Rasülallah! Tek başımıza kimselerin bulunmadığı zamanlarda ne dersin? O zaman açık oturabilir miyiz?
- Allah Teala görüyor ya.. O utanmaya en layık olandır. [9]

Burada açıklanması gereken bir durum da hamamlarda yıkananların göbeklerinin altından, diz kapaklarının altına kadar olan kısmı örtülü bulundurmalarıdır. Fakat maalesef, utanç damarı çatlamış pek çok kimsenin, hatta 40-50 yaşlarını bulmuş, aklı başında denebilecek insanların çırılçıplak yıkanırken sıkılma hissinden mahrum bulunmaları, görenlerin yüzün kızartmaktadır. İhtar edildiği, ayıp olduğu söylenildiği halde (Ayıp ta ne ki...?) diyen altmış yaşlarında bir ihtiyarın karşısında utancımdan elimle yüzümü kapadığımı hatırlarım.
Mehmet Akif:
“Göster Allahım bu millet kurtulur tek mucize,
Bir utanmak hissi ver gaib hazinenden bize” demekle utanma duygusunun ne kadar önemli olduğunu belirtmiştir. Yine Mehmet Akif:
“Irzımızdır çiğnenen, evladımızdır doğranan,
Hey sıkılmaz! Ağlamazsan bari, gülmekten utan!”
Ünlü bir kişi evlenmek ister. Ona derler ki:
- Sana falan kızı alalım. Çok namusludur.
- Hayır, ben namuslu kız istemiyorum!
- .............................. .?
- Namus, bir genç kızın vazgeçilmez bir parçasıdır. Bana (senin için bir kız bulduk, burnu da var) diyebilir misiniz? Elbette kızın burnu olacak. Namus ve haya da böyledir. Bana başka özelliklerini söyleyin.
Haya, kadınlara en güzel süs. Kadnı denince akla haya gelir.
Rasülullah buyurdular ki:
“Haya güzeldir. Fakat kadınlarda olursa daha güzeldir.” [10]
HAYASIZLIK
Dünyada ne kadar kötülük varsa bunlar hep hayanın yoksunluğundan olmaktadır. Haya duygusu kaybolan insanlık, canavarlaşır. Utanmayı kaldıran toplum soysuzlaşır:
Mevlana Celaleddin bunu şöyle dile getirir:
“O hayanın en büyük tecellisi Peygamberler ve Velilerdir.
Her türlü kavga ve gürültünün sebebi, menşei hayasızlıktır.
Hani kerem, hani ayıp örtücülük, nerde HAYA
Yüzbinlerce ayıpları örterdi enbiya...

Bütün fenalıkların menşei hayasızlıktır.
Kur’an, hayasız toplumların kötülüklerini anlatır. Onların yok olup gittiklerini aniden topraklara karışıverdiklerini haber verir.
Nuh tufanı, insanların hayasızlığına karşı yeryüzü ve gökyüzünün gazab ifadesi olarak fışkırtılan sulardan meydana geldi. İnsanın isyanına yer de gök de öfkelenir. Yeryüzündeki hayasızlığı, yeryüzündeki hayasızları o sular temizledi. Kötülerden ve kötülüklerden eser bile kalmadı.
Ad kavmi de öyle. Hayasızlıkları sebebiyle mahvoldular. Sanayi ve fenleri onları kurtaramadı.
Lut kavmi de öyle. Haya perdesini yırtanlara ilahi bir der. Devletlerin, milletlerin tarihe karışma sebebi budur. Hani koskoca imparatorluklar? Hani o yıldızlı medeniyetler?
Hep hayasızlığın kurbanı olmuşlardır.
Kur’an bunları hikaye için değil, vikâye için anlatır.
Korunmak, tedbirli olmak için anlatır.
NELERDEN UTANALIM, NELERDEN UTANMAYALIM?
Cenab-ı Hakk’ın hayatımızda bizden utanmamızı istediği şeylerden utanacağız. Ama utanmamamızı istediği şeylerden de asla utanmayacağız.
Kişi, ehliyle beraber yaşadıkları gece hayatını gündüz başkalarının yanında anlatmaktan utanacaktır. Kişi, gizlide işlediği bir günahı anlatmaktan utanacaktır.
Başkalarının günahını, kirli çamaşırlarını araştırmaktan ve anlatmaktan utanacaktır. Gıybet bunun için haramdır.
Mü’min, avret yerlerini başkalarına göstermekten utanacak, başkalarının avret yerlerine de bakmaktan utanacaktır.
Hanımımızı, kızımızı başkalarına göstermekten utanacağız.
Marifetimizi, meziyetimizi başkalarına göstermekten utanacağız. Sadakamızı gizleyeceğiz.
Mübarek Ramazan ayında eğer sıhhatimiz yerinde değil, oruç tutamıyorsak, açıkta yemekten utanacağız.
Utanılmaması gereken yerde de utanmayacağız. Mesela; Dinin emirlerini yaşarken “Başkaları ne der?” diye düşünmeyip inanma noktasında utanmayacağız. Çevremiz yadırgasın veya yadırgamasın her yerde ve her şart altında seccademizi, pardösümüzü serip, namaz kılmaktan utanmayacağız. Zira utanma sınırlarını tespit eden Allah’tır. Bundan dolayı, O’nun emirlerinden hangisi olursa olsun, onların yerine getirilmesinde utanma diye bir şey olmaz.
Misafir olarak kaldığımız evde guslü icap ettiren bir durumla karşı karşıya kalmışsak, hiç utanmadan gusül abdesti alacağız. Bu hususta aksini söyleyen bütün mazeretler hikayedir. İslam’la bir ilgisi yoktur.
Allah utanılmayacak işler yapmayı nasib etsin.

Vehbi AKŞİT

Kur’an Kursları Müdürü