Vaktinde Eda Edilmeyen Namazları Kaza Etmek

Vakit, namazın şartlarından biridir. Zorunlu bir hal yokken na*mazı vaktinde kılmamak büyük günâhlardan sayılır. Aynı zaman*da vakit içinde tecellî eden feyiz ve rahmeti hiçbir şeyle telâfi etmek mümkün değildir. Ancak gerek zarurî bir sebepten veya ihmalden dolayı vaktinde kılınmayan namazlar birer borç olarak kalır. On*ları kaza etmek farzdır.
Konuyla ilgili hadîsler:
Enes b. Mâlik (R.A.)'den yapılan rivayette, Peygamber CA.S.) Efendimiz'in şöyle buyurduğunu söylemiştir. «Kim bir (farz) namazı unutursa, onu hatırladığı zaman kılsın. Bundan başka onun için bîr keffaret yoktur.»
Müslim'in kendi Sahîh'inde yaptığı rivayette şu lâfızla yukarı*daki hadîs nakledilmiştir: «Sizden biri uyur da namazı kaçmrsa ve*ya namazdan gaflet edip (vaktini geçirirse), onu hatırladığı zamankılsın.»
EM Hüreyre (R.A.rdenanrge Efendimizin şöyle buyurduğunu soylar. Kmı bir tur (da kılmazsa), onu hatırlayınca kılsın.».
Ebû Katâde'den yapılan rivayette demiştir ki: «Peygamber (A. S.) Efendimiz'den uyuyup namaza kalkamadıklarını anlattılar. Bu*nun üzerine Peygamber (A.S.) şöyle buyurdu: «Şüphesiz ki, uyku*da tefrît (kasıtlı bir ihmal, tembellik ve gevşeklik) yoktur; tefrit an*cak uyanıldık halindedir. O halde sizden biri bir namazı unutur ve*ya uyur da kaçmrsa, hatırladığı zaman onu kılsın.»
Hadîslerin açık delâletinden şu hükümler anlaşılmaktıdır:
1- Vaktinde kılınmayan namazı ilk müsait zamanda kaza et*mek farzdır.
2- Vaktinde kılınmayan namazın keffareti, onu kaza etmek*tir.
3- Namazı kasden bırakıp vaktinde kılmayana kazası gerek*mez. (Bu, Zahirilerden Davud'a ve İbn Hazım1 a göredir).
4- Uykuda olan kimse —uyku halinde— mükellef değildir.
Hadîslerin ışığında müctehid imamların ve diğer ilim adamlarının ı görüş, istidlal ve ihticaclari:
a) Hanefîlere göre:
Farz namazlardan birini kaçırıp vaktinde kılmayan veya kıla-foıayan kimse onu hatırlayınca, vaktin farzına takdim ederek kılar. :Çünkü kaza namazlarıyla vaktin farzı arasında tertip gözetilmesi ;gerekü bir haktır. Şâfülere göre müstehabdır, tertibe riâyet edilme*diği takdirde o mezhebe göre bir şey gerekmez. Çünkü İmam Şafiî'*ye göre, her farz namaz bizatihi asıldır, başkasına şart olamaz.
Hanefîlerin bu mesele hakkındaki delilleri, Peygamber (A.S.) Efendimiz'in şu hadîsidir: «Kim uyuduğu için vakit namazım kaçırır veya unutup kılmaz ve ancak imamla beraber namaz kılarken hatır*larsa, önce (başlayıp) içinde bulunduğu namazı kılsın, sonra ha*tırladığı namazı kılsın ve imamla beraber kıldığı namazı iade etme*sin!
b) Şâfülere göre:
îmam Şafiî'den yapılan rivayete göre, bu mesele hakkında şöy*le demiştir: «Namazı vaktinde kılmayıp kaçıran kimse, içinde bu-
lunduğu vaktin namazını kılmaya başladıktan sonra hatırlarsa, baş*ladığı namaza devam edip bozmaz. Bu durumda ister imam, ister me-mum olsun farketmez. Namazı bitirince o kaçırdığı namazı kılar. Bu*nun gibi kaçırdığı namaz, içinde bulunduğu vakit namazına başla*madan hatırlarsa, bununla beraber vakit namazına — hatırladığı hal*de— başlarsa, başladığı namaz kâfi gelir, yani onu kılmasmdabir sakınca yoktur .Namazı kılıp bitirince, bu defa hatırladığı o kaza namazını kılar. Ancak muhtar olan şudur ki, henüz içinde bulun*duğu vakit namazına başlamadan kazaya kalmış namazı hatırlarsa, vakit de müsaitse, yani onu kaza ederken vaktin farzını kaçırma tehlikesi yoksa, önce kazaya kalmış namazı kılar, sonra vakit na*mazını edâ eder.»
«Kazaya kalan namazlar ister bir günün, ister bir yılın birikmiş namazı olsun farketmez.»
c) Hanbelîlere göre:
Başladığı namaz esnasında üzerinde kazaya kalmış namaz bu*lunduğunu hatırlayan kimse, başladığı namazı tamamlar ve son*ra diğer namazı kaza eder. Vakit kalmışsa, kazadan önce kıldığı na*mazı iade eder.
Çünkü kazaya kalmış namazlarda tertip vâcibdir. Bu hususta bir çok yerlerde kesin beyân vardır. Ebû Davud'un rivayetinde de*niliyor ki: «Bir yıllık namazı terkeden kimse, onları kılar ve bu ka*çırdığı namazları hatırladığı halde kıldığı bütün vakit namazlarını iade eder. îbn Ömer'den de tertibin vücubuna delâlet eden rivayetler yapılmıştır. Aynı zamanda Nahaî'den, Rebi'a, Yahya el-Ansari'den, îmam Mâlik, İmam Leys, İmam Ebû Hanîfe ve îshak b. Rahuye'den de aynı görüş doğrultusunda rivayetler mevcuttur. Şafii ise, «tertip vacib değildir» demiştir.
HanbelÜer hem konumuzun başındaki hadislerle ve bir de imam Ahmed'in tesbit ettiği şu hadîsle istidlal etmişlerdir: «Peygamber (A.S.) Efendimiz'in Hendek günü dört vakit namazını kaçırıp onları tertib üzere kaza ettiği ve sonra da şöyle buyurduğu tesbit edilmiş*tir: Benim nasıl namaz kıldığımı gördüğünüz gibi namaz kılın!»
Yine îmam Ahmed.in Ebû Cum'a Habib b. Siba'dan naklen onun şöyle dediğini tesbit etmiştir: «Peygamber (A.S.) Efendimiz Ahzâb
yılı akşam namazını kılıp bitirdikten sonra sordu: Sizden biri, benim ikindi namazını kıldığımı bilen var mı? Bunun üzerine ashab: Ya ;Resûlellah! Onu kılmadınız, diye cevap verdiklerinde, müezzine em-'retti namaz için ikamet getirdi ve kalkıp ikindi namazım kaza et-', tikten sonra akşam namazını iade etti.»
Bu da tertibin vücubuna delâlet eden rivayetlerden biridir.
d) Mâlikilere göre:
îmam Mâlik şöyle demiştir: «Farz namaz kılarken unutup da
kılmadığı bir namazı hatırlayan kimse, eğer yalnız başına kılıyorsa . ve namaza da yeni başlamışsa, onu olduğu yerde bırakıp kazaya
kalan namazı kılsın ve sonra da başlayıp bıraktığı namazı edâ etsin, i Şayet başladığı farz namazdan bir tam rek'ât kılmışsa, artık onu ) kesmeyip bir rekât daha ilâve ettikten sonra kessin (olduğu yerde
bıraksın). Üç rekât kıldıktan sonra hatırlarsa, ona bir rekât daha ilâve ederek tamamlasın ve sonra kaza namazını kılsın.»
Mâlikilerden îbn Kasım diyor ki: «Başlamış olduğu farz namaz*dan üç rekât bile kılmış olsa, kazaya kalan namazı hatırlayınca, ben-t ce müstehab olan onu orada kesmesi ve hatırladığı kaza namazını kıldıktan sonra o farzı yeniden kılmasıdır.»
imam Mâlik yine bu mesele hakkında şöyle demiştir; «Unutup kılmadığı namazı, öğle ve ikindi namazlarını kıldıktan sonra hatır*larsa, güneş henüz batmaimşsa ve o da kazaya kalan namazı kıl*dıktan sonra öğle ve ikindi namazlarını kılmaya imkân bulabiliyorsa o takdirde önce hatırladığı kaza namazını, sonra da öğle ve ikindi namazlarını kılar. Şayet unutup kazaya bıraktığı namazla sadece iki vakitten birini kılmaya imkân bulabiliyorsa, önce kaza namazım sonra da ikindi namazını kılar.»
Konuyla ilgili diğer rivayetler, görüşler, yorumlar ve tahliller:
Ebû Cafer et-Tahavî bu konuyla ilgili onaltı kadar rivayet tes-bit etmiştir. Biz onlardan bir kısmını —konuya ağırlık kazandır*mak ve diğer ilgili rivayetleri görmek için — kitabımıza meâlen nak*letmeyi uygun gördük:
Muhbir (veya Muhmir) b. Ahi Necâşî (R.A.) diyor ki: «Bir sefer*de Resûlüllah (A.S.) Efendimizle beraber bulunuyorduk. Uyuduk,
ancak güneşin sıcaklığıyla uyanabildik ve o yerden uzaklaştık. Re*sûlüllah IA.S.) Efendimiz bize namaz kıldırdı. Sabah olup güneş do*ğup yükselince, ezan okuması için Bilâl'a emretti, sonra ikamet getir*mesi için emretti ve kalkıp bize (o kazaya kalan) namazı kıldırdı. Namazı kaza edince şöyle buyurdu: 'Bu bizim dünkü namazmuzdır!'».
Bu rivayetin açık delâletinden anlaşılıyor ki: «Resûlüllah (A.S.) Efendimiz, kazaya kalan sabah namazım, öğle veya ikindiden önce kılmamış, ancak ertesi gün güneş doğup yükseldikten sonra kaza etmiştir. Burada Peygamberimiz ve ashabının tertip sahipleri ol*madıkları da söz konusu değildir.
Ancak bu hadîs râvilerinden Mesleme b. Alkame'nin zayıf olduğunu Ahmed b. Hanbel şu sözleriyle şöyle ifade etmiştir; «Za*yıf bir şeyhtir; Davud'dan birçok münker rivayetler yapmıştır.» Yahya b. Maîn ise onun sıka (güvenilir) olduğunu söylemiş ve Ebû Hatim de onun «salihü'l-hadîs» olduğunu belirtmiştir. O bakımdan müctehid imamların çoğu onun rivâyetiyle ihticac etmemişlerdir.
Yukarıdaki Necâşî hadisini kuvvetlendiren bir diğer hadisin ashabdan Semure b. Cündeb'den (R.A.) rivayet edildiğini görüyo*ruz: «Kim bir (farz) namazı unutur da kılmazsa, hatırlayınca onu ertesi günü aynı vakitte kılsın!»
Bu da, kaza namazında sahib-i tertip olup olmamanın bir öl*çü olmadığına, kazaya kalan bir namazın hatırlanınca ertesi gün aynı vakıtta kılınmasının gerektiğine veya sünnet olduğuna delâlet etmektedir.
Hadîsin râvilerinden Hammad b. Seleme hakkında İmam Ahmed şöyle demiştir: «O dayısı Hamîd et-Tavİl hadîslerini hıfzetmede, in*sanların en âlimi idi. İbn Maîn ise şöyle demiştir: «Hadîs tesbitinde insanların en bilgim idi. Bir kişinin ona dil uzattığını görürseniz, onu İslâm'a karşı zan ve töhmet altında tutun...» Amir b. Seleme ise, Ham-mad'ın 10.000'den fazla hadîs bildiğini kaydetmiştir.
O bakımdan yukarıdaki hadîs istidlale uygundur, diyebiliriz. Bu iki rivayetin hilâfına şu rivayetler de yapılmıştır:
îbn.Ebî Meryem'in babasından, yapılan rivayete göre, adı geçen şöyle demiştir: «Peygamber (A.S.) Efendimiz ile ashabı uyuyakal-dılar da sabah namazını kılamadılar. Güneş doğunca uyandılar. Bu*nun "özerine Peygamber (A.S.) ezan okuması için Bilâl'e emretti. Sonra iki rekât (sünnet) namaz kıldı ve arkasından ikamet getir*mesini emretti ve böylece (kazaya kalan sabahın) farz namazını kıl*dı.
Hadîsin ravilerinden Atâ' b. Sâib, tabiînin ileri gelenlerindendir. Ömrünün son yıllarında hafızasının iyice zayıfladığı söylenir. O ba*kımdan Ahmed b. Hanbel şöyle demiştir: «Atâ'dan önceleri işitilen-ler sahihtir; sonradan işitüenler ise kayde değer bir şey sayılmaz.» Yahya b. Main diyor ki: «Onun rivayeti ile ihticac edilmez.»
O nedenle yukarıdaki hadîsin gençlik çağında mı, yoksa yaşlan*dıktan sonra mı kendisinden nakledildiğini tesbit pek mümkün ol*mamıştır. Müctehid imamların çoğu, sözünü ettiğimiz sebepten do*layı onun rivayetine pek itibar etmemişlerdir.
Bu rivayetle birlikte, "kazaya kalan namazın hatırlandığı za-cnan kılınması emredilmiştir. Enes (R.A.)'den yapılan rivayette, Re-sûlüllah (A.S.) Efendimiz şöyle buyurmuştur; «Bir (farz) namazı unutup kılmayan kimse, onu hatırladığı zaman kılsın!»
Bu anlamda bir rivayet de Hz. Katâde'den yapılmıştır.
Bu son mânayı kuvvetlendiren birkaç rivayet daha var ki, on*lardan bir kısmını konunun başlangıcında nakletmiş bulunuyoruz, «Kini bir (farz) namazı unutur da kılmazsa, onu hatırladığı zaman kılsın. O namaz için bundan başka keffaret yoktur» mealindeki Enes hadîsi bu cümledendir.
Böylece Tahavî'nin naklettiği hadîsler bize iki ayrı hüküm getir*mektedir: 1. Kazaya kalan namazı, ikinci gün aynı vakitte kaza etmek gerekir veya böyle yapmak sünnettir. 2. Kazaya kalan namaz hatır*landığı zaman kılınır.
Tahavî hadîslerin sıhhat derecesi üzerinde durmadığı gibi, ke*sin bir sonuç da ortaya koymamıştır.

Çıkartılan Hükümler:


1- Kalan bir namazı, vaktin farzından önce kılmak atrdar«a, o takdirde önce vaktm far, k*-nır.
Bu Hanefî'lere göredir.
2- Kaza namazları hatırlanınca, vaktin farzına başlanmışsa, o takdirde onu edadan sonra kılınmasında bir sakınca yoktur, Bu, Şâfiîlere göredir.
3- Vaktm farzına başladıktan sonra üzerinde kaza namazı bulunduğunu hatırlarsa, başladığı namazı bozmayıp tamamlar ve sonra kaza namazını kılar; onu müteakip vakit çıkmışsa, vaktin na*mazını iade eder. Bu, Hanbelîlere göredir.
4- Vaktin farzını kılmaya başladıktan hemen sonra üzerin*de kalan kaza namazını hatırlarsa, başladığı namazı kesip ona baş*lar. Bir rekâti tamamlamışsa, bir rek'at daha ilâve edip öylece ke*ser. Bu imam Mâlik'e göredir.
5- Kazaya kalan namazın, onu hatırlayınca kılmaktan başka bir keffareti yoktur.
6- Uyku halinde meydana gelen bu gibi geciktirmeden dola*yı kişi günahkâr olmaz. Çünkü uyuyup da sabah namazına uyan*mamak irade dışında olan bir haldir.