Namazda Kıbleye Yönelmek

Bilindiği gibi, namazda kıbleye yönelmek namazın 12 farzın-in biridir. Zaruri haller dışında kıbleye yönelmeden namaz kılmak [iz ve sahih olmaz. Çünkü kıble birliğin sembolüdür.Aynı zamaıı-L ibâdeti âdetten ayıran şartlardan biridir.
Konuyla ilgili hadîsler;
Ebû Hüreyre (R.A.)'den yapılan . rivayette, Peygamber (A.S.) fendimiz'in şöyle buyurduğunu bildirmiştir:
«Namaza kalkmak istediğinde tastamam abdest al, sonra da ye yönel ve arkasından tekbîr getir.»
tbn Ömer (R.A.)'dan yapılan rivayette, demiştir ki: insanlar Tuba'da sabah namazını kılarlarken bir kimse onlara geldi ve şöyle edi: Şüphesiz ki, Peygamber (A.S.) Efendimizin üzerine bu gece !ur'ân'(dan âyet) indi ve kıbleye yönelmekle emrolundu o sebeple ıbleye yöneldiler ki, o esnada yüzleri Şam cihetine yönelik bulunu-ordu, oldukları yerde (namazlarını bozmadan) yüzlerini (Kabe ci-etine) döndürdüler,
Enes (R.A.)'den yapılan rivayette şöyle demiştir: Resûlüllah (A. .) Efendimiz Beytümakdis'e doğru yönelip namaz kılardı. Sonra,«Şüphesiz ki biz yüsünü, (ilâhî buyruğu bekleyerek) göğe doğ*ru çevirip durduğunu görüyoruz. Artık seni - and olsun ki- hoşnut olacağın bir kıbleye döndürüyoruz: (Bundan böyle namazda) yüzü*nü Mescid-i Haram tarafına çevir...» mealindeki âyet indi. Benî Se*leme kabilesinden bir adam, onlar sabah namazından bir rekât kıl*mış bulunuyorlardı ki, yanlarına vardı ve şöyle seslendi: Haberiniz olsun ki, kıble değiştirildi. Bunun üzerine onlar bulundukları vazi*yeti bozmadan kıbleye (Kabe) doğru döndüler.»
Hadislerin açık delâletinden şu hükümler anlaşılmaktadır:
1- Namaz kılabilmek için tastamam (şartlarına, vaciblerine, sünnetlerine uygun) abdest almak farzdır,
2- Namazda kıbleye yönelmek farzdır. Kıble, bilindiği gibi,. Mekke'deki Mescid-i Haram'dır.
3- Namaza tekbir getirerek başlamak farzdır.
4- Araziyi bilmemekten veya karanlıktan dolayı kıbleden başka bir cihete - kıble sanarak - yönelip namaza başladıktan sonra ya kendisi yanlış cihete yöneldiğini farkeder, ya da başka biri doğ*ru haber verirse, namazı bozmadan bulunduğu hal üzere kıbleye doğ*ru dönüp namazını tamamlar.
Hadîslerin ışığında müctehid imamların görüş, istidlal ve ihticaclam
a) Hanefîlere göre:
Allah, yüzünüzü Mescid-i Haram cihetine çevirin buyurduğu ve Resûlüllah (A.S.) Efendimiz hem fiiliyle, hem kavliyle namazda kıbleye yöneldiği ve mü'minlerin de yönelmelerini emrettiği için, na*mazda kıbleye yönelmek farzdır.
Mekke'de oturanlar veya orada müsafir olarak bulunanların kıblesi, gözünün Kabe'ye isabet etmesiyle gerçekleşir. Öyle ki, evde, otelde veya benzeri kapalı bir yerde namaz kılarken önündeki du*varlar ve engeller kaldırılınca gözlerinin Mescid-i Haram'a isabet etmesi gerekir. Mekke dışında olanlar için kıble, o cihete isabet et*mesiyle gerçekleşir. Çünkü teklif imkânla orantılıdır.
Namazda kıbleye yöneldiği takdirde mal ve cana bir zarar gelmesinden korkulduğu zaman, hangi cihete mümkünse oraya yöne-ip namaz kılar. Çünkü ortada tıpkı kıble hakkında şüpheye düşen [ibi bir özür bulunuyor,
Kıble'nin ne yanda olduğunda şüphe eder de soracak kimse bu-amazsa o takdirde kendi rey ve içtihadına göre, kıbleyi belirleyip ıamaz kılar.
b) Şâfiilere göre:
Kudreti yeten kimse için namazda kıbleye yönelmek şarttır. Hîasta kimse kıbleye yönelemiyor ve kendisini yönlendirecek de bu*lunmuyorsa, o takdirde bulunduğu hal üzere yüzü hangi yana çev*rili bulunursa bulunsun, namazını kılar. Korku hissedilen durumda ister farz, ister nafile olsun, kıbleye yönelmek şart değildir. Bunun dışında yolculuk halinde bulunan kimse, ister süvari, ister yaya yü*rüsün nafile namaz için kıbleye yönelmesi şart değildir. Bu durum*da yolculuğunun uzun olması, kasr-i salât yapacak mesafede bulun*ması gerekli değildir.
Kıbleyi tayinde zorluk çeker de şüpheye düşerse, rey ve içtiha*dına göre, belirleyip namazını kılar, sonra da isabet etmediği anla*şılırsa, o namazı iade eder.
c) Hanbelîlere göre:
Namazın sıhhati için kıbleye yönelmek şarttır. Bu konuda temel hüküm Bakara sûresi 144. âyettir. Sonra da tahvili kıbleyle ilgili, Pey*gamber (A.S.) Efendimizle namaz kılan bir adamın, gelip Ansardan namaz kılmakta olanlara haber vermesidir. Ancak korkulu anlarda bu şart kakar, hangi tarafa yönelip kılmak mümkünse öyle yapar.
d) Mâlikîlere göre:
Namazda kıbleye yönelmek şarttır. Ancak diğer üç mezhebden farklı bir içtihatları söz konusudur: Mekke'de bulunan kimse Kabe'*nin kendisine yönelip namaz kılar. Bulunduğu yer yüksek olup Ka*be'nin tavanını aşıyorsa, o takdirde Mâlikîlere göre, namaz sahih olmaz. Çünkü bu durumda Kabe'nin kendisine değil, o cihete amaboşluğa yönelmiş sayılır. Diğer üç mezhebe göre, bu durumda da bir sakınca yoktur.
Yine îmam Mâlik'e göre, bilmeyerek Kabe'den başka bir cihete yönelip namaz kılarken, yanlış cihete döndüğünü farkederse, o tak*dirde namazı bozup yeniden kılması gerekir. Namazı bitirdikten sonra farkederse, vakit çıkmamışsa iade eder, çıkmışsa iadesi gerek*mez.
Rivayetler, yorumlar ve tahliller:
Kıble cihetinden başka bir yana yönelip namaz kıldıktan sonra,, durum farkedilirse, diğer üç mezhebe göre, namazı iade etmek ge*rekmez denilmişti. Onlar bu meselede şu hadîsle istidlal etmişlerdir: «Amir b. Rebi'a (R.A.) diyor ki: Çok karanlık bir gecede Resûlüllah (A.S.) Efendimizle beraber bulunuyorduk. Kıble'nin ne yanda ol*duğunu bilenimiz yoktu. Bizden herkes kendi tahminine ve içtihadı*na göre, bir cihete yönelip namaz kıldık. Sabah olunca durumu Re-sûlüllah'a (A.S.) arzettik. Bunun üzerine, «Ne yana yönelirseniz, Allah'ın vechi oradadır...» mealindeki âyet indi.»
Eğer bu durumda namazı iade etmek vâcib olsaydı, herhalde, ya vakit içinde veya daha sonra iade etmeleri için Resûlüllah (A.S.) emrederdi. Böyle bir emir vermediğine göre, belirtilen durumlarda namazı iade gerekmez.
Gerçi, bu konuda diğer bir şahit olarak birkaç hadîs daha var*dır. Onlardan birini Beyhakî, Câbir (R.A.)'den şöyle rivayet etmiş*tir: «Kapalı ve karanlık bir gecede namaz kıldık ve kıble hakkında endişelendik. Namazı bitirdikten sonra dikkat edip baktığımızda başka bir cihete yöneldiğimizi anladık. Durumu Resûlüllah (A.S.) Efendimiz'e bildirdik. O bize şöyle buyurdu-, iyi etmişsiniz. Namazı iade etmemizi emretmedi.»
Diğer bir tarikle yapılan rivayette ise Resûlüllah (A.S.) Efendi*miz şöyle buyurdu: «Gerçekten namazı yeterli buluyorum!» Ne var ki, bu hadîsin senedinde Muhammed b. Salim ile Muhammed b. Ab*dullah el-Arzemî bulunuyor ki, bu iki zat da zayıf kabul edilmişler*dir. Nitekim Ata'da ayni görüştedir. Dârekutai de bu görüşe katıl*mıştır.
Zehebî bu iki râvi hakkında kısaca şu bilgileri vermiştir: «Onu cidden zayıf olarak tesbit etmişlerdir.» Yahya el-Kattan ise, «o kay-de değer bir şey değildir» demiştir. İmam Ahmed ise onun hadîsleri*ni rivayet etmemiştir. Muhammed b. Abdullah el-Arzemî ise, Ahmed b. Hanbel'de onun hadîsini terkedip yazmamıştır. İbn Maîn ise şöyle demiştir «Onun hadîsi yazılmaz.» Fellas ise, «o metruktür» diyerek tesbitini belirtmiştir.
Ancak bütün bu görüş ve tesbitlere rağmen Zehebî diyor ki: «O Allah'ın sahih kullarından idi...»
553, 554 nolu hadîsleri aynı zamanda Ebû Dâvud dışında kalan beşler Berâ' (R.A.)'den; Ahmed b. Hanbel, Hafız Bezzar ve Taberânî, İbn Abbas (R.A.)'dan rivayet etmişlerdir. el-Irakî bunun isnadının sahih olduğunu söylemiştir. Ebû Yala ise Ammare b. Evs (R.A.)'de kendi Müsned'inde, Taberânî de ayrıca el-Kebîr'de rivayet etmişler*dir. Beyhakî de Sa'd b. Ebî Vakkas (R.A.) 'den rivayet etmiş ve isna*dının sahih olduğunu belirtmiştir. Taberânî ve Darekutnî ise, Sehl b. Saîd'den CR.A.) rivayet etmişler ve ayrıca Taberânî ile Bezzar Ebû Sa'd el-Muallâ'dan rivayetle hadîsin bir çok tariklerden nak*ledildiğine dikkatleri çekmişlerdir.
Kıblenin tahvili hakkında ilâhî emir inince Peygamber (A.S.) ve ashabı hangi vaktin namazını kılıyorlardı? Bu husutaki rivayet*ler farklı bilgiler vermektedirler:
a) Sahîh-i Müslim'in Enes (R.A.) den yaptığı rivayette, sabah na*mazı olarak belirlemiştir. Rükû'da iken tahvil emri inmiş ve namazla*rını bozmadan kıbleye yönelmişlerdir. Taberânî'nin de Sehl b. Sa'd'-den yaptığı rivayette de sabah namazı kılınırken ifadesi kullanılmıştır.
b) Tirmizî'niıı Berâ' (R.A.)'den yaptığı rivayette ise, ikindi na*mazı vaktinde tahvilin gerçekleştiği açıklanıyor. Ammare b. Evs ha*dîsinde ise Resûlüllah'm (A.S.) Kabe'ye yönelip kıldığı namaz, öğle ve ikindi namazlarından biri idi, deniliyor. Nitekim Ammare b. Rü> veybe ve Tevliye hadîsleri de bu anlamda bir ifade taşımaktadır.
c) Ebû Saîd el-Muallâ hadîsinde ise, öğle namazı olduğu be*lirtiliyor.
Küba halkının sabah namazında bulundukları bir sırada tahvil haberi onlara ulaştırıldı, rivayetine gelince, haberi onlara geç ulaştı*ğı mümkündür.
Kıblenin değiştiği gerçekleşince, gerek Resûlüllah (A.S.) ile as*habı, gerekse Küba halkı namaz içinde bulunuyorlardı. Bulundukla- -rı yerde namazlarını bozmadan yüzlerini Mekke'deki Kabe cihetine döndürdüler. Bu durumda bir kaç husus hatıra gelebilir:
a) Beytü'l-makdıs, Medine'nin kuzey batısına, Mekke ise güne*yine düşmektedir. O takdirde namaz içinde 180 dereceye yakın bir dönme söz konusudur. O halde namazda kıble hususunda şüpheye düşen kimse yanlış cihete yöneldiğini namaz içinde farkederse, böy*le bir hareket namazı bozar mı? Bu hususta müctehit imamların farklı tesbit ve görüşleri vardır ki, yeri gelince« amel-i kesir» bah*sinde açıklanacaktır.
b) Cemaat halinde namaz kıldıkları anlaşılıyor ki, 180 derece*lik bir dönüşle, arka saflarda bulunan kadınlar ön saflara, ön saf*taki erkekler arka saflara geçmiş oluyor. Böyle bir durumda erkek*lerin namazı bozulmazını? Hadislerin açık delâletinde buna işaret da*hi mevcut değildir. O halde bu, ya kadm-erkek muhazat meselesi henüz belirlenmeden öncedir, ya da cemaat içinde kadın bulunmu*yordu. Bu iki ihtimal üzerinde durulabilir.
c) Üçüncü bir ihtimal, Kabe'ye yüzlerini çevirirken, yine erkek*ler ön saflarda, kadınlar geri saflarda yerlerini almak için çok ha*reket göstermişlerdir ki, bu doğruysa, ya o sırada böyle hallerdeamel-i kesir ile namaz bozulmuyordu, ya da kıblenin tahviline has bir ameldir ki, diğer ameller ona kıyas edilmez.
Diğer bir husus da, haber-i vahitle amel etmenin cevazı söz ko*nusudur. Çünkü kıblenin değiştiğini ashab-ı kiramdan bir zat gidip Küba halkına haber vermiş, onlar da hiç tereddüt etmeden yüzleri*ni namaz içinde Beytü'l makdis'ten Mescid-i- Haram'a doğru çevir*mişlerdi. Ashab arasında ve Peygamber (A.S.) Efendimizin hayat*ta olduğu bir dönemde haber-i vahit ile amel edildiği anlaşılıyor.
îtim adamlarından bazısı bunu şöyle yorumlamıştır: Resûlüllah (A.S.) Efendimiz zaman zaman yüzünü göğe çevirip kıblenin değiş*mesini arzu ediyordu. Ashab-ı kirâm-m bundan haberleri vardı ve hemen hepsi de böyle bir olayın bir gün gerçekleşeceğini bekliyor*lardı. O bakımdan Küba halkına haber verilince, bekledikleri emrin indiğini anladılar ve şüpheye kapılmadan Kabe'ye yöneldiler.
el-Iraki ise, bu yorumu pek uygun görmemiş ve kendine göre ayrı bir yorum ortaya koymuştur, şöyle ki: Resûlüllah (A.S.) Efen*dimiz zamanında haber-i vahıt'le amel etmek caizdi. Çünkü ashabın hepsi de âdil, muttaki ve ve müctehit idi. Peygamber (A.S.) Efen-dimiz'den sonra artık haber-ı vahit'le amel edilmedi.
Taberânî'nin yaptığı rivayette, Küba halkı, haber-i vahit'le amel edip Kabe'ye yönelince, Resûlüllah (A.S.) Efendimiz, «Onlar öyle adamlardır ki, gaybe imân etmişlerdir.» buyurmuştur.

Çıkarılan Hükümler:


1- Namazda kıbleye yönelmek şarttır.
2- Korku ve benzeri hallerde" bu şart kalkar.
3- Hastalık ve benzeri durumlarda da kıbleye yönelme imkâ*nı yoksa, başka bir cihete yönelip namaz kılmak caizdir.
4- Karanlıktan veya yabancı bir yerde olduğundan kıbleyi tam tayın etme imkânı olmayan kimse, kendi reyine göre, bir cihete yo nelip namaz kılar. Buna cevaz verilmiştir. Ancak ya namaz içinde, ya da namazdan sonra bunun farkına varırsa, Hanefîlere göre, na*mazın içinde fazla bir hareket göstermeden kıbleye döner ve nama*zını tamamlar. Mâlikîlere göre, namazı olduğu yerde keser ve yeni*den kılar. Vakit çıktıktan sonra farkına varırsa, artık kazası gerek*mez.