Namaz Vakitleri

Vakit, namazın şartlarından biridir. Günün belli vakitlerinde insanın yüce yaratanının huzuruna çıkıp, bir bakıma onunla konuş*ması kadar eğitici ve yönlendirici bir başka eğitim yoktur. Her yö*nüyle iç ve dış disiplini sağlar; ahlâk ve fazilet duygularını gelişti*rir, hayatıAllah'ın iradesi doğrultusunda— düzene sokar.
Ancak mahalli saatlere göre vakitleri belirlememiz emredilir-ken, 45. dereceden itibaren gün ve gecelerin anormal şekilde uzayıp kısaldığı ve daha yukarılarda kutuplara doğru günlerin ve gecele*rin aylarca sürdüğü bir gerçektir. Vakti namazın şartlarından biri olarak belirleyen dinimizin, sözünü ettiğimiz bölgelerde vakit kav*ramının kalktığını dikkate almış mıdır ? Deccal hadîsi her türlü şüp*heyi giderecek bir açıklıktadır. Bir günün bir yıl kadar süreceğini söylemesi üzerine ashab-ı kirâm'm öyle bir günde namaz ve oruç ibâdetinin nasıl yerine getirileceğini sorduğu ve Peygamberimizin de (A.S.), «ona göre takdir edin» yani beş vaktin gerçekleştiği yerin sa*atlerine göre vakitleri belirleyip ibâdetinizi yapınız, buyurduğu, bi*zi yeterince aydınlatmaktadır.
Böylece îslâm Dininin bütün çağlara ve milletlere hitap etme kudretini kendinde taşıdığı ve bütünüyle ilâhî olduğu bir defa daha isbatlanmış oluyor.
Vakitlerin belirlenmesi, günlük hayatı dünya ile âhiret, bedenle ruh arasında denge ve düzen kurmamızı ilham ederken Rasûlüllah (A.S.) Efendimiz'in bu konuda neler buyurduğunu naklediyoruz:
Câbir b. Abdillâh (R.A.)'den yapılan rivayette demiştir M: .Cibril (A.S.), Peygamber (A.S.) Efendimiz'e geldi ve şöyle dedi: Kalk la namaz kıl! Peygamberimiz de güneş gökkubbeden batıya doğru neyledince kalkıp öğle namazım kıldı. Sonra ikindi vıakti Peygam->erimiz'e gelerek, kalk (bu vaktin) namazım kıl, dedi. Peygamberi*niz de her şeyin gölgesi bir mislini bulunca ikindi namazını kıldı. Sonra akşam vakti ona geldi ve, kalk da (bu vaktin namazım kıl, îedi. Peygamberimiz de güneş (ufukta) sakıt olup (kaybolunca) ak*şam namazını kıldı. Sonra Cibril yatsı vakti geldi ve kalk (bu vak*tin) namazım kıl, dedi. Peygamberimiz de şafak (batı ufkunda gö*rünen kızıllık veya sarılık) kaybolunca kalkıp yatsı namazını kıldı. Sonra Cibril fecir vıakti ona geldi ve kalk (bu vaktin) namazım kıl, dedi. Fecir ışıldayınca Peygamberimiz sabah namazını kıldı. (Veya fecrin aydınlığı yükselince namaz kıldı)
Sonra Cibril (A.S.Î ertesi gün Peygamber (A.S.) Efendimiz'e gel*di ve öğle için şöyle dedii Kalk da (bu vaktin namazım kıl. Peygam*berimiz de her şeyin gölgesi bir mislini bulunca öğle namazım kıl-jdı. Sonra ikindi vakti ona gelip, kalk da (bu vaktin) namazını kıl,
dedi. Peygamberimiz de her şeyin gölgesi iki mislini bulunca ikindi namazını kıldı. Sonra akşam vakti gelip ve onu tek bir vakit olarak (belirledi) artık o değişmedi. Sonra yatsı vakti ona geldi ki, gecenin yarısı geçmiş bulunuyordu ve üçte biri geçmiş idi, yatsı namazını kıldı. Sonra (sabah vakti) ona geldi ki, ortalık cidden aydınlanmıştı ve ona: kalk ela (bu vaktin) namazını kıl, dedi. Peygamberimiz de fecir (sabah) namazını (emredilen vakitte) kıldı. Sonra da Cibril (A.S.) şöyle dedi: Bu iki vaktin arası (faziletli) vakittir...
Buhari, bu hadis namaz vakitleri hakkında en sahihidir, demiş*tir.
İbn Abbas (R.A.)'den yapılan rivayette, Peygamber (A.S.) Efen-dimiz'in şöyle buyurduğunu söylemiştir: «(Melek) Cibril, Beyt'in (yani Kabe'nin) yanında iki defa bana imamlık etti...» Ve Cabir'in hadisinin benzerini anlattı, ancak burada şunu zikretti: «İkinci bir defa, ertesi günün ikindi vakti için her şeyin gölgesi bir mislini bu*lunca namaz kıldı...» Ve Peygamber (A.S.) bu haberinde şunu da söyledi; «Sonra gecenin üçte biri geçince son işa (yatsı) yi kıldı ve sonra da şöyle dedi: «Yâ Muhammedi Bu, senden önceki peygam*berlerin vaktidir. (Senin için) vakit ise, bu iki vaktin arasıdır. Tirmizî bu hadisin hasen olduğunu belirtmiştir.
Hadislerin açık delâletinden anlaşılan hükümler:
1- Vakit namazları mahallî saatlere göre Melek Cebrail'in ta*limatına göre belirlenmiştir.
2- Öğle namazı için, biri her şeyin gölgesi bir mislini bulunca, diğeri güneş gökkubbeden batıya meylettiğinde kılınmak üzere iki vakit belirlenmiştir.
3- İkindi namazı için biri her şeyin gölgesi bir mislini bulun*ca, diğeri her şeyin gölgesi iki mislini bulunca kılınmak üzere iki va*kit belirlenmiştir.
4- Akşam namazı için, güneşin batı ufkunda batıp kaybolma*sı vakti belirlenmiştir.
5- Sabah namazı için, biri fecir doğunca, diğeri ortalık iyice
ağarınca kılınmak üzere iki vakit belirlenmiş ve bu iki vaktin ortası tavsiye edilmiştir.
6- Yatsı namazı için, batı ufkundaki kızıllığın veya sarılığın taybolması ve bir de gecenin üçte biri veya yansı geçtikten sonra alınmak üzere iki vakit belirlenmiştir. Bu iki vaktin ortası tavsiye idümiştir.
7- Melek Cebrail nasıl imamlık yapılacağını fiilî olarak Pey*gamber (A.S.) Efendimiz'e imamlık ederek göstermiştir.
Hadislerin ışığında müctehid imamların görüş, istidlal ve ilıticaclari:
a) Hanefilere göre:
Sabah namazının ilk vakti «fecr-i sadık»'m doğmasıyla başlar, güneş doğuncaya kadar devam eder. Bu ikisinin ortasını ayarlayıp sabah namazını kılmak efdâldir.
«Fecr-i sadık»'dan maksat, sabahleyin doğu ufkunda enine ya*yılan aydınlıktır. Bunun aksine bir de «fecr-i kâzîb» vardır ki, sa*bahleyin doğu ufkunda önce dikey olarak bir aydınlık belirir; bu, sa*bah namazının vaktinin henüz girmediğini ama çok yakın olduğunu gösterir.
Buna işaretle Rasûlüllah (A.S.) Efendimiz, «Bilâl'ın (ilk) eza-nıyla fecr-i müstatil (doğu ufkunda beliren dikey aydınlık) sizi al*datmasın!» buyurmuştur. Çünkü Bilâl, biri fecirden önce, biri de fecir doğduktan sonra iki ezan okurdu. Hadîsin de açık delâletin*den, birinci fecir, ufukta dikey bir aydınlık olarak belirir ki, henüz sabah namazının vakti girmiş sayılmaz. İkinci fecirde ise aydınlık ufukta enine yayılır ve artık namaz vakti girmiş demektir.
Öğle namazının başlangıç vakti hakkında görüş birliği vardır. Güneş gökkubbe'nin tam ortasına gelip dikey cisimlerin gölgesi son bularak titreşip yerinde kaldığı andan sonra batıya doğru meyletme-siyle öğle namazının vakti girmiş olur. Vaktin sonu hakkında farklı görüş vardır: İmam Ebû Hanîfe'ye göre, her şeyin gölgesi —fey'-i zeval hariç —- iki mislini buluncaya; İmam Ebû Yusuf ile İmam Mu-hammed'e göre, yine fey'-i zeval hariç bir mislini buluncaya kadar devam eder.
Bu her iki ictihâdla da amel edinilebilir...
İkindi namazının vakti hakkında da aynı farklı görüşler söz ko-
nusudur. Her şeyin gölgesi bir mislini veya iki mislini bulunca ikin*di vakti girmiş olur ve güneş batmcaya kadar devam eder.
Akşam namazının vakti hakkında da imamların farklı görüşle*ri olmuştur: İmam Ebû Hanîfe'ye göre, batı ufkunda beliren kızıl*lıktan sonra ortaya çıkan beyazlık kaybolunca akşam vakti sona er*miş, yatsı vakti girmiş olur. İmâmeyn'e göre, sadece kızıllığın kay*bolmasıyla akşam vakti sona ermiş ve yatsı vakti girmiş sayılır.
b) Şâfiilere göre:
Öğle namazının vakti, güneşin gökkubbenin ortasından batıya doğru meyletmesiyle başlar ve istivâ-i şems gölgesinden başka her şeyin gölgesi bir mislini buluncaya kadar sürer ve böylece ikindi namazının vakti girmiş olur da güneş batmcaya kadar devam eder. Uygun olanı ise, ikindi vaktini, her şeyin gölgesi iki mislini bulduk*tan sonraya bırakmamaktır. Akşamı da güneşin batması gerçekle*şince hemen kılmaktır. Ancak batı ufkundaki kızıllık kayboluncaya kadar akşam namazının vakti sürer. Bu Şafiî'nin kavl-i kadîm'ine göredir. Kavl-i cedîd'inde ise, güneş battıktan sonra bir abdest ala*cak, avret yerini örtecek, ezan ve ikamet okuyacak ve beş rek'at kılınacak kadar bir sürenin geçmesiyle akşam namazının vakti so*na erer.
İmam Yahya en-Nevevi'ye göre, kavl-i kadîm daha zahirdir.
Yatsı namazının ilk vakti, batı ufkundaki kızıllığın kaybolma*sıyla başlar ve fecir doğuncaya kadar sürer. Ama en uygun- olanı, gecenin üçte birinden sonraya geciktirilmemesidir.
Sabah vakti, fecr-i sadık'm doğmasıyla başlar güneş doğunca*ya kadar sürer. Daha uygun olanı, bu namazı ortalık ağarıncaya ka*dar geciktirmemektir.
c) Hanbelîlere göre:
Bu mezhep imamlarına göre de, öğle namazının vakti, zeval ile başlar ve her şeyin gölgesi — hey'-i zeval hariç — bir mislini bulun*caya kadar devam eder. Ve bundan biraz sonra ikindi vakti girer. Her şeyin gölgesi iki mislini bulunca ihtiyar vakti çıkmış olur. Gü-
neş batmadan ikindi namazının bir rek'atine ulaşan kimse ona biz-ırure ulaşmış olur.
Akşam namazının vakti ise güneşin batmasıyla girer ve batı uf-tunda kızıllık kayboluncaya kadar devam eder. Yatsı namazının akti, kızıllığın kaybolmasıyla başlar ve fecir doğuncaya kadar sü-|er. Ancak uygun olan vakti gecenin üçte biri henüz geçmeden kılm-lasıdır.
d) Mâlikîlere göre:
Öğle namazının vakti, zeval ile başlarsa da zeval vaktindeki göl*le bir zira' (60 - 70 cm,) olunca kılmak ve dikey cisimlerin gölgesi pir mislini buluncaya kadar vaktin devam ettiğini bilip ona göre Ayarlamak efdâldir.
Sabah namazı ise, yıldızlar henüz rahat görüldüğü zaman kılı-ırsa afdaldır. Fecr-i sadık'm doğmasıyla vakit girmiştir ve ortalık |yice aydmlanmcaya kadar devam eder. Nitekim Hz. Ömer (R.A.) de Musa el-Eş'ârî'ye bu mealde bir mektup yazmıştır.
Konuyla ilgili diğer rivayetler, tesbitler ve tahliller:
Sabah namazının fecr-i sadık'm doğmasıyla birlikte kılınmasını laha uygun gören İmam Şafiî ve arkadaşları bu hususta bazı riva*yetlerle istidlal etmişlerdir ki, Ebû Cafer et-Tahavî bunları şöyle sı*ralamıştır:
Hz. Aişe (R.A.)'den. yapılan rivayette demiştir ki: «Biz mü'mine kadmlar olarak Rasûlüllah (A.S.) Efendimizle birlikte sabah na*mazını dış elbisemize bürünüp örtündüğümüz halde kılar ve kendi ailemize döndüğümüzde (yolda, çevrede) bizden hiçbiri tanınmazdı.»
Bu, ortalık henüz iyice ağarmadan namaz kılıp evlerine döndü*ğünü ifade etmektedir.
Beşir b. Ebi Mes'ud'un babasından yapılan rivayete göre, «Ra*ûlüllah (A.S.) Efendimiz sabah namazını ortalık henüz karanlık iken kıldı, sonra ortalık iyice ağannca kıldı ve vefat edinceye kadar bir daha iyice ajprıncaya kadar bırakmadı, karanlık iken kılmaya devain etti.»
Nehik berim'in Muğis ibn Semiy'den yaptığı rivayete gö-
re, Muğîs şöyle demiştir: »İbn Zübeyr ile beraber sabah namazını ortalık henüz karanlık iken kıldıktan sonra ben İbn Ömer'e dönüp, bu nedir? diye sordum. O bana şöyle dedi: Bu, bizim Rasûlüllah (A. S.) Efendimiz'Ie beraber kıldığımız, Ebûbekir ve Ömer ile birlikte devam ettiğimiz namazdır. Hz. Ömer öldürülünce Hz. Osman (R.A.) sabah namazını artık ortalık biraz aydınlanınca kılmaya başladı.»
Râfi' b. Hudayc (R.A.)'den yapılan rivayette, Resûlüllah (A. S.) Efendimiz şöyle buyurmuştur: «Sabah namazım ortalık aydınla*nınca kılınız! Siz ne kadar böyle aydınlık olunca sabah namazını kılarsanız onun ecri (o nisbette) büyük olur.»
Ebû Cafer birbiriyle tearuz eden iki rivayeti birçok kanallardan tesbit ederek rivayet ettikten sonra iki rivayet arasını te'life çalışa*rak şöyle demiştir: «Ortalık henüz karanlık iken sabah namazına başlamak ve ortalık aydınlanınca namazı bitirip (camiden) çıkmak en uygundur. Nitekim bu Ebû Hanîfe'nin, Ebû Yusuf'un ve Muham-med b. Hasan'm kavlidir.»
Tahliller:
Bir nolu Cabir hadîsim, îbn Hibban ile Hâkim de tahrîc etmiş*lerdir. Tirmizî de kendi Sünen'inde —az yukarıda da belirttiğimiz gibi— Buharı'den naklen onun şöyle dediğini belirtmiştir: «Bu bab-da en sahîh rivayet de budur!..»
îbni Abbas (R.A.) hadisine gelince, onu Ahmed b. Hanbel, Ebû Dâvud, İbn Huzeyme, Darekutnî ve Hakim tahrîc etmiştir. Ancak isnadında üç ravi ihtilâf konusudur. Birincisi, Abdurrahman b. Ebî Zennad'dır. İbn Mehdi gibi bir hadis âlimi ondan hadîs rivayet et*memiştir. Ahmed b. Hanbel «o, muzdaribü'l-hadîstir» demiştir. Ne-sâî onun zayıf olduğunu belirtmiş; Yahya b. Maîn ile Ebû Hatim, «onun hadisiyle ihticac edilmez» demişlerdir. îmam Şafiî de onun zayıf olduğuna dikkatleri çekmiştir. Ancak Medine'de tahdîs ettik*lerinin Bağdat'ta tahdis ettiklerinden daha sahîh olduğu söylenir, îmam Mâlik ise, onun sıka (güvenilir) olduğunu söylemiştir. Buha-rî ise onun bir başka hadîsini şahit olarak gösterip delil saymıştır.
İkincisi, birinci râvinin şeyhi Abdurrahman b. Hars b. Abdul*lah b. îyaş'dır. Ahmed b. Hanbel onun «metruk» olduğunu, İbn M&-
in ise «salih, elverişli ve uygun» olduğunu, Ebû Hatim onun «şeyh -hadîste çok bilgili» olduğunu, İbn Sa'd onun «sıka» olduğunu, Ibn Hibban onun «ehl-i hadis» bulunduğunu söylemiştir,
Üçüncüsü, Hakim b. Hakim'dir ki, îbn Ubad b. Hanîf olarak bili*nir. Ebû Sa'd, «hadis rivayeti pek azdır, rivâyetiyle ihticac olunmaz» derken, İbn Abdilberr ve Ebûbekir b. Arabi, İbn Abbas'm yukarı*daki hadîsini sahihleyerek Hakîm'in rivayetini salih görmüştür. Ze-hebî ise onu Hakim b. Ebi Hakim şeklinde tesbit edip meçhul oldu*ğunu belirtmiştir.
Sözünü ettiğimiz raviler hakkındaki görüş ve tesbitler tek nok*tada birleşmediğinden hadîsler ihticaca elverişli kabul edilmiştir. Zeylâî ise bu konuda Cibril'in imametiyle ilgili hadîse yer verip, şu mealde nakletmiştir: «Cibril, Resûlüllah (A.S.) Efendimiz'e birin*ci gün fecir doğunca; ikinci günü ortalık cidden aydınlanınca nere*deyse güneş doğmak üzere iken imamlık ettikten sonra şöyle de*miştir: . «Şu iki vaktin ortası seninle ümmetin için vakittir.»
Bu hadisi ashabdan, İbn Abbas, Cabir b. Abdillâh, îbn Mes'ûd, Ebû Hüreyre, Amir b. Hazim, Ebû Saîd el-Hudrî, Enes b .Mâlik ve İbn Ömer gibi kadri yüce ilim adamları rivayet etmişlerdir. Allah hepsinden razı olsun,..
Hz. Cabir b. Abdillah'm (R.A.) rivayet ettiği hadîsi biraz deği*şik lâfızlarla İbn Abbas şöyle rivayet etmiştir: «Cibril, Beyt'in (Ka*be) yanında iki defa bana imamlık etti: Birinci defa güneşin istiva gölgesi nalm kayışı gibi olunca öğle namazını kıldırdıktan sonra her şeyin gölgesi bir mislini bulunca ikindi namazını kıldırdı. Son*ra güneş batıp kaybolunca akşam namazını kıldı ki, bu vakitte oruçlu iftar eder. Sonra da şafak (ufuktaki kızıllık) kaybolunca yatsı namazını kıldırdı. Sonra da fecir iyice doğup aydınlanınca ve oruç*luya artık yeme içme haram olunca sabah namazını kıldırdı. İkin*ci defa ise, her şeyin gölgesi bir mislini bulunca, bir gün önceki ikindi vaktinde, öğle namazını kıldırdı, sonra her şeyin gölgesi ^i mislini bulunca ikindi namazını kıldırdı. Sonra akşam namazını ilk gündeki vaktinde kıldırdıktan sonra gecenin üçte biri geçince yat*sı namazını kıldırdı. Sonra da ortalık ağarmca sabah namazını kıl*dırdıktan sonra Cibril bana dönüp şöyle dedi: Ya Muhammedi Bu,
senden önceki peygamberlerin vaktidir; (senin için) vakit ise bu iki vaktin arasıdır.»
Tirmizî bu hadîs için «sahîh-hasen» demiştir. Ayrıca îbn Hib*ban gibi değerli bir hadis hafızı sahîhlemiş ve Hâkim kendi Müs-tedrek'inde bunu sahih bir tesbitle rivayet etmiştir. Buharî ve Müs*lim bunu tahric etmemiştir.
Ancak yukarıda da belirttiğimiz gibi ravîlerden Abdurrahman b. Haris hakkında söz söylenmiş, «merukû'l-hadîs» olduğunu belir*tenler bulunmuştur. Ahmed b. Hanbel onlardan biridir. îbn Cevzî de onu Kitabu'd-Duâfa'da zikretmiş, Nesâî, îbn Maîn ve Ebû Hatim er-Razî onu müliym bulmuşlardır. İbn Sa'd ve İbn Hibban onun sı*ka olduğuna dikkat çekmiş, İbn Huzeyme kendi Sahîh'inde ona yer vermiştir.
Netice, Zeylâî diyor ki: İbn Abbas'm bu hadisini rivayet eden*lerin hemen hepsi ilimle şöhret bulan zatlardır. Abdurrezzak da ay*nı hadisi Sevrî'den tahric etmiştir.
îbn Abbas'm rivayetine yakın bir diğer rivayet Ebû Hüreyre'-den (R.A.) yapılmıştır ki, meâlen şöyledir: «Cebrail (A.S.), Peygam*ber (A.S.) Efendimiz'e gelerek ona iki ayrı vakitte namaz kıldırdı, ancak akşam namazını bir vakitte kıldırdı. Peygamberimiz (A.S.) buyurdu ki: «Cibril bana geldi, güneşin istiva vaktinde gölgesi na*lın kayışı kadar olunca öğle namazını bana kıldırdı. Sonra gelip göl*ge bir mislini bulunca ikindi namazım kıldırdı. Sonra akşam vakti gelip güneş kaybolunca bana namaz kıldırdı. Sonra yine gelip şafak (ufuktaki kızıllık) kaybolunca yatsı namazım kıldırdı. Sonra da fe*cir vakti bana gelip fecir aydınlanınca sabah namazını kıldırdı. Son ra ertesi gün. geldi ve her şeyin gölgesi bir mislini bulunca öğleyi kıldırdı. Sonra ikindi vakti geldi, her şeyin gölgesi iki mislini bulun*ca ikindi namazını kıldırdı, Sonra akşam vakti geldi, güneş kaybo*lunca akşam namazını kıldırdı da birinci günkü vaktini değiştir*medi. Sonra yatsı vakti geldi, gecenin evvelinin üçte biri geçince yatsı namazını kıldırdı. Sonra ortalık iyice aydınlanınca bana sa*bah namazını kıldırdı ki, gökte o sırada hiçbir yıldız göremiyordum. Sonra da şöyle dedi: Bu iki vaktin ortası (senin için) vakittir.
Bezzâr bu rivayeti kendi Müsned'ine aldıktan sonra şöyle de-
iniştir: «Râvileri arasında Muhammed b. Ammar b. Sa'd'i bilmiyo*ruz!»
Aynı hidîsi Nesâî kendi Sünen'inde rivayet etmiştir. Hâkim de kendi Müst|drek'ine almış ve «Müslim'in şartına göre sahihtir» de*miştir.
Bu konuda Ebû Saîd el-Hudrı'nin hadisini ise Ahmed b. Hanbel kendi Müsned'inde rivayet etmiş ve akşam namazı dışında diğer namazları iki ayrı günde iki ayrı vakitte kıldırdığım bildirmiştir. Aynı hadîsi Tahâvî, şerhu Meâni'l-Asâr'da nakletmiştir.

Çıkarılan Hükümler:

1- Farz namazların belirlenmiş vakitleri vardır. Ancak o va*kitlerde kılınmakla eda edilmiş olurlar.
2 - Farz namazların belirlenmiş beş vakti vardır.
3- Müctehidlerin çoğuna göre, öğle, ikindi, akşam ve yatsının ikişer vakti vardır.
4- Öğle vaktinin başlangıcı, zeval ile gerçekleşir. Bu, güneşin gökkubbesi ortasında bulunup her şeyin gölgesinin titreşip kaldığı ve sonra da gölgenin doğuya doğru meyletmesiyle oluşur. Bu hu*susta farklı görüş ve tesbitte bulunan olmamıştır.
5- Öğle vaktinin sonu ise, bazı müctehidlere göre, her şeyin gölgesinin bir mislini, bazısına göre ise, iki mislini buluncaya kadar devam eder.
6- İkindi vaktinin evveli bazısına göre, her şeyin gölgesinin bir mislini, bazısına göre, iki mislini bulunca başlar, güneş batm-caya kadar devam eder.
7 - Akşam namazının evveli, güneş batınca başlar, batı ufkun*da beliren kızıllığın veya ondan sonra meydana gelen beyazlığın kaybolmasına kadar sürer.
8- Yatsı namazının evveli, batı ufkunda beliren kızıllığın, ba*zısına göre, beyazlığın kaybolmasıyla başlar, fecir doğuncaya ka*dar devam eder.