Kazaya Kalmış Namazları Kılarken Tertibe Riyayet

Bundan bir önceki konuda da kasaca belirttiğimiz gibi, kazaya kalan namazlan kılarken vaktin farzmdan önce kılınmasına işaret etmiştik. Konunun önemini dikkate alarak biraz dahaaçıklamayı uygun gördük. Bir misâl ile değerlendirmek istediğimizde ikindi ile akşam namaz arasmdaki tertibi gösterebümz: ikmdı mayrp vakit çütüktan sonra hatırlayan önce kılmas! gerekir. Ancak vakit dardır da sadece akşam
kılacak kadar bir zaman kalırsa, o takdirde kazaya kalan ikindi na*mazı ondan sonra kılınır.
İlgili hadisler:
Cabir b. Abdullah (R.A.) 'den yapılan rivayette, demiştir ki: «Hen*dek savaşı günü güneş battıktan sonra Hz. Ömer (R.A.) gelip Ku-reyş kâfirlerini ağır bir ifadeyle yerdi ve: «Ya Resûlellah! Güneş bat*mak üzere ve ben de neredeyse ikindi namazım kılamadım» dedi. Bunun üzerine Peygamber (A.S.) şöyle buyurdu: «Vallahi ikindi na^ mazını ben de kılamadım.» Sonra hemen abdest aldı ve güneş battık*tan sonra ikindi namazını kıldı (kaza etti), ondan sonra da akşam namazını kıldı,»
î Ebû Saîd (R.A.)'den yapılan rivayette, demiştir ki: «Hendek günü namazdan alıkonduk; o kadar ki, akşamdan sonra gecenin bir bolü-inü girmiş oldu. İşte Aziz ve Celü olan Allah'ın «Allah savaşta (yar*dımcı olarak) müzminlere yetti. Allah çok güçlüdür, çok üstündür.» sözü bu idi. Resûlüllah (A.S.) Efendimiz Bilâl'ı çağırdı, öğle namazı için ikamet etti, Peygamber de öğle namazım vaktinde nasıl kılıyor*sa öylece güzel kıldı. Sonra ikindi için ikamet etmesini emretti. O da ikamet getirdi ve Peygamberimiz (A.S.), ikindi namazını vaktinde nasıl güzel İnliyorsa, öyle kıldı. Sonra akşam namazı için ikamet et-inesini emretti. O da ikamet edince, Peygamber (A.S.) onu da öylece kıldı. Tabii bu, Allah'ın korku namazı hakkında «Eğer (düşman ve ]enzeri bir tehlikeden korkar da belirlendiği şekilde huzurda dura-inazsaniz) yaya ya da süvari olarak (namazı kılın)...» mealindeki ^yeti indirmeden önceydi...»
Hadîslerin açık delâletinden şu hükümler anlaşılmaktadır:
1- Herhangi önemli bir sebepten dolayı vakit içinde o vaktin namazı kılınmaz da kazaya kalırsa, ondan sonraki vakit içinde, vak*tin farzından önce kaza edilmesi gerekir.
2- Kazaya kalan bir veya birkaç namaz olsun, hangi vakit için*de kaza edilecekse, yine bilmen tertibe göre kaza edilmesi gerekir. Meselâ, öğle ve ikindi namazları kazaya kalmışsa ve bunları akşam namazının vaktinde kaza edecekse, hem akşam namazından önce kaza eder, hem de önce öğlenin farzını, sonra da ikindinin farzını kaza eder.
Hadîslerin ışığında müctehid imamların ve diğer ilim adamlarının görüş, tesbit ve ihticaclari: a) Hanefîlere göre:
Altı vakitten az olan kaza namazıyla vaktin farzı arasında ve az sayıda olan kaza namazları arasında tertibe riâyet etmek vacibdir. Hanefîler bu meselede -yukarıda da temas edildiği gibi- 153 nolu Ebû Davud'un rivayet ettiği nadisle ve bir de Hendek savaşında Pey*gamber (A.S.) Efendimizin kazaya kalan öğle ve ikindi namazları*nı tertip üzere kılmasıyla istidlal etmişlerdir.
O halde altı vakit veya daha fazla üzerinde kaza namazı bulu*nan kimse tertip sahibi olmaktan çıkıyor.
Vakit dar olduğu takdirde, kaza namazı geciktirilir ve vaktin farzı kılınır, böylece tertib hükmü kendiliğinden kalkmış olur. Ay*rıca tertip, unutmakla da sakıt olur. Ömür boyunca, —namaz kılın*ması mekruh olan üç vakit dışında — bütün vakitlerde kaza namazı kılmabilir.
İmam Muhammed'e göre, kaza namazlarım geciktirmekte bir sakınca yoktur, «terahi üzerine vacibdir». İmam Ebû Yusuf'a göre geciktirilmesi mekruhtur, hatırlandığı vakit kerahet zamanı de*ğilse kılınması vacibdir. Bu hususta İmam Ebû Hanîfe'den iki ri*vayet vardır.
îmam Leys, Zührî, Nahâî ve Rabî'a da aynı görüştedirler.
b) Şâfiîlere göre:
Kazaya kalan namazları kılmak vacibdir. Ancak farz namazı bir özürden dolayı vaktinde kılmayıp kaçırmışsa, onu herhangi mü*sait bir zamanda kaza etmesi vacibdir, hemen acele etmesi gerekli değildir. Özürsüz kılmayıp kazaya bırakmışsa, hemen kaza etmesi vacibdir. Ancak şu durumlar müstesna: Cuma hutbesi okunduğu bir sırada kaza namazını hatırlamak, o anda hemen kılınmasını ge*rektirmez, cuma namazı kılındıktan sonra kılınır. Vakit iyice dara-lıp sadece o vaktin farzını kılacak kadar bir zaman kalmışsa, o tak*dirde kaza namazı geciktirilip, vaktin farzı kılınır. Bir de vaktin farzına niyet edip namaza başladıktan sonra kazaya kalmış namazı hatırlayan kimse, başladığı namazı bozmayıp tamamladıktan sonra onu kılar.
Kazaya kalmış namazlar arasında tertibe riâyet etmek sünnet*tir. Sayısının az veya çok oluşu buna te'sîr etmez. O halde tertibe ri*âyet etmeyip (meselâ ikindi namazım öğle namazından önce kaza ederse) sonra geleni önce gelen üzerine takdim ederse, sadece sün*nete muhalefet etmiş olur, ama kazası yerine gelmiş kabul edilir. Ne var ki, bu durumda evlâ olanı, iade etmektir. Bunun gibi, kaza*ya kalmış namazlarla vaktm farzı arasında da tertibe riâyet etmek sünnettir. Ancak vaktin namazını kaçırma endişesi söz konusu ise veya vaktin farzına niyet edip başladıktan sonra kazaya kalan na*mazı hatırlıyorsa, artık kaza namazıyla vaktm farzı arasında ter*tip kalkar.
c) Hanbelilere göre:
Kazaya kalmış namazlar kılınırken tertibe riâyet etmek vacib*dir. Nitekim Ebû Davud'un yaptığı rivayette bu husus kesin bir şekilde şöyle ifade edilmiştir:
' «Kim, (kaza veya vakit) namazı kılarken üzerinde bir namaz kaldığım hatırlarsa, başladığı namazı tamamlar ve sonra kaza na~ riıazmı kılıp diğer namazı iade eder.»
: Nitekim yapılan sahih rivayete göre, Hendek savaşı günü Pey*gamber (A.S.) Efendimiz dört vakit namazım kılamayıp kazaya bı*rakmış ve bunları tertip üzere kaza etmiştir.
Kaza namazlarının sayısı ne kadar çok olursa olsun, araların*daki tertibe riâyet etmek vacibdir. İmam Mâlik ile İmam Ebû Hanife'yö göre, kazaya kalan namaz birgün, bir gece namazından faz*la olursa tertibe riâyet vâcib değildir.
d) Mâlikilere göre:
Kazaya kalmış namazlarla vakit farzı arasında tertip vacibdir. Sayısı az birkaç namazı kazaya bırakan kimse bunların hepsini vak*ti hazır olan namazdan önce kılmaya başlar. Sayısı çok olursa, vak*ti hazır olan farzı kıldıktan sonra kaza etmeye başlar.
Yine bu mezhep imamlarına göre, kazaya kalmış namazlar ara*sında da tertip vacibdir. Bunların az veya çok olması farketmez. An*cak bu tertip iki şartla vacib olur: Geçen namazları hatırlaması ve tertip üzerine kılmaya kudretinin yetmesi...
Konuyla ilgili diğer rivayetler, yorumlar ve tahliller; 163 nolu Cabir hadisini Haccac b. Nusayr dışında diğer bütün hadis hafızları rivayet etmiştir. Haccac ise, bunu Ali b. Mübarek'-den, o da Yahya b. Ebi Kesîr'den rivayet etmiş ve rivayet zincirin*de Cabir'den, Ömer'den diyerek onu Ömer'e isnad edilen hadisler arasında zikretmiştir. Ancak bu tarikte Haccac yalnız kalmıştır ve kendisi zayıf kabul edilmiştir. İbn Maîn ise onu saduk olarak vasıf-landırmıştır. İbn Medenî ise, «onun hadîsi (sıhhat ölçüsünü aşıp) gitti» demiştir, Ebû Hatim ise, onu zayıf saymış ve hadîsini terkel-mistir. Nesâî de onu zayıf saymış ve diğer bir yerde «o sıka değil*dir* demiştir. Ebû Davud ise, «onun hadisini ilim adamları terket-mişlerdir» derken Darekutnî onu zayıflar arasında saymıştır. îbn Hibbân ise onu sıkat (güvenilir muhaddîsler) arasında zikrederken şöyle demiştir; «Hata yapar ve vehme kapılır.».
164 nolu Ebû Saîd hadîsinin ricali, rical- sahihtir. Tirmizî ile Nesâî aynı hadîsi şu lâfızla rivayet etmişlerdir: «Doğrusu müşrikler, Resûlüîlah (A.S.Î Efendimiz'i Hendek günü dört namazdan meşgul edip alıkoymuşlardı.» İmam Mâlik de aynı rivayeti Muvatta'da tahric etmiştir.
Ancak rivayetlerin delâleti farklı tesbitlerin yapıldığını göster*mektedir. Bir kısmına göre, sadece ikindi namazını kılmaya vakit bulamamışlardı, kimine göre ise, dört vaktin namazını kaçırıp kjla-mamışlardı. Bir kısmı ise sadece öğle ile ikindi namazını kaçırdık*larını söylemiştir.
Bunlardan daha çok şu i,ki rivayet üzerinde durmak gerekir: Ca-bir'in hadîsinde sadece ikindi namazını; Abdullah b. Mes'ûd'un ha*disinde dört vaktin namazı...
îbn Seyyidinnas, bu sahih rivayetler arasım birleştirmek daha racihtir. Çünkü Ebû Saîd'in hadîsinin isnadı sahihtir, buna muha*lefet eden pek olmamıştır. Aynı zamanda aynı hadîsi îbn Huzeyme ile İbn Hibban da kendi sahihlerinde rivayet etmişlerdir. îbn Seken de bunun sahih olduğunu belirtmiştir. O bakımdan Cabir hadîsinin sadece ikindi namazı üzerinde durması, diğerlerinden söz etmemesi mes'eleyi bağlayıcı değildir.
Sadece ikindi namazının kazaya kaldığını gösteren bir başka rivayeti Zeylâî tesbitle, Peygamber (A.S.)'m ashabından Habîb b. Siba'ın şöyle dediğini nakletmiştik «Peygamber (A.S.) akşam na*mazını kıldıktan sonra ashabına «benim ikindi namazını kıldığımı gördünüz mü?» diye sordu. Onlar da «hayır ya Resûlâllah, onu kıl*madın» demeleri üzerine müezzine emretti. Müezzin ezan okudu, sonra ikamet getirdi; Peygamber (A.S.) ikindi namazım kıldıktan sonra akşam namazını kıldı.»
Ancak İbn Lehi'a'nm rivâyetiyle ihticac edilemiyeceği üzerinde durulmuş, ve o yalnız bulunduğu takdirde şüpheyle karşılanacağı söylenmiştir. Ayrıca râviler arasmda Muhammed b. Yezîd'in de za*yıf olduğunu Ebû Hatim belirtmiştir.
Böylece Habib b. Siba'ın hadisiyle istidlalin pek isabetli olma*yacağı ortaya çıkmaktadır.
îbn Mes'ud hadîsi için Tirmizî «İsnadında hiçbir sakınca yoktur» derken, Ebû Ubeyde'nin bu hadisi babasından işitmediğine dikkat*leri çeker. Nesâî de aynı kanaati izhar etmiştir. Ebû Davud ise, ibn Mes'ud vefat ettiğinde oğlu Ebû Ubeyde'nin yedi yaşında olduğunu kaydetmiştir.
Zeylâî, Ebû Ubeyde hakkındaki farklı görüşleri sıralarken ha*dîs ile ihticac edilip edilmiyeceği üzerinde durmamıştır. Çünkü ha*dîsin isnadında bir beis olmadığı ilim otoriteleri tarafından beyân edilmiş ve o nedenle istidlale uygun görülmüştür.
îbn Mes'ud hadîsinin zahiri üzerinde biraz durmakta fayda var*dır. Çünkü Peygamberin dört vaktin namazım kaza ettiği söylenir,
Oysa kazaya kalan öğle, ikindi ve akşam namazlarıdır. Bunları yat*sı vakti içinde kılmıştır. Ancak yatsı namazım da mûtâd vaktinden biraz sonra kıldığı için kuvvetli bir ihtimalle hepsi için «faite» tabiri kullanılmıştır ki, diğer üç namazın faite olduğu belirtilirken yatsı*nın mecazen faite olduğu söylenmiş olabilir.
«Benim nasü namaz kıldığımı görüyorsanız öylece namaz kılın!» sahih hadis bize, kazaya kalan namazlar arasında ve kaza namaz-larıyla vaktin farzı arasında tertibe riâyetin vacib olduğunu anlatıyor, îbn Mes'ud (R.A.) hadîsine çok yakın bir rivayeti Hafız Bezzar kendi Müsned'inde Abdülkerim b. Ebi Maharik tarikiyle Cabir b. Abdullah (R.A.)'den rivayet etmiştir ki, meâlen şöyledir: «Peygam*ber Efendimiz Hendek günü, Öğle, ikindi, akşam ve yatsı namazın*dan ahkonuldu, o kadar ki, geceden bir bölüm geçmiş oldu. Bunun üzerine ezan okuması için Bilâl'a emretti. O da ezan okuyup ikamet getirince, Peygamber (A.S.) öğle namazım kıldı. Sonra ezan oku*ması için Bilâl'ıa emretti, o da ezan okuyup ikamet getirdi. Peygam*ber ikindi namazını kıldı. Sonra yine ezan okumasını emretti, O da ezan okuyup ikamet getirdi; Peygamber (A.S.) akşam namazım kıl*dı. Sonra ezan okuması için Bilâl'a emretti. O da ezan okuyup ika*met getirdi; Peygamberimiz (A.S.) yatsı namazını kıldı ve sonra da şöyle buyurdu: «Bugün yeryüzünde şu saatte sisden başka Allah'ı anıp ibadet eden başka bir kavim yoktur...»
Râvi Abdülkerim üzerinde durulmuş ve zayıf olduğuna dikkat çekilmiştir. Daha önce de bu zatla ilgili bazı görüşleri nakletmiştik. Zehebî ilim adamlarının sözlerini şöyle naklediyor: Ma'mer'in Ey-yub'dan yaptığı rivayete göre, Abdülkerim'den herhangi bir hadîs alınıp başkasına nakledilmez, demiştir. Yahya onun bir şey olma*dığını, yani hadîs ilminde kayde değer bir yerinin bulunmadığım belirtmiştir. Ahmed b. Hanbel, onun hadîsinin metruke benzer bir öl*çüde olduğunu söylerken, Nesâi ile Darekutnî, onun doğrudan met*ruk olduğunu belirtmişlerdir.
Bu konuda İbn Cevzi'nin el-İlel'de İbrahim el-Harebî'ye isnad ettiği şu mealdeki hadîs: «Üzerinde (kaza) namazı bulunan kimse*nin namazı (makbul) değildir», Ahmed b. Hanbel'den sorulduğun*da, «Ne böyle bir hadis biliyorum, ne de Peygamber'den (A.S.) böy*le bir hadîs mesmuumuz olmuştur» diye cevap vermiştir.

Çıkarılan hükümler:


1- Vaktinde kılınmayan namaz bir borç olarak kalır ve ha*tırlandığı ve vakit de müsait olduğu zaman kılınması vâcib olur. Terkinden dolayı kişi büyük günâh işlemiş sayılır.
2- Kazaya kalan namazlar, bir günün namazından fazla ise, Hanefîlere göre, artık tertip gerekli değildir, onları vaktin farzından önce kılabileceği gibi, sonra da kılabilir. Kazaya kalmış altı ve*ya daha fazla namaz arasında tertibe riâyet sünnettir.
3- Diğer iki mezhebe göre, az olsun, çok olsun kazaya kalmış namazlar arasında tertip nasıl vacibse, onlarla vaktin farzı arasında da tertip farzdır.
4- Kazaya kalan namazlar kılınırken ezan okuyup ikamet ge*tirmek sünnettir.
5- îmam Şafiî'ye göre, her iki durumda da tertip sünnettir.
6- Mâliki ve Hanbelî mezheplerine göre, vaktin farzını kılar*ken üzerindeki kaza namazım hatırlarsa, başladığı namazı tamam*ladıktan sonra onu kılar ve sonra da vaktin farzını iade eder.