fenilketonüri PKU

FENİLKETONÜRİ (PKU) NEDİR?







Fenilketonüri kalıtsal :-):-):-):-)bolik bir hastalıktır. Bu hastalıkla doğan çocuklarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif kanda ve diğer dokularda birikir. Biriken fenilalanin geri dönüşümsüz ve ilerleyici beyin hasarına neden olur. Bu hastalığın “yenidoğan tarama testi” ile erken tanı ve tedavisi mümkündür.



PKU kalıtsal bir hastalıktır. Hastalığın bilgisi anne ve babadan genler aracılığı ile bebeğe aktarılır. Çocuğun hasta olması için hem anne hem de babanın taşıyıcı olması gerekir. Taşıyıcı anne ve babadan hasta çocuk olma riski % 25 ‘tir.







Türkiye fenilketonüri hastalığının en sık görüldüğü ülkeler arasındadır. Doğan her 4000-4500 çocuktan biri fenilketonürilidir. Bu oranın yüksek olması akraba evliliklerinin sık olması (5 evlilikten birihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif Karadeniz bölgesinde hastalığın görülme sıklığı 1/2500 gibi yüksek bir orana ulaşmaktadır.



(Akraba evliliklerinin bu tür hastalıklara etkisi ile ilgili bilgi almak için tıklayın)







TEŞHİS



Yenidoğan Tarama Testi







T.C Sağlık Bakanlığı 1993′den bu yana tüm Türkiye kapsamında fenilketonüri tarama programını başlatmıştır. Doğum yapılan tüm kuruluşlarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif yalancı negatiflik riski nedeniyle test tekrar edilmelidir.







Tedavi Edilmeyen Hastada Ne Gibi Belirtiler Olur?







İlk aylarda ailenin ya da hekimin fark edebileceği herhangi bir belirti gözlenmez. Aylar ilerledikçe bebeğin çevreye karşı ilgisinin az olduğuhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif yürüme gibi becerilerde yaşıtlarından geri kalır. Zamanla havaleler tabloya eklenebilir. Tedavi edilmeyen fenilketonüri kalıcı zihinsel engelliliğe neden olur.







İlk bir ay içinde tedavisi başlanmış ve düzenli olarak sürdürülmüş fenilketonürüli çocuklar tamamen sağlıklı olarak büyürler.







Fenilketonürili Hasta Nasıl izlenmelidir ?







Bir besin grubunu kısıtlı alarak özel diyet yapan fenilketonürili hasta büyüme ve gelişme ve nörolojik gelişim açısından özellikle bu konularda uzmanlaşmış bir ekip tarafından izlenmelidir. Hastanın belli aralarla beslenme durumu değerlendirilmelihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif zihinsel gelişimi izlenmelidir.







İlk 2 yaşta haftada iki kezhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif daha sonra ise ayda bir kez kan fenilalanin düzeyi ölçülmelidir.







Kan fenilalanin düzeylerinin 0-12 yaş arası 2-6 mg/dlhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif fenilketonürili hastanın gebeliği süresince ise 2-4 mg/dl değerleri arasında tutulması gerekir. (Bkz. Maternal PKU bölümü)







TEDAVİ



Fenilketonürihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif fenilalaninden kısıtlı özel diyet ile tedavi edilebilen bir hastalıktır. Tedaviye uymayan hastalarda zihinsel ve gelişimsel bozukluklar olabileceği için hasta sahibi olan ailelerin diyeti çok iyi öğrenmesi gerekmektedir. Fenilketonüri tedavisi bu konu ile ilgili merkezlerde sürdürülmelidir.







Diyet Tedavisi Ne Kadar Sürdürülmelidir?







Bugünkü bilgilerimize göre diyet tedavisi yaşam boyu olmalıdır. Yenidoğan döneminde diyet tedavisi başlanmış fenilketonürili hastalarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif dikkat azalması gelişmektedir.







Diyet Tedavisinin Amacı Nedir?







Besinlerde doğal halde bulunan proteinin sindirilmesi ile açığa çıkan fenilalanin kanda birikerek beyinde hasar yaratır. Bu yüzden fenilalanin hastaya kısıtlı olarak verilmelidir. Fenilalanin büyüme ve gelişme için gerekli olan vazgeçilemez bir protein yapıtaşıdır.







Fenilketonürili Bebekler Anne Sütü Alabilir mi?







Anne sütü bebeklerin büyüme ve gelişmesi için gerekli olan bir besindir. Fenilketonürili bebekler de anne sütü ile birlikte fenilalaninsiz karışımlar (tıbbi mama) kullanılarak ve kan fenilalanin değerleri yakından izlenerek beslenebilirler. Yapılan çalışmalar yaşamın ilk yıllarında anne sütü alan fenilketonürili bebeklerde büyüme ve zihinsel gelişimin daha iyi olduğunu göstermektedir.







Fenilketonürili Hastaların Diyetleri Farklı mıdır?







Diyet her hasta için farklıdır. Hastanın boyuhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif bazıları da çok sıkı bir diyet uygulamak zorundadır.







Fenilketonürili Hastalar Neler Yemelidir?







Fenilketonürili hastaların diyet tedavisindehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif düşük fenilalaninli tıbbi besinlerin aile ve büyümekte olan fenilketonürili hasta tarafından bilinmesi gerekir. (Besinlerle ilgili bölüme bakınız)







Fenilketonürili Çocuğun Zihinsel Gelişiminde Aksaklık Olur mu ?







Tanısı geç konularak tedavisine geç başlanmış ya da erken tanı konduğu halde tedavisi düzgün uygulanmamış fenilketonürili çocuklarda gelişimsel ve zihinsel gerilik oluşur. Gelişimsel ve zihinsel gerilik meydana gelmiş hasta çocuk pedagoghttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif sosyal ve duygusal gelişim ile kendi işini kendi yapma becerilerini geliştirmeye yönelik yapılan özel eğitim çalışmalarıyla birlikte diyet tedavisi düzenli uygulanarak mevcut zihinsel kapasitesi çerçevesinde çocuğun gelişimi en iyi düzeye getirilir.







Fenilketonürili Çocuk Okula Gidebilir mi?







Yenidoğan döneminde tanı konmuş ve tedavisi başlanmış ve başarıyla sürdürülmüş PKU’lu çocuğunhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif okuyarak meslek sahibi olabilme şansı vardır.







Tanısı geç konmuş ya da iyi tedavi edilmemiş çocuklar özel eğitim görerek kendilerine uygun okula hazırlanırlar. Normal ilkokulu başarabilecek çocuklar kaynaştırma eğitimi çerçevesinde ilköğretim okullarına gönderilirler. Normal ilkokulu başaramayacak çocuklar ise eğitilebilir veya öğretilebilir zihinsel engelliler okuluna gönderilir. Bu okullara yerleştirme yetkisi Milli Eğitim Bakanlığına bağlı Rehberlik ve Araştırma merkezlerinindir. Milli Eğitim Bakanlığına bağlı olan bu okullar ücretsizdir.







Fenilketonürili Çocukta Davranış Sorunları Görülür mü ?







Geç tanı konmuş veya tedavisi iyi yapılmamış hastalarda aşırı hareketlilikhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif mahalle bakkalı ve benzerinden oluşan uzak çevreyi de kapsayacak şekilde uygulanır.







Erken tanı konmuşhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif saygı ve hoşgörüye dayalı anne-baba çocuk ilişkisi bu sorunların ortaya çıkmasını engelleyecektir.



Yenidoğan döneminde tanı konularak diyet tedavisi sürdürülen çocuğa ” hasta çocuk” gibi değilhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif tutarlı ve dengeli olmalıdır.







“Kaçak yapma” sorununa nasıl yaklaşılmalıdır?







Fenilketonürili çocuğun öngörülen porsiyondan daha fazla tüketmesi veya kendisine yasak olan besinlerden yemesi ” kaçak yapma” olarak isimlendirilir. Çözümü için:



_ En geç bir yaşına kadar çocuk aile sofrasına oturtulmalıdır. Önce onu doyurup sonra diğer fertlerin yemeğe oturması şeklinde bir uygulama yapılmamalıdır.



_ Sofrada herkesin ayrı tabağı olmalıhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif”herkes kendi yemeğini/mamasını yesin” denmelidir.



_ Çocuk yasak besinlere uzandığında bu sana yasak denmelidir. Kesinlikle “acıhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif kötüyse siz neden yiyorsunuz ” diye hesap sorabilir.



_ Çocuktan gizli saklı yemehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif yasağı öğrenemeyecek derecede zihinsel engeli olan çocuklar için uygulanabilir.



_”Bizim değil”http://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif “izin istemeden alınmaz” yaklaşımını çocuğa öğretmeliyiz.







Hastaneye gelmehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif muayene olma ve kan aldırma korkularına karşı nasıl davranılmalıdır?







Fenilketonürili çocuğun belli aralıklarla muayene olmasıhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif kan fenilalanin düzeyine bakılmak için kan aldırması ve bazı hallerde hastaneye yatırılarak tedavisinin düzenlenmesi gereklidir. Bu uygulamalar sırasında çocuğun korkusunun ve stresinin en aza indirilmesi için:



_ Hastane ve doktor disiplin aracı olarak kullanılmamalıdır. “Yemeğini yemezsen doktora söylerimhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif “yaramazlık yaparsan kan aldırırım” şeklindeki yaklaşımlar çocukta doktor ve hastane korkusu gelişmesine neden olur.



_ Çocuk hastaneye kandırılarak getirilmemelidir. Çocuğun ” gezmeye gidiyoruz” diyerek hastaneye getirilmesi gibi yaklaşımlar hem ebeveyne olan güveni sarsar hem de hastane stresini artırır.



_ Çocuğa anlayacağı bir dille hastanehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif doktorculuk oynamak onu hastane ve doktora hazırlayacaktır.







Akraba Evlilikleri



Dr. Ersin Uskun** Süleyman Demirel Ü. Tıp Fak. Halk Sağ. AD



Akraba evliliğihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ayrıca akraba oldukları için ve bunun derecesine göre daha da fazla ortak genleri vardır. Akraba evlilikleri genetik danışmanlık hizmetinin verilmesini gerektirir. Genetik danışmanlıkta ise önemsenmesi gereken üç önemli konu vardır:



1. Çiftler arasındaki akrabalığın doğru olarak saptanması ve soyağacının çıkarılmasıhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif



2. Ailede kalıtsal nedenli bir hastalık riskinin böyle bir evlilikte nasıl etkileneceğihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif



3. Zararlı bir geninhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif çiftin her ikisi tarafından çocuğa aktarılma riski ne kadar yüksektir ki buna bağlı çocuk hasta olsun.



Akraba evliliği genetik hastalıkların epidemiyolojisini etkileyen önemli durumlardan biridir ve dünya toplumunun %20’si belki de daha fazlası tarafından yeğlenmektedir. Doğan çocukların en azından %8.4′ü akraba evliliklerinden doğmaktadır. Özellikle Batı Akdeniz ve Güney Hindistan’da çok yaygındır. Akraba evliliği yapan popülasyonda özürlü çocuk doğma riski diğer popülasyona göre iki kat artarak %8-9 olmaktadır.



Eski devirlerden beri toplum ve dini topluluklar akrabalar arası evlilikler için bazı yasaklar getirmişlerdir. Bu sınırlamalar kökenini olasılıkla biyolojik bilgi ve deneyimlerden değilhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif hala gibi akrabalarla ve sütanne ile evlenmek yasaklanmıştır. Bütün Hıristiyan aleminde ise halen birinci derece kuzen evlilikleri kabul edilmemekte ve böyle evlilikler için katolik kilisesinden özel izin almak gerekmektedir. Kilisenin aynı zamanda vaftiz baba ile onun vaftiz çocuğunun da evliliklerini yasaklamış olması bu yasakların biyolojik temellerin dışında başka inanışlara bağlı olduğunu göstermektedir.



Birinci dereceden kuzen evlilikleri diye isimlendirebileceğimiz kardeş çocuklarının evliliklerihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif coğrafi konum gibi nedenlerle desteklenebilmektedir.



Japonya’da yapılan çalışmalarda akraba evlilikleri oranı %6 dolayındadır; hatta adalarda izolasyon nedeniyle %29′a yükselebilmektedir. Arap ülkelerihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif kalıtsal hastalıklar ve zeka özürlü olma durumlarından muzdarip olacakları görüşü yaygındır. Bu nedenle bu ülkelerde bu tip evliliği olan çiftler sıklıkla genetik danışmanlık istemektedirler.



Dr. Serim Timur’un “Türkiye’de Aile Yapısı” kitabından: Eş seçimininhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif en yüksek oran ise %37 ile Doğu Anadolu’dadır. Ancak Batı Anadolu’da da ataerkil ailelerde çekirdek ailelere göre oranın yüksek olduğu görülmektedir.



Akraba evliliğinde önemli olan sorun sağlıklı olan bireylerin genlerinde taşıdıkları hastalıkların çocuklarına aktarılmasıdır. Bu açıdan önemli olanlar ise otozomal resesif ve bazı multifaktöryel geçişli hastalıklardır.



İnsan genihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif multifaktöryel durumlarla (doğuştan kalça çıkığı gibi) sık karşılaşıldığı ancak bu insidans artışının düşük olduğu belirtilmektedir.



Hastalıklı genler açısından heterozigotluk oranının çok yüksek olduğu kapalı toplumlarda yapılan evlilikler sonucu hastalık ortaya çıkma riski daha yüksek olduğundan bu tür toplumlarda akraba evlilikleri ayrı bir önem kazanmaktadır. Örneğin; Musevilerde olduğu gibihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif normal populasyonda 1/400 gibi düşük bir orandadır.



Genetik geçişleri daha iyi anlamak için kısaca terimleri açıklayalım:



Genler yani temel kalıtım birimlerihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif binlerce gen kromozomlarca taşınır. Bu kromozomlar hücrelerin çekirdeklerinde bulunan çomak benzeri oluşumlardır. İnsanlarda her hücre normal olarak 23 çift halinde 46 tane kromozom taşır. Bunların 22’si homolog kromozomdur. Cinsiyet kromozomu olan bir çifti ise bireyin cinsiyetini belirler.



Genler kromozomlar üzerinde lineer dizilmiş ve her bir genin kendine özel bir yeri vardır. Bu yerlerin sayısı ve düzenlenişi homolog kromozomlarda (cinsiyet kromozomları dışındakilerde) birbirinin aynıdır. Homolog yerlerde bulunan genler alel olarak adlandırılır. Her bireyde tüm genler içinhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif herbiri bir kromozom çiftinin tek bir tanesinde yer alan 2 alel vardır. Özel bir gen konusunda bir çift birbirinin aynı alel taşıyan bir kimse homozigot; birbirinin aynı olmayan aleller taşıyan kimse heterozigottur. Eğer bir gen etkisini yalnızca tek bir kromozom üzerinde bulunduğu halde gösterebiliyorsa bu dominant gendir. Resesif bir gen ise etkisini yalnızca bir kromozom çiftinin iki üyesi üzerinde bulunduğunda gösterebilir.







Otozomal resesif hastalıklarda genetik geçişin özellikleri:



1. Bu tür kalıtımda cinsiyet ayrımı yoktur.



2. Sağlıklı ana-babadan doğan çocuk hasta ise hem anne hem de baba taşıyıcıdır (heterozigot).



3. Normal olan ana-babanın çocuklarının ¼’ünde hastalık görülmesihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ¼’ünün ise genotipik olarak da tamamen sağlıklı olması beklenir.



4. Hasta kişi ile genotipik olarak da tamamen sağlıklı birey evlenecek olursa çocuklarının hepsi taşıyıcı olacaktır.



5. Hastalıklı bireylehttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif yarısı taşıyıcı olacaktır.



6. Taşıyıcılarhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif fenotipik olarak tamamen sağlıklıdırlar ama hasta genleri bir sonraki kuşaklara geçiren taşıyıcı görevini görürler. Hastalığın nedeni protein eksikliği gibi bir durumsa taşıyıcılar sağlıklı olmakla birlikte çoğu zaman bu protein onlarda da normalin altındadır.



7. Hastalıklı bir çocuğun kardeşlerinde hastalık çıkma riski %25′dir ve aile bu tehlikenin her gebelik için aynı olduğunu iyice kavramalıdır. Yani ailenin bir tane hasta çocuğu oldu diye bu risk azalmış değildir.



Burada şunu hemen eklemeliyiz ki; kan bağı olmadan da bu hastalıklar iki taşıyıcı evlenirse ortaya çıkabilir. Ancak daha önce de belirtildiği gibihttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif özellikle ailesinde otozomal resesif geçişli hastalık bulunan bireylerin mutlaka genetik danışmanlık almaları ve yakın akrabası ile evlenmiş olmaları durumunda ortaya çıkacak tehlikeler hakkında bilgilenmeleri gerekmektedir.



Bu hastalıklardan en çok rastlananı kistik fibrozistir ve ortalama sıklık 2000 de 1′dir. Kistik fibroziste etkilenen en önemli organlar epitel yapılardır. Dokuların salgıhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif gastrointestinal sistem komplikasyonları ortaya çıkar. Kistik fibrozis vakfı hasta kayıt bölümü bilgilerine göre kistik fibrozisli hastaların yaşam süresi ortalama 27 yıldır.



Fenilketonüri; özellikle beyni etkileyen bir hastalıktır. Türkiye’de fenilketonüri sıklığı 5000 de 1′dir. Fenilalanin’in tirozin hidroksilasyonundaki enzim defekti sonucu fenilalanin yıkılamaz ve hastalık oluşur. Erken tanıyla fenilalaninsiz diyet ile normal zeka düzeyine erişilebilir. Yenidoğan döneminde fenilketonüri taramasıhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif ülkemizde Sağlık Bakanlığı’na bağlı kuruluşlarda rutin hizmetler arasında verilmektedir. Doğumdan sonraki 5-10 gün içinde birkaç damla kan ile basit ve ucuz bir yöntemle (Guthrie testi) hastalık saptanabilir.



Talasemi major; özellikle Akdeniz Bölgesi’nde taşıyıcılığı yüksek bir kan hastalığıdır. Hemoglobindeki defekte bağlı gelişir. Etnik gruplarda talasemi trade oranı %3-5′dir. Anemi ağırdırhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif büyüme geri kalır ve kalp yetmezliği gelişir. Tedavi ile 40 yaşa kadar yaşam uzatılabilir. Son yıllarda ülkemizde evlenmek üzere olan çiftlerde evlilik öncesi taşıyıcılık için taramalar yapılmaktadır.



Sonuç olarak; Ülkemizde yüksek oranda görülen (yaklaşık %25 oranında) akraba evlilikleri içinhttp://www.uslanmam.com/images/smilies/smiliv.gif özellikle de birinci basamak sağlık hizmetleri içinde kurgulanması uygun bir yaklaşım olacaktır.